XXIII. GAITZ BATZUEN KAUSEI BURUZKO SINESMENAK

---

Madarikazioa, biraoa, gaitzen kausa gisa

Euskal Herriko lurralde osoan, hartatik kanpo bezala, izan dira aztikeria eta gaizkinahi batzuek gaitzak sortzeko eta beste oker batzuk egiteko gaitasuna dutela dioten sinesmenak, eta gaur egun ere irauten dute sinesmen horiek. Aztikerien eta konjuruen bidez, edo nahita egindako ekintzekin, kalte egiteko ahalmena zuten pertsonei buruz esaten zen “begizkoa zeukatela” (Ameskoa-N). Aparteko kasuak alde batera utzita, sorginkeriarekin lotutakoak adibidez, beste garai batean ohikoa izan zen pertsona baten aurka etsaitasunagatik botatako madarikazioak kalte egiteko gaitasuna zuela sinestea. Jende asko bizi zen madarikazio baten biktima izateko beldurrez.

Izenak

Madarikazioari, gaztelaniaz, maldición ez ezik, malquerer ere esaten zitzaion (Agurain, Bernedo-A), eta nahita egindako ekintza da, ahotik ez ezik, desiratik edo bihotzetik ere irteten dena. Biraoak hura zuzenduta zihoanaren gorputzean espiritu kaltegarriak, gaixtoak zeritzenak, doilorrak, txertatzen zituelako sinesmena jaso zuen Barandiaranek Donoztirin (NB).

Sinesmen zabaldua izan da egunak irauten zuen denboran beti izaten dela madarikazioak eraginkortasuna zeukan une bat (Liginaga-Z, Oiartzun-G). Herri batzuetan esaten zuten une hori eguerdia zela. Azkuek zehazten du eguerdiko hamabietan botatako madarikazioa eraginkorra izaten dela, baina, horretarako, beharrezkoa dela madarikatzaileak ez jakitea zer ordu den (Lekeitio-B, Oiartzun-G).

Madarikazioa biraoen, imintzioen edo sinboloen bidez gauzatu daiteke. Lekeition (B), emakume madarikatzaileek, beren madarikazioak indartzeko, Kalbario mendiari begira botatzen zituzten, zeinaren izen tradizionala Lumentxa den, eta belaun biluzien gainean. Eraginkorragoa izan zedin, batzuk belauniko jartzen ziren, lurrean gurutze bat marraztuz eta hari musu emanez.

Madarikazioa beste pertsona batekin etsaituta zegoen pertsona batek esan zezakeen; baina giro herrikoietan, gure inkestetan jasotzen denez, beldur handiena sortzen zuten madarikazioak ijitoengandik eta eskaleengandik zetozenak ziren.

Begizkoa eta haren eraginak osasunean

Garai batean oso zabalduta egon zen sinesmen baten arabera, pertsona batzuek beren begiradarekin beste pertsona batzuei eta are animaliei ere kalte egin diezaiekeen energia misteriotsu bat proiektatzen dute. Mitologiako bere hiztegian, Barandiaranek betadurra hitza jaso zuen, energia hori euskaraz izendatzeko erabilia. Hitzez hitz, begiaren (begi>bet) indarra (adur) esan nahi du, eta begizkoa egiten duenak objektuaren gaineko bere begiradarekin sortzen duen lilurari egiten dio erreferentzia. Duela hamarkada batzuk arte, herriko jendeak benetako beldurra zion kontrolik gabeko indar horiek osasunean izan zezaketen eraginari.

Sintomak

Gure inkestetako askotan egiaztatu da haurren negar desorduko eta gehiegizkoa madarikazioei eta begizkoei egotzi izan zaiela. Gisa berean, haur baten osasun egoera makala hari kaltea opa zion norbaiten begizkoari egozten zitzaion (Bernedo-A; Abadiño, Bermeo, Durango, Nabarniz, Orozko-B; Arrasate, Bidegoian, Elgoibar, Zerain-G).

Ez zen erraza begizkoaren sintomak ezagutzea; diagnostikatzen zaila zen seinale multzo bat osatzen zuten, eta jendeak beldur handia zien, batez ere haur txikien kasuan. Begizkoaren eraginik deigarriena zen haurrak modu arraroan argaltzen zirela, horretarako kausa zehatz bat izan gabe.

Zeraingo (G) informatzaileek begizkoaren sintoma hauek guztiak dauzkate gogoan: gogo falta eta tristura orokorra, jangurarik eza eta, pixkanaka, bizitasun falta, heriotzaraino ere irits zitekeena. Orozkoko (B) eta Bidegoiango (G) informatzaileek adierazten dute begizkoak gaitzak sor ditzakeela eta are heriotza eragin ere, eta Busturikoek (B), berriz, haur bat ezinduta gera daitekeela hari begizkoa eginez gero.

Barandiaranek dio Euskal Herri kontinentalean begizkoaren ondorioz hartutako gaitzari xarmazionea deritzola. Egile beraren arabera, gaixo bat etenik gabeko tristuran eta gogogabezian murgilduta dagoenean, bizitasunik gabe, goragalea daukanean, ezertarako desirarik gabe, entretenimenduan gusturik ezin harturik, ahulduta eta argalduta eta, oro har, luzaz nozitzen duenean barneko gaitz bat, esaten da norbaitek begizkoa egin diola.

Erremedio babesleak

Begizkoa, batez ere haurrei egindakoa, etenik gabeko kezka izan zen amentzat. Hainbat babes, erritu eta formula erabili izan dira madarikazio hori eragozteko.

Kutuna. Ebanjelioak

Begizkoaren aurkako babesik ohikoena kutuna izan da; talisman eraginkortzat jotzen zen. Garai batean, amuleto hau ezinbestekoa zen haurren janzkeran; haur jaio berriei kateorratzez itsasten zitzaien haiek biltzeko erabiltzen ziren gerrikoen tolesetan, edo, bestela, lepotik zintzilikatzen zitzaien; pixka bat hazitakoan, barruko arropan josten zieten.

Pertsona nagusiek ere izaten zituzten kutunak aldean.

Klausurako moja erlijiosoek egiten zituzten kutunak, eta askotarikoak izaten ziren. Hala ere, bazen eredu komun bat: poltsa txiki karratu bat, 2 x 2 edo 3 x 3 cm-koa, ehun gogorrez edo ardi-larru argiz egindako estalkiarekin; haren barruan, bata besteari lotutako bi karratu txiki zeuden, ehun lakarrez edo ilupaz estaliak, barruan paper zati bat zutenak, eta paper hartan San Joanen Ebanjelioko lehen hitzak zeuden idatzita. Poltsa txiki hori brodatuta edo eskuz pintatuta egoten zen, loreak, gai erlijiosoak, haurraren izenaren lehen hizkiak eta abar irudikatuz. Estalkia botoi batekin ixten zen, eta zintzilikatzeko aletxa edo lokarri bat edukitzen zuten.

“Ebanjelio” zeritzona handiagoa zen: 5,5 x 4 cm; barruan orriak zeuzkan, liburuxka bat osatuz bezala, lau ebanjelarien hasierako testuaren latinezko bertsioarekin (Zerain, Elgoibar-G).