Galdetegia
Landa-ikerketarako erabilitako galdera-sorta Jose Migel Barandiaranek argitaratutako Guía para una encuesta etnográfica lanetik hartu da. Bertan, etxeari buruzko galderak izen bereko atalean agertzen dira, Etxekoak izeneko I. kapituluan sartuta (11-36. galderak). Altzariei buruzko galderak, berriz, Etxekoen erabilerak izeneko II. kapituluko “Altzariak” atalean daude (1-14. galderak). Familiari eta senar-emazteen harremanei buruzko galderak Etxekoak izeneko I. kapituluko “Familia” eta “Senar-emazteen arteko harremanak” ataletan daude (hurrenez hurren, 105-121. galderak eta 122-133. galderak).
I. ETXEKOAK
ETXEA
11. Nola esaten zaio etxeari?
12. Eguzkiari dagokionez, nora begira egiten dira? Inguruko herriei, auzoko etxeei, bideei eta bere lurrei dagokienez, non kokatuta dago?
13. Zer nolako etxeak daude herrian? Partikularrak, herrikoak edo elkarteenak; eskulangileenak, salerosleenak, langileenak, jubilatuenak eta maizterrenak, nekazarienak, artzainenak...
14. Zeintzuk dira etxe mota bakoitzaren ezaugarriak?
15. Zein da etxearen egitura, eta lur motaren eta klimaren arteko lotura? Zein da etxearen itxura, eta bertako bizilagunen zeregin eta beharren arteko zerikusia? Etxeen aurrealdearen itxura eta teilatuarekiko kokagunea.
16. Etxeko gelen banaketa. Beheko eta goiko solairuen planoa. Adierazi planoan non kokatzen diren labea, beheko sua, harria, altzariak, oheak, eta abar.
17. Horma eta oinarrien izaera. Eraikuntzan erabilitako material ohikoak, eta horien nondik norakoa. Etxea egiten hasterakoan izaten ziren erritu bereziak.
18. Teilatua. Zein da bere itxura eta zenbateko aldatsa du? Teilapearen egitura. Zerekin egina da (teila, losak, ohola), eta non lortzen dira materialok?
19. Ate eta leihoen itxura, banaketa eta neurriak. Leiho eta ate orriak. Sarrailak, kisketak, atalagak, eta abar.
20. Horma, sabai, teilatu hegal, ate eta leihoen apainketa. Inskripzioak.
21. Zein da suak sukaldean hartzen duen lekua? Nolakoa da? Zeintzuk dira bere atalak? Zein da erabiltzen den erregaia? Nolakoak dira beheko suaren azpia eta atzeko aldea? Eta laratza? Azaldu sukaldearen erabilpena, eta bertako tresnak zeintzuk diren zehaztu.
22. Zeintzuk dira beheko sua, sukaldea edo tximiniari buruz herrian kontatzen diren elezaharrak?
23. Zer egiten da keak alde egin dezan?
24. Zeintzuk dira labean erabiltzen diren tresnak? Ba al dago ogia egiteko laberik? Zelakoa da? Zerez egina da? Zertarako erabiltzen da?
25. Zer argi mota erabiltzen da sukaldean,kortan, logeletan, ganbaran? Nolakoak dira kriseiluak edo argi euskarriak? Zer egiten da sua pizteko?
26. Deskribatu etxeko gainerako gelak, bertako altzari eta apaingarriekin, objektu erlijiosoekin eta abarrekin. Adierazi zeintzuk diren objektu horien funtzioak.
27. Zeintzuk dira etxearen eraikin osagarriak eta zein da horien kokalekua etxearekiko? Osotasunaren planoa. Garaiak, abeletxeak, txerritokiak, oilategiak, aterpeak, bordak, sabaiak, eta abar.
28. Aldikako etxeak: artzainen bordak, ikazkinen txabolak, basoetako langileenak, eta abar. Horien osagaiak eta erabilera.
29. Zeintzuk izan dira etxeek azken hamarkadetan izan dituzten aldaketak: itxura eta egiturari dagokionez, erabilitako materialetan eta gelen garbitasunean?
30. Beheko sua pizterakoan edo gauez surtako hautsak batzerakoan egiten al da erritu edo praktika berezirik?
31. Ba al da beheko su berezia egiten den egunik? Edo su horrek bertute bereziak omen dituen egunik? (Gabonak, Gabon zahar gaua…)
32. Etxera beste lagun bat bizitzera datorrenean, edo abereren bat erosten denean, ba al da laratzarekin erritu bereziren bat egiteko ohiturarik?
33. Etxean noiz egiten dira erlijioarekin lotutako errituak? Etxeek ba al dute bere “jarlekua” elizan, eta sepultura hilerrian? Zeintzuk dira horien funtzioak?
34. Noiz erabiltzen da etxea tenplu edo sepultura modura? Non lurperatzen dira bataiatu gabe hiltzen diren umeak?
35. Babes neurriak:
- a) Etxea eraikitzen amaitzean jartzen al da ikurren bat (ereinotz-adarra…) sabaian? Eta hori dela-eta egiten al da bazkari edo afari berezirik?
- b) Herriko abadeak bedeinkatzen al du etxe berria?
- c) Zer egiten da etxea arrisku hauetatik babesteko: ekaitza, sua, piztiak, intsektuak, arratoiak eta espiritu gaiztoak, sorginak, eta abar?
- d) Etxea edo korta babesteko ba al da ikur berezirik: eguzki-lorea (kardua), inskripzioak, eguzki ikurrak, santuen irudiak?
- e) Etxeko ate eta hormetan eskegita jartzen al da animalia edo buru hezurrik helburu horrekin?
- f) Zer egiten da korta gaitz hauetatik babesteko: gaixotasunak, animalia kaltegarriak edo espiritu gaiztoak? Aker, ardi... beltzik hazten al da?
- g) Zein zuhaitz, belar, lore edo erremintak(aizkora, igitaia eta abar) egiten du tximistorratz funtzioa? Ba al da ereinotza arbolarik etxe inguruan? Eta noiz erabiltzen da?
- h) Zeintzuk dira etxea zaindu eta babesten duten abereak?
36. Zein da etxe alboko lursailaren izena? Ba al du ondoan orturik? Zeintzuk dira haren funtzioak?
II. ETXEKOEN ERABILERAK
ALTZARIAK
1. Sukaldeko tresnak: sutegian erabiltzen diren tresnak, hainbat funtziotarako.
2. Sukaldeko ohiko jardunean erabiltzen diren altzari eta tresnak.
3. Mahairako ontziak eta jostailuak.
4. Argiztapen-sistemak.
5. Musika tresnak, irratia eta telebista.
6. Erabilpen edo esanahi erlijiosoa edo magikoa duten tresnak.
7. Familia-oroigarriak.
8. Sukaldeko tresnetan zeintzuk dira etxean eginak? Eta zeintzuk eskulan erara edo lantegietan egindakoak?
9. Sukaldeko tresnerian azken mendean izandako aldaketak.
10. Logeletako altzariak eta tresnak: oheak,aulkiak, armairuak, kutxak, objektu apaingarriak, figura eta sinbolo erlijiosoak, familia-oroigarriak.
11. Garbiketa gelako tresnak eta etxeko beste toki batzuetakoak (ganbara, sabaia, korta). Zertarako dira? Mende hasieratik izan diren aldaketak.
12. Soinekoen eta etxeko mihiseriaren inbentarioa. Jantzitegia babestu eta kontserbatzeko neurriak.
13. Etxearen garbiketa. Arropa eta ontzien garbiketa. Noiz eta nola egiten dira?
14. Batez ere, etxea zaindu eta babesteko erabiltzen diren abereak.
I. ETXEKOAK
FAMILIA
105. Zein hitz erabiltzen dira familia, ahaidetasuna eta senideak izendatzeko?
106. Ahaidetasun mailak eta berauen izenak.Ahaideek gordetzen duten ordena zeremonia jakinetan, hala nola, ezteietan, segizioetan, bataioetan haurra jasotzean. Doluaren iraupena eta dolu-ezaugarriak, ahaidetasun mailen arabera.
107. Familiaren izena edo deitura: sorrera eta ondorengoei ematea. Bataio-izenik ohikoenak. Normalean, nola izendatzen dira pertsonak? Bataio-izena eta ondoren etxekoa esanez? Izengoitiz? Emakume ezkonduak gordetzen al du bere jatorrizko deitura?
108. Gurasoen eta seme-alaben artean, osaba-izeben eta iloben artean, anai-arreben artean eta senar-emazteen artean erabiltzen diren izenak eta formulak. Familiakoen artean, ahaideen artean, lagunen artean, haur txikiekin, agureekin, “arima herratuekin” eta espiritu edo jeinu mitikoekin erabiltzen den ohiko hizkera (“hika”, “zuka” edo “berorika”).
109. Etxearen eta familiaren gaineko oroimen historikoa (zuhaitz genealogikoa, gertaera handiak eta abar). Etxeari eta antzinako bizilagunei buruzko elezaharrak, eta gaztelu eta haitzuloekin zituzten lurpeko bideei buruzkoak. Arbasoen arimen bizilekutzat edo arima hauek sarri joan ohi diren lekutzat ere hartzen al da etxea? Arbasoenganako begirunea eta etxekoek berauekin dituzten eginbeharrak. Noiz eskatzen zaie laguntza? Bizien eta hildakoen arteko elkartasuna. Urteurrenak eta hildakoen aldeko eskaintzak. Aitaldeko eta amaldeko familiak eta beraienganako betebeharrak.
110. Etxearen eta familiaren ohorea. Ahaideen arteko elkartasuna. Konplimenduak, bisitak eta opariak. Ahaideen arteko zintzotasuna eta gizalegea. Liskarrak. Nola lortzen da bakezkoak egitea? Noiz jotzen dute famili kontseilura? Nortzuek parte hartzen dute famili kontseilu horretan? Familiari egindako irainen mendekua. Nork eta nola burutzen du mendekua?
111. Ahaideak elkarrekin bizitzea. Oinordeko ezkondua gurasoen etxean jartzen al da bizitzen? Gurasoak hiltzean, anai-arrebek elkarrekin bizitzen jarraitzen al dute? Norenganaino hedatzen da familia-elkarte hau?
112. Ahaideen ohiko bilkurak (herriko jaiak, Gabonak, hildakoen eguna, jaiotzak, ezteiak, hiletak). Nork gonbidatzen du? Nortzuk gonbidatzen dira? Nola egiten da gonbidatzea? Gonbidatuen eskubideak eta betebeharrak. Familiako oturuntza eta oturuntzako ohiturak.
113. Gurasoek seme-alabengan eta semeen emazteengan duten aginpidea. Aitona-amonenganako, gurasoenganako eta osaba-izebenganako begirune-ezaugarriak. Zenbat denbora irauten du gurasoen aginteak edo etxearekiko loturak? Ba al dago benetako emantzipaziorik? Osaba-izeba eta iloben arteko harremanak.
114. Ahaide izatearen ondorioak. Ahaideen arteko eskubideak eta betebeharrak, pertsonei eta ondasunei dagokienez. Hildakoen aldeko otoitzak. Laguntzari eta mantenuari buruzko betebeharrak. Ahaideen arteko abegikortasuna. Adin txikikoen tutoretza. Ahaideen esku-hartzea ondasunen administrazio eta antolamenduan. Eskubide eta betebehar hauen garrantzia ahaide-maila ezberdinetan. Ahaideen zorren ordainketa. Ahaideen aldeko lekukotasunaren balioa. Agure zaharren eta gaixoen egoera.
115. Ahaide aberatsek ahaide pobreekiko dituzten betebeharrak. Etxetik eta herritik urrun joandako ahaideekiko betebeharrak.
116. Ahaideekin loturiko familiaren ondarea edo ondasunak. Ahaideen eskubidea beraien baimenik gabe oinarrizko ondasunak familiatik irten ez daitezen. Familiak jabetzan dituen edo erabili ohi dituen ondasunak: lurrak, larreak, animaliak, lanabesak eta abar. Familiak duen ondarearen balioa. Aitak sal al ditzake familiaren ondasunak, emaztearen baimenik gabe? Senar-emazteak bakoitzak familiara ekarritako edo bien artean erositako ondasunen jabekide al dira, ondorioz bien baimenik gabe ondasun hauek besterentzerik ez dagoelarik? Nola ikusi ohi da herrian ondasunen besterentzea? Oinarrizko ondasunak salduz gero, salmentari buruzko erosketa-eskubiderik erabil al dezakete ondasun horiek hasieratik izan zituzten familiako senitartekoek?
117. Zein hitzarmen-mota da ohikoena ahaideen artean? Zein elkarte-mota? Neskameekin eta morroiekin dituzten harremanak. Familiako kidetzat hartzen al dituzte neskame eta morroi hauek? Langileekin dituzten harremanak.
118. Oinordekotza eskubideak ahaideen artean. Gurasoek testamentua egiteko askatasunik ba al dute? Zein muga ditu eskubide honek? Testamentuaren bidez ala, oinordekoa ezkontzen denean, ezkon-hitzarmenaren bidez egiaztatzen da oinordekotza? Maiorazkoa izaten al da oinordeko hori? Ahaleginak egiten al dira familiaren ondarea zatitu gabe gordetzen, testamentua hobetuz eta semeren bat edo alabaren bat etxeko oinordeko izendatuz? Honelakoetan, zer ezkonsari ezartzen zaie beste seme-alabei? Dohaintzan emandako ondasunen gozamenaren erdia gurasoei gordearazi eta, hauek hiltzean, ehorzketa eta hiletak, hilobiko argiak, eta eskaintzak eta errespontsuak ere ordainarazten al zaizkio seme edo alaba oinordekoari? Seme edo alaba oinordekoa ezkontzean, senar-emazte berriak gurasoekin etxe berean bizi eta mahai berean jaten al dute, era honetan familia bikoitza edo familia-elkartea, irabaziak eta galerak erdibana dituena, osatuz? Oinordekoak izaten al du anai-arrebak berarekin eduki eta mantendu beharrik, eta hauei, ezkontzean edo adin nagusitasunera iritsitakoan, diru-kopururen bat eman beharrik? Familiako arbasoei dagokienez, zeintzuk izaten dira oinordekoaren betebeharrak? Familiaren ondarea zati berdinetan banatzen al da oinordekoen artean? Banaketa hau gurasoak bizi direla egiten bada, zein egoeratan gelditzen dira gurasoak aurrerantzean? Sasiko seme-alabek eskubiderik ba al dute oinordekotzan?
119. Oinordekoa testamenduz izendatzen ez denean, ohikoa al da seme-alabetako bat, gainerako anaia-arrebekin hitz egin eta erabaki ondoren, etxeaz arduratzea? Zer diru-kopuru ematen zaie anaia-arreba hauei beraien etxeetan bizitzen jartzen direnean? Nork hartzen du parte konponketa hauetan?
120. Senarra edo emaztea testamentua egin gabe hiltzen denean, zein egoeratan geratzen da bizirik gelditzen den ezkonlaguna? Testamentua egiteko askatasunik ba al du? Ondasunez gozatzeko eskubiderik ba al du, ondasunak oinordekoari eman ondoren? Ahaideak ez direnen aldeko testamentua. Seme-alabarik gabeko osaba-izeben testamentua.
121. Adopzioa. Adopzioaren maiztasuna eta zergatiak. Norenganako joera izaten da haurrak hartzerakoan? Haurrak bataioan jasotzea eta beronen ondorioak.
SENAR-EMAZTEEN ARTEKO HARREMANAK
122. Aginpidea senar-emazteen artean. Eskubide berberak al dituzte senar-emazteek? Senarraren ahalmenak eta betebeharrak. Emaztearenak.
123. Zer iritzi du jendeak senarra emaztearen mendean egoteari buruz? Senar-emazteen arteko tirabirak: zergatiak eta konponbideak. Adeitasuna eta gizalegeak senar-emazteen artean. Zein hizkera erabiltzen dute senar-emazteek beraien artean?
124. Zeintzuk dira senarraren eta emaztearen eginkizunak familiako bizitzan eta etxearen administrazioan? Zeintzuk dira ezkontide bakoitzari dagozkion zereginak? Sexu bakoitzari dagozkion lan-tresnak.
125. Senar-emazteen elkarbizitza lanean eta jaiegunetan. Emaztea senarrarekin esertzen al da mahaian?
126. Senar-emazteen ondasunak, familiaren ondasunez gain. Senar-emazteak ezkontzara ekarritako ondasunen jabekideak al dira? Eskuratutako edo irabazitako ondasunenak ere bai? Ondasunen banaketa.
127. Familiarekiko harremanak. Senar-emazteen gurasoek haien bizitzan izaten duten esku-hartzea. Senar-emazteen gurasoak izendatzeko erabiltzen diren izenak, eta hauei eskaintzen dizkieten laguntzak eta begirunea.
128. Senar-emazteen harremanak beren jatorrizko familiekin: bisitak, eskubideak, betebeharrak, jaiak eta doluak. Kanpotik etorritako ezkontidearen harremanak bere aitaginarreba eta amaginarrebaren etxean.
129. Senar-emazteen harremanak familiatik kanpoko pertsona eta erakundeekin: herriko plazan, langile elkarte edo taldeetan, aisialdi-elkarteetan eta elkarte erlijiosoetan, erromerietan, azoketan eta abar.
130. Aitak eta amak seme-alabengan duten aginpidea. Bakoitzak duen eginkizuna haurren heziketan. Haurrek beraiek osatzen al dute beren ondarea? Nola?
131. Zeri egozten zaio antzutasuna? Zer bitarteko erabiltzen dira antzutasunari aurre egiteko?
132. Emakumeak duen eginkizuna erlijioa eta sineskeria irakatsi eta praktikatzerakoan. Emakumea etxeko kultuan eta ohiko bizitza transmititzerakoan.
133. Adierazi aurreko galderek aipatzen dituzten ohiturak nolakoak ziren duela berrogeita hamar urte eta nolakoak diren gaur egun.
