Diferencia entre revisiones de «ALIMENTACION DEL GANADO ESTABULADO/eu»

Revisión actual del 07:18 25 jun 2019

Otros idiomas:

Contenido de esta página

Aziendaren elikadura etxean

Kapitulu honetan, etxeko aziendako espeziek ukuiluratuta egondako aldian jasotako elikaduraren berri ematen da. Neguan izaten da hori, neguan baldintza klimatikoek bazka haztea eragozten baitute, baita azienda landara edo alturako bazkalekuetara ateratzea ere. Espezie batzuk ukuiluratuta egon dira etenik gabe, urte-sasoi guztietan. Beste animalia batzuk etenik gabe eduki dira ukuiluan haiei egotzitako erabileraren arabera.

Idiak

Idien elikadurak berezitasun batzuk izan ditu behi-aziendaren barruan. Landako lanetan gurdi-abereen lanetan erabilitako animaliak direnez, haien elikadura zaindu egin da, beren lan gogorra gaixotu gabe jasan dezaten. Horrez gain, ohikoa izan da itxura oneko idi pareak harrotzeko motibotzat izatea haien jabeentzat, eta batzuek, batez ere horretarako baliabide ekonomikoak izanez gero, gainelikatu egiten zituzten animalia horiek, auzokideen miresmena eta inbidia eragiteko.

Zamariak

Zamarien elikadurarekin behi-aziendaren elikadurarekin gertatzen denaren antzekoa gertatzen da; isurialde mediterraneoan, garrantzi handiagoa izan dute zerealek eta lekaleek, eta isurialde atlantikoan, belarrak.

Ardiak eta ahuntzak

Karrantzan (B), gaur egun, neguan, artaldeak haranaren beheko partean bazkatzen dira, eta gauean ukuilu eta txaboletan biltzen dira; han, belar lehorra ematen zaie gainelikadura gisa. Erditutako ardiak ukuiluan mantentzen dira azarotik maiatzera arte. Azarotik maiatzera arte bi pentsu-errazio jasotzen dituzte egunero, bat goizean, jetzi ondoren, eta bestea arratsaldean, jetzi aurretik; apirilean, errazio bat arratsaldean, jetzi aurretik.

Txerriak

Txerrien elikadura antzekoa izan da ikertutako lurralde osoan. Elikadura horretako parte izan dira erremolatxak, arbi xehatuak eta patatak, zereal-irinarekin nahastutako berdura ur berotan deseginarekin batera. Animalia horiek mendian askatu ere egin izan dira, haritzen, arteen eta pagoen fruituak jateko, baita gaztaren gazura aprobetxatzeko ere, gazta txaboletan egiten zen artzaintza-eremuetan.

Oiloak eta beste hegazti batzuk

Herri gehienetan, oiloak kaleetan libre ibili izan dira, janari bila. Horrez gain, haien elikadura osatzeko, zereala eman izan zaie, bihi zein irin moduan, eta batzuetan uretan egositako irinak eta patatak.

Untxiak

Untxiak izan dira landare basatien kontsumitzaile nagusiak; horien artean, maiz aipatzen den bat nabarmentzen da, lechocino edo gardabera. Sonchus generoko espezie bat da.

Kumeen elikadura

Animalia guztiek zainketa bereziak izaten dituzte beren hazkuntzako garai batean, bizitzaren hasieran. Jaiotzen direnetik gurasoak bezala jaten hasten diren adinera iritsi arte, beste modu batez elikatzen dira. Etxe abere gehienak ugaztunak direla kontuan hartuta, edoskitze garai bat igaro ohi dute, eta ohikoa da hazi ahala haien elikadura pixkanaka aldatzen joatea, heldutakoan izango duten dietara egokitzeko pausoz pauso. Horrez gain, beste zainketa batzuk jasotzen dituzte, bizitzaren lehen aldian egozten zaien hauskortasuna arintzeko.

Txahalak

Astigarragan (G), txahalak esnez elikatzen dira txikiak direnean, eta gero belarrarekin nahastutako pentsua ematen zaie, gizentzeko.

Bildotsak

Karrantzan (B), edoskitze garaiak ekaina arte irauten du gutxi gorabehera; hala ere, bildotsak edoskitzen edukitzen dira maiatzaren hasiera arte, eta orduan bularra kentzen zaie, esnea gazta egiteko baliatzeko.

Aziendaren elikadura landan

Negua ukuiluan, baldintza atmosferiko okerretatik babestuta, ematen duten etxe abereak baserritik edo herritik gertuko belazeetan askatu ohi dira udaberriaren amaieran edo udaren hasieran, baldintza klimatikoak hobetzen direnean eta belarra berriro hazten denean. Kontrazko arrazoiengatik, udazkenean, menditik jaitsi eta gero, berriro ere belaze horietan bazkatzen dira, klimak aukera ematen duen bitartean.

Isurialde mediterraneoa

Isurialde atlantikoaren eta isurialde mediterraneoaren aldeko bereizketa argi bat ikusten da, herritik gertu bazkatzen den azienda zaintzeari dagokionez. Isurialde mediterraneoan ohikoa izan da artzain bat kontratatzea herriko biztanle guztien aziendek osatutako artaldea zaintzeko.

Isurialde atlantikoa

Isurialde atlantikoan ohikoa izan zen, antzina, lurrak zedarritzeko hesiak artean ere ohikoak ez ziren garaian, umeek azienda zaintzea etxetik gertuko belazeetan. Nahiko ohikoa zen umeek eskola utzi behar izatea irakurtzen ikasi eta gero, lan hori eta beren adinerako egokiak ziren beste batzuk egiteko.

Animalien kontrola belazeetan

Belazeak zedarritu eta animaliak haien barrutik irtetea eragozten duten hesiak zabaldu arte, zaindu egin behar izaten ziren, ihes ez egiteko.

Animaliak zelatatzea ezinezkoa zenean, lotuta edukitzen ziren belazeetan, ihes ez egiteko, edo bestela gailuren bat ezartzen zitzaien, gehiegi urruntzea eta ereindako lursailetan sartzea eragozteko.

@@ Línea 1: / Línea 1: @@
 <languages></languages>
-== Animalien hazkuntza tradizionala eta aldaketa garaikideak ==
+== Aziendaren elikadura etxean ==
-Inkesta egindako herri gehienetan hauteman da azienda espezie guztien hazkuntza edo ustiapena, edo, gutxienez, horien portzentaje altu batena. Herrian herriko aniztasuna ez dago lotuta eremu batzuetan azienda mota bat eta besteetan bestelakoak haztearekin, espezieek herri bakoitzeko aziendaren barruan duten garrantzi erlatiboarekin baizik. Hautematen da, hori bai, arrazen araberako bereizketa bat.
+Kapitulu honetan, etxeko aziendako espeziek ukuiluratuta egondako aldian jasotako elikaduraren berri ematen da. Neguan izaten da hori, neguan baldintza klimatikoek bazka haztea eragozten baitute, baita azienda landara edo alturako bazkalekuetara ateratzea ere. Espezie batzuk ukuiluratuta egon dira etenik gabe, urte-sasoi guztietan. Beste animalia batzuk etenik gabe eduki dira ukuiluan haiei egotzitako erabileraren arabera.
-Mendean zehar ikusi da, gainera, eraldaketa handia animalien hazkuntzan. Antzina, ekonomia gehienak autarkikoak zirenean, etxe bakoitzean azienda mota guztiak hazten ahalegintzen ziren, etxeko biztanleen elikadura-premiak asetzeko.
+=== Idiak ===
-Gero eta espezializazio handiagora jo izan da, eta joera hori laurogeiko hamarkadan indartu egin da Europako Batasunean sartzerakoan. Espezializazio horrek ez dio eragin aziendaren arraza-osaketari soilik, ekoizpen emankorreko arrazei sarbidea emanda; horrez gain, merkatuak ezarritako ekoizpen-kostuak murrizteko, abeltzainek azienda mota bakar baten ustiapenean zentratu eta abelburuak ugaritu beharra izan dute, mozkin-marjinen jaitsiera gero eta handiagoa leuntzeko.
+Idien elikadurak berezitasun batzuk izan ditu behi-aziendaren barruan. Landako lanetan gurdi-abereen lanetan erabilitako animaliak direnez, haien elikadura zaindu egin da, beren lan gogorra gaixotu gabe jasan dezaten. Horrez gain, ohikoa izan da itxura oneko idi pareak harrotzeko motibotzat izatea haien jabeentzat, eta batzuek, batez ere horretarako baliabide ekonomikoak izanez gero, gainelikatu egiten zituzten animalia horiek, auzokideen miresmena eta inbidia eragiteko.
-== Isurialde atlantikoa ==
+=== Zamariak ===
-Isurialde honetan behiak eta ardiak izan dira esne-ekoizle nagusiak, eta behiarena baliatu da batez ere etxean kontsumitzeko. Gurdi-abereei dagokienez, idiak izan dira erabilienak. Populatze sakabanatuak azienda baserrietako ukuiluetan haztea ahalbidetu du, etxearen parte izanda. Kliman eta landaredian dauden desberdintasunek baldintzatu dituzte abeltzaintzako eta artzaintzako jarduerak, halako moldez non isurialde honetan animaliak, mendian ez ezik mendi-hegaletako belazeetan eta haranen hondoetan ere bazkatu diren. Abeltzaintzak esne-ekoizpenaren aldeko bilakaera izan du, behi-esnearena batik bat, eta garrantzia izan du ardi-aziendak ere; ardien esnea gaztak egiteko baliatu izan da.
+Zamarien elikadurarekin behi-aziendaren elikadurarekin gertatzen denaren antzekoa gertatzen da; isurialde mediterraneoan, garrantzi handiagoa izan dute zerealek eta lekaleek, eta isurialde atlantikoan, belarrak.
-=== Bizkaia ===
+=== Ardiak eta ahuntzak ===
-Fruizen, behiak, zekorrak eta txahalak barne, txerriak, untxiak eta oiloak ustiatzen ziren baserrian, txakur eta katuez gain. Animalia batzuk, idiak eta astoak adibidez, ustiatu egiten ziren, baina hazi gabe; eskuarki, adinez nagusi zirela erosten ziren. Informatzaileek inoiz ez dute erlauntzik eduki, baina ezagutzen dituzte erlauntzak eduki dituzten auzoak. Ahuntz- eta ardi-azienda ere ez zen oso garrantzitsua izan; eskuarki, ikusten ziren artalde guztiak gipuzkoarrak ziren jatorriz, eta Fruizera neguan joaten ziren, herriko bazkalekuak baliatzeko.
+Karrantzan (B), gaur egun, neguan, artaldeak haranaren beheko partean bazkatzen dira, eta gauean ukuilu eta txaboletan biltzen dira; han, belar lehorra ematen zaie gainelikadura gisa. Erditutako ardiak ukuiluan mantentzen dira azarotik maiatzera arte. Azarotik maiatzera arte bi pentsu-errazio jasotzen dituzte egunero, bat goizean, jetzi ondoren, eta bestea arratsaldean, jetzi aurretik; apirilean, errazio bat arratsaldean, jetzi aurretik.
-=== Gipuzkoa ===
+=== Txerriak ===
-Debabarrena eskualdean, Elgoibarren, hogeiko hamarkadan, suitzar arrazako behiak hazten ziren, eta, landa-lanetarako erabiltzeaz gain, etxeko kontsumorako zein salmentarako esnea eskuratzeko baliatzen ziren. Garai hartan, baserri bakoitzak lau edo sei behi edukitzen zituen, idi pare bat, txahal batzuk, astoa eta mandoa. Baserri batzuek lurra lantzeko idiak zeuzkaten; mineralez betetako bagoiak mugitzeko ere erabili zituzten gaur egun desagertua dagoen fabrika batean. Gaur egun panorama oso aldatuta dago, eta, baserri batzuek behi gutxi izaten jarraitzen badute ere, esnerako nahiz haragitarako ustiatzen dituztenek nabarmen igo dute buruen kopurua.
+Txerrien elikadura antzekoa izan da ikertutako lurralde osoan. Elikadura horretako parte izan dira erremolatxak, arbi xehatuak eta patatak, zereal-irinarekin nahastutako berdura ur berotan deseginarekin batera. Animalia horiek mendian askatu ere egin izan dira, haritzen, arteen eta pagoen fruituak jateko, baita gaztaren gazura aprobetxatzeko ere, gazta txaboletan egiten zen artzaintza-eremuetan.
-=== Baskonia kontinentala ===
+=== Oiloak eta beste hegazti batzuk ===
-Saran (L), laborari-etxeetan espezie hauek guztiak edo hauetako batzuk ustiatzen ziren: behiak eta idiak, txerriak, ardiak, zaldiak eta behorrak, astoak, ahuntzak, untxiak, oiloak, ahateak eta antzarak.
+Herri gehienetan, oiloak kaleetan libre ibili izan dira, janari bila. Horrez gain, haien elikadura osatzeko, zereala eman izan zaie, bihi zein irin moduan, eta batzuetan uretan egositako irinak eta patatak.
-== Isurialde mediterraneoa ==
+=== Untxiak ===
-Isurialde mediterraneoan, batez ere eremu hegoaldekoenean, ahuntza izan da tradizionalki etxean kontsumitzeko esnea eman duen animalia, ardi-azienda, behi-azienda bezala, haragitarako hobea baitzen, eta gainera oso urria herri askotan. Gurdi-abere gisa, garrantzitsuenak zamariak izan dira. Populatze kontzentratuagoa izan denez, azienda herriaren kanpoaldean egindako eraikinetan bizi izan da eskuarki. Artzaintza mendian egin izan da batik bat, beheko lurrak zerealei eman baitzaizkie, uztondoak eta lugorriak ere baliatuta.
+Untxiak izan dira landare basatien kontsumitzaile nagusiak; horien artean, maiz aipatzen den bat nabarmentzen da, ''lechocino ''edo ''gardabera. Sonchus'' generoko espezie bat da.
-=== Araba ===
+== Kumeen elikadura ==
-Urkabustaizen, zaharrek diote normalena «denetik pixka bana» egotea zela. Horrela, ardiak, ahuntzak, behorrak, behiak, oiloak, erleak, astoak, mandoak eta txerriak hazi dira, besteak beste. Ohikoa izan da txakur bat edukitzea ere, etxea babesteko, eta katuak, arratoien aurka borrokatzeko.
+Animalia guztiek zainketa bereziak izaten dituzte beren hazkuntzako garai batean, bizitzaren hasieran. Jaiotzen direnetik gurasoak bezala jaten hasten diren adinera iritsi arte, beste modu batez elikatzen dira. Etxe abere gehienak ugaztunak direla kontuan hartuta, edoskitze garai bat igaro ohi dute, eta ohikoa da hazi ahala haien elikadura pixkanaka aldatzen joatea, heldutakoan izango duten dietara egokitzeko pausoz pauso. Horrez gain, beste zainketa batzuk jasotzen dituzte, bizitzaren lehen aldian egozten zaien hauskortasuna arintzeko.
-Haragitarako behiek mendian ematen dute urtearen zati handi bat. Apirilean ''botatzen ''dira, eta ukuilutik kanpo egoten dira lehen elurteak arte. Ohikoena terreña arrazako behia zen, idiak hazteko ere erabilia.
+=== Txahalak ===
-=== Nafarroa ===
+Astigarragan (G), txahalak esnez elikatzen dira txikiak direnean, eta gero belarrarekin nahastutako pentsua ematen zaie, gizentzeko.
-Nafarroako Mendialdean, Larraunen, etxe bakoitzean ahuntz bat egon ohi zen, haren esnea aprobetxatzeko. Soka luze batekin lotu ohi zen belaze batean. Gaur egun, familia bakoitzak txerri bat edo bi dauzka bere kontsumorako. Baserri bakoitzean 18 bat oilo mantentzen dira, kaiolatuak eskuarki, arrautzez hornitzeko. Artoa ematen zaie jaten, baita baratzeko berdura ere; aske baldin badaude aza bat zintzilikatzen diete alanbre batetik, eskortan edo itxituran, mokokatzeko. Gaur egun, behiak esnea emateko eta txahalak edukitzeko hazten dira; txahalak saldu egiten dira, gizendu ondoren. Ugariak dira ardiak ere, Europako Batasunak ematen dituen diru-laguntzei esker errentagarriak direlako.
+=== Bildotsak ===
-{{DISPLAYTITLE: I. ANIMALIEN HAZKUNTZA}} {{#bookTitle:Abeltzaintza eta Artzaintza Euskal Herrian|Ganaderia_y_pastoreo_en_vasconia/eu}}
+Karrantzan (B), edoskitze garaiak ekaina arte irauten du gutxi gorabehera; hala ere, bildotsak edoskitzen edukitzen dira maiatzaren hasiera arte, eta orduan bularra kentzen zaie, esnea gazta egiteko baliatzeko.
+== Aziendaren elikadura landan ==
+Negua ukuiluan, baldintza atmosferiko okerretatik babestuta, ematen duten etxe abereak baserritik edo herritik gertuko belazeetan askatu ohi dira udaberriaren amaieran edo udaren hasieran, baldintza klimatikoak hobetzen direnean eta belarra berriro hazten denean. Kontrazko arrazoiengatik, udazkenean, menditik jaitsi eta gero, berriro ere belaze horietan bazkatzen dira, klimak aukera ematen duen bitartean.
+=== Isurialde mediterraneoa ===
+Isurialde atlantikoaren eta isurialde mediterraneoaren aldeko bereizketa argi bat ikusten da, herritik gertu bazkatzen den azienda zaintzeari dagokionez. Isurialde mediterraneoan ohikoa izan da artzain bat kontratatzea herriko biztanle guztien aziendek osatutako artaldea zaintzeko.
+=== Isurialde atlantikoa ===
+Isurialde atlantikoan ohikoa izan zen, antzina, lurrak zedarritzeko hesiak artean ere ohikoak ez ziren garaian, umeek azienda zaintzea etxetik gertuko belazeetan. Nahiko ohikoa zen umeek eskola utzi behar izatea irakurtzen ikasi eta gero, lan hori eta beren adinerako egokiak ziren beste batzuk egiteko.
+=== Animalien kontrola belazeetan ===
+Belazeak zedarritu eta animaliak haien barrutik irtetea eragozten duten hesiak zabaldu arte, zaindu egin behar izaten ziren, ihes ez egiteko.
+Animaliak zelatatzea ezinezkoa zenean, lotuta edukitzen ziren belazeetan, ihes ez egiteko, edo bestela gailuren bat ezartzen zitzaien, gehiegi urruntzea eta ereindako lursailetan sartzea eragozteko.
+{{DISPLAYTITLE: VI. UKUILURATUTAKO AZIENDAREN ELIKADURA}} {{#bookTitle:Abeltzaintza eta Artzaintza Euskal Herrian | Ganaderia_y_pastoreo_en_vasconia/eu}}