Diferencia entre revisiones de «Acertijos en euskera»

De Atlas Etnográfico de Vasconia
Saltar a: navegación, buscar
Línea 13: Línea 13:
 
Este mismo acertijo se aplica ''al hacha ''del leñador, en Zeanuri (B) y ''al rabo de la vaca ''en Amorebieta (B) y Aramaio (A).  
 
Este mismo acertijo se aplica ''al hacha ''del leñador, en Zeanuri (B) y ''al rabo de la vaca ''en Amorebieta (B) y Aramaio (A).  
  
'''Aizkora '''(El hacha)  
+
=== Aizkora (El hacha) ===
  
 
''Etxean ixilik, eta ohianean kankaz. ''(Donibane Garazi-Ip). En casa calla y en el bosque canta.  
 
''Etxean ixilik, eta ohianean kankaz. ''(Donibane Garazi-Ip). En casa calla y en el bosque canta.  
Línea 19: Línea 19:
 
''Basorantzean etzera begire, etzerantzean basora begire. ''(Zeanuri-B). Camino del bosque mira a casa, camino de casa mira al bosque.  
 
''Basorantzean etzera begire, etzerantzean basora begire. ''(Zeanuri-B). Camino del bosque mira a casa, camino de casa mira al bosque.  
  
'''Alkatearen makila '''(La vara del alcalde)  
+
=== Alkatearen makila (La vara del alcalde) ===
  
 
''Basoan jaio, basoan azi, errira etorri ta bera na-''
 
''Basoan jaio, basoan azi, errira etorri ta bera na-''
Línea 31: Línea 31:
 
''Sasian sortu, sasian hazi, etxerat etorri eta han nagusiaren laguna bilakatu. ''Nace en la maleza, crece en la maleza, llega a casa y allí llega a ser amigo del amo.  
 
''Sasian sortu, sasian hazi, etxerat etorri eta han nagusiaren laguna bilakatu. ''Nace en la maleza, crece en la maleza, llega a casa y allí llega a ser amigo del amo.  
  
'''Arrana '''(El cencerro)  
+
=== Arrana (El cencerro) ===
  
 
''Etzien beti negarrez, errekara joan eta negarrik ez. ''(Aramaio-A). En casa siempre está llorando; va al río y deja de llorar.  
 
''Etzien beti negarrez, errekara joan eta negarrik ez. ''(Aramaio-A). En casa siempre está llorando; va al río y deja de llorar.  
  
''Errekara joan eta urik edan barik etorri. ''(Zeanuri'''B). '''Va al río ''y ''vuelve sin beber agua.  
+
''Errekara joan eta urik edan barik etorri. ''(Zeanuri=== B). === Va al río ''y ''vuelve sin beber agua.  
  
'''Arrautza '''(El huevo)  
+
=== Arrautza (El huevo) ===
  
''Lapikotxo txikien, kolore biko saldea. ''(Zeanuri'''B). '''En una olla pequeñita, un caldo de dos colores.  
+
''Lapikotxo txikien, kolore biko saldea. ''(Zeanuri=== B). === En una olla pequeñita, un caldo de dos colores.  
  
 
''Bi ardo klase dare ontzi baten, eta ez dira alkarrekin naasten. ''(Zerain-G). Dos clases de vino en un mismo recipiente ''y ''no se entremezclan.  
 
''Bi ardo klase dare ontzi baten, eta ez dira alkarrekin naasten. ''(Zerain-G). Dos clases de vino en un mismo recipiente ''y ''no se entremezclan.  
Línea 65: Línea 65:
 
''Bi punta, ta bi zulo. Zer da? ''(Zerain-G). Dos puntas y dos agujeros. ¿Qué es?  
 
''Bi punta, ta bi zulo. Zer da? ''(Zerain-G). Dos puntas y dos agujeros. ¿Qué es?  
  
'''Asuarra '''(La zarzamora)  
+
=== Asuarra (La zarzamora) ===
  
 
''Luze da luxe sokea legez; aginek dituz atsoak legez. ''
 
''Luze da luxe sokea legez; aginek dituz atsoak legez. ''
Línea 73: Línea 73:
 
En otra versión recogida por Azkue en esta misma localidad los dientes aludidos son los del lobo, ''otsoak. ''
 
En otra versión recogida por Azkue en esta misma localidad los dientes aludidos son los del lobo, ''otsoak. ''
  
'''Atautea '''(El ataúd)  
+
=== Atautea (El ataúd) ===
  
 
''Basoan yayo, basoan azi, etzera etorri eta danok negarrez asi. ''(Zeanuri-B). Nace en el monte, crece en el monte; cuando él llega a casa todos empiezan a llorar.  
 
''Basoan yayo, basoan azi, etzera etorri eta danok negarrez asi. ''(Zeanuri-B). Nace en el monte, crece en el monte; cuando él llega a casa todos empiezan a llorar.  
  
'''Barea '''(La lombriz)  
+
=== Barea (La lombriz) ===
  
 
''Muturra bai, ankarik ez; adarrak bai, odolik ez. ''
 
''Muturra bai, ankarik ez; adarrak bai, odolik ez. ''
Línea 94: Línea 94:
 
(Oñati-G)*. Tiene hocico pero no patas; tiene cuernos pero no sangre.  
 
(Oñati-G)*. Tiene hocico pero no patas; tiene cuernos pero no sangre.  
  
'''Behiaren buztena '''(El rabo de la vaca)  
+
=== Behiaren buztena (El rabo de la vaca) ===
  
 
''Basura doanien etxera begire d etxera datorrenien basora begire. ''(Aramaio-A, Amorebieta-B). Cuando va al monte (bosque) mira a casa y cuando viene a casa mira al monte.  
 
''Basura doanien etxera begire d etxera datorrenien basora begire. ''(Aramaio-A, Amorebieta-B). Cuando va al monte (bosque) mira a casa y cuando viene a casa mira al monte.  
Línea 104: Línea 104:
 
''Mine da mine, asune lez; bixerrak daukoz gizonak lez. ''(Gernika-B) *. Es picante picante como la ortiga; tiene barbas como el hombre.  
 
''Mine da mine, asune lez; bixerrak daukoz gizonak lez. ''(Gernika-B) *. Es picante picante como la ortiga; tiene barbas como el hombre.  
  
Eltzea edo '''dupina '''(El puchero)  
+
Eltzea edo === dupina (El puchero) ===
  
 
''Tripa lodi, eta ahoa zabal-zabala. ''(Donibane Garazi-Ip). La tripa gorda y la boca del todo abierta.  
 
''Tripa lodi, eta ahoa zabal-zabala. ''(Donibane Garazi-Ip). La tripa gorda y la boca del todo abierta.  
Línea 129: Línea 129:
 
<sup>504 </sup>AZKUE, ''Euskalerriaren Yakintza, ''III, op. cit., p. 388.  
 
<sup>504 </sup>AZKUE, ''Euskalerriaren Yakintza, ''III, op. cit., p. 388.  
  
'''Garla '''(El trigo)  
+
=== Garla (El trigo) ===
  
 
''Txikie banintzen, andie banintzen, maiatzerako burutu nintzen. ''(Aramaio-A, Zeanuri-B). Que si era pequeño, que si era grande, para el mes de mayo ya había yo granado. <sub>5o5 </sub>
 
''Txikie banintzen, andie banintzen, maiatzerako burutu nintzen. ''(Aramaio-A, Zeanuri-B). Que si era pequeño, que si era grande, para el mes de mayo ya había yo granado. <sub>5o5 </sub>
Línea 135: Línea 135:
 
A. Irigaray recogió una versión similar en Baztan (N). ''Ttipi banaiz, aundi banaiz, maiatzean erdiko naiz. ''Sea pequeño, sea mayor, para mayo habré parido.  
 
A. Irigaray recogió una versión similar en Baztan (N). ''Ttipi banaiz, aundi banaiz, maiatzean erdiko naiz. ''Sea pequeño, sea mayor, para mayo habré parido.  
  
'''Gaztañea '''(La castaña)  
+
=== Gaztañea (La castaña) ===
  
 
''Aite latza, ama baltza eta umea zurie. ''(ZeanuriB). El padre áspero, la madre negra y el hijo blanco.  
 
''Aite latza, ama baltza eta umea zurie. ''(ZeanuriB). El padre áspero, la madre negra y el hijo blanco.  
  
'''Gatza '''(La sal)  
+
=== Gatza (La sal) ===
  
 
''Xurisko, lazko; pentsatzeko gaixto. ''(Aria-N). Blanquecino, asperito; dificil de adivinar.  
 
''Xurisko, lazko; pentsatzeko gaixto. ''(Aria-N). Blanquecino, asperito; dificil de adivinar.  
Línea 172: Línea 172:
 
APAT-ECHEBARNE, ''Noticias y viejos textos, ''op. cit., p. 240.  
 
APAT-ECHEBARNE, ''Noticias y viejos textos, ''op. cit., p. 240.  
  
'''Iñurria '''(La hormiga)  
+
=== Iñurria (La hormiga) ===
  
 
''Buruen burutola; garrien garritola; eperdien txapitola. ''(Zeanuri-B)*. En la cabeza cabecita; en la  
 
''Buruen burutola; garrien garritola; eperdien txapitola. ''(Zeanuri-B)*. En la cabeza cabecita; en la  
Línea 180: Línea 180:
 
Azkue recogió varios acertijos similares relativos a la hormiga en Bizkaia, Navarra e Iparral-<sub>5o6 </sub>de Uno de estos reza: ''Burua burutto, gerria gerritto, iphurdia zakuto. ''La cabeza cabecita, la cintura cinturita, el trasero saquito.  
 
Azkue recogió varios acertijos similares relativos a la hormiga en Bizkaia, Navarra e Iparral-<sub>5o6 </sub>de Uno de estos reza: ''Burua burutto, gerria gerritto, iphurdia zakuto. ''La cabeza cabecita, la cintura cinturita, el trasero saquito.  
  
'''Irea '''(El helecho)  
+
=== Irea (El helecho) ===
  
 
''Juaniko anka bakarra d'iru mille baietz.... ''(Amorebieta-B). Juanico el de un solo pie y a que tiene tres mil (pies).  
 
''Juaniko anka bakarra d'iru mille baietz.... ''(Amorebieta-B). Juanico el de un solo pie y a que tiene tres mil (pies).  
Línea 192: Línea 192:
 
''Punta bat eta zulo bat dauka. ''(Zerain-G). Tiene una punta y un agujero.  
 
''Punta bat eta zulo bat dauka. ''(Zerain-G). Tiene una punta y un agujero.  
  
'''Kandela biztua '''(La candela encendida)  
+
=== Kandela biztua (La candela encendida) ===
  
 
''Zer dala ta zer dala: beti erretan eta beti negarrez? ''(Bermeo-B) *. ¿Qué es, qué es aquello que siempre está quemándose y no para de llorar?  
 
''Zer dala ta zer dala: beti erretan eta beti negarrez? ''(Bermeo-B) *. ¿Qué es, qué es aquello que siempre está quemándose y no para de llorar?  
  
''''<apana '''(La garrapata)  
+
=== '<apana (La garrapata) ===
  
 
''Jan da jan, da kakarik ez; eperdije bai ta zillorik ez. ''(Amorebieta-B). Come y come y no excrementa; tiene trasero pero sin agujero.  
 
''Jan da jan, da kakarik ez; eperdije bai ta zillorik ez. ''(Amorebieta-B). Come y come y no excrementa; tiene trasero pero sin agujero.  
  
'''Kea '''(El humo)  
+
=== Kea (El humo) ===
  
 
''Xingola-mingola, itzuli-mitzuli, eta beti goiti ari. ''(Donibane Garazi-Ip). En zig-zag, dando vueltas y siempre hacia la altura.  
 
''Xingola-mingola, itzuli-mitzuli, eta beti goiti ari. ''(Donibane Garazi-Ip). En zig-zag, dando vueltas y siempre hacia la altura.  
  
'''Kirkila '''(El grillo)  
+
=== Kirkila (El grillo) ===
  
 
''Kantatzen badaki baina ez da txoria; zuloan bizi da baina ez da sagua; saltan abila da baina ez da matxinsaltoa. ''(Aramaio-A). Sabe cantar pero no es pájaro; vive en un agujero pero no es ratón; es hábil saltador pero no es saltamontes.  
 
''Kantatzen badaki baina ez da txoria; zuloan bizi da baina ez da sagua; saltan abila da baina ez da matxinsaltoa. ''(Aramaio-A). Sabe cantar pero no es pájaro; vive en un agujero pero no es ratón; es hábil saltador pero no es saltamontes.  
Línea 211: Línea 211:
 
<sup>5(16 </sup>AZKUE, ''Euskalerriaren Yakintza, ''III, op. cit., p. 396.  
 
<sup>5(16 </sup>AZKUE, ''Euskalerriaren Yakintza, ''III, op. cit., p. 396.  
  
'''Mahia '''(La mesa)  
+
=== Mahia (La mesa) ===
  
 
''Basuen jaio, basuen azi; sukaldera etorri eta amantala jantzi. ''(Aramaio-A). Nace en el monte, crece en el monte; llega a la cocina y viste el delantal.  
 
''Basuen jaio, basuen azi; sukaldera etorri eta amantala jantzi. ''(Aramaio-A). Nace en el monte, crece en el monte; llega a la cocina y viste el delantal.  
Línea 219: Línea 219:
 
(Gernika-B) *. Nace en el (bosque) monte, se cría en el monte; viene a casa se viste de blanco.  
 
(Gernika-B) *. Nace en el (bosque) monte, se cría en el monte; viene a casa se viste de blanco.  
  
'''Masusta '''(La mora)  
+
=== Masusta (La mora) ===
  
 
''Aurrena berdea, gero gorrie eta gero beltza. ''(Zerain-G). Primeramente verde, luego rojo y por último negro.  
 
''Aurrena berdea, gero gorrie eta gero beltza. ''(Zerain-G). Primeramente verde, luego rojo y por último negro.  
Línea 233: Línea 233:
 
''Itsasoan edan eta mendian txisa egin. ''(AramaioA). Bebe en el mar y mea en el monte.  
 
''Itsasoan edan eta mendian txisa egin. ''(AramaioA). Bebe en el mar y mea en el monte.  
  
'''Orinela '''(El orinal)  
+
=== Orinela (El orinal) ===
  
 
''Arrizko askie, okelezko tapie. ''(Aramaio-A). Un pesebre de piedra, con tapa de carne.  
 
''Arrizko askie, okelezko tapie. ''(Aramaio-A). Un pesebre de piedra, con tapa de carne.  
  
'''Orga errotak '''(Las ruedas del carro)  
+
=== Orga errotak (Las ruedas del carro) ===
  
 
''Nik ikusten lau andere algar ondozko eta ez seküla algar atzamaiten. Zer da? ''(Altzai-Ip). Veo cuatro señoras (que marchan) una tras otra y que nunca se alcanzan. ¿Qué es?  
 
''Nik ikusten lau andere algar ondozko eta ez seküla algar atzamaiten. Zer da? ''(Altzai-Ip). Veo cuatro señoras (que marchan) una tras otra y que nunca se alcanzan. ¿Qué es?  
Línea 255: Línea 255:
 
|-
 
|-
 
|}
 
|}
'''Pertika '''(La aguijada)  
+
=== Pertika (La aguijada) ===
  
 
''Nik ikusten aitañi bat bilo bat bera bürün gainean. Zer da? ''(Altzai-Ip). Veo un abuelo con un pelo sobre su cabeza. ¿Qué es?  
 
''Nik ikusten aitañi bat bilo bat bera bürün gainean. Zer da? ''(Altzai-Ip). Veo un abuelo con un pelo sobre su cabeza. ¿Qué es?  
  
'''Pikatxoia '''(El picachón)  
+
=== Pikatxoia (El picachón) ===
  
 
''Punta bi eta zulo bat. ''(Oñati-G) *. Dos puntas ''y ''un agujero.  
 
''Punta bi eta zulo bat. ''(Oñati-G) *. Dos puntas ''y ''un agujero.  
  
'''Sagarroia '''(El erizo)  
+
=== Sagarroia (El erizo) ===
  
 
''Soinekoak oro, gerrenez eginak. ''(Donibane Garazi-Ip). Todos sus vestidos confeccionados de varillas.  
 
''Soinekoak oro, gerrenez eginak. ''(Donibane Garazi-Ip). Todos sus vestidos confeccionados de varillas.  
  
'''Sugia eta ezkurra '''(La serpiente y la bellota)  
+
=== Sugia eta ezkurra (La serpiente y la bellota) ===
  
 
''—Norat hoa bihurria? ''
 
''—Norat hoa bihurria? ''
Línea 277: Línea 277:
 
— ¿Dónde vas encorvada? / — ¿Qué dices ahorcada? / Si caigo sobre ti / te romperé la cabeza. / ¿Quiénes son?  
 
— ¿Dónde vas encorvada? / — ¿Qué dices ahorcada? / Si caigo sobre ti / te romperé la cabeza. / ¿Quiénes son?  
  
'''Zorria '''(El piojo)  
+
=== Zorria (El piojo) ===
  
 
''Zein da ankak buruan dituen animalia? ''(Aramaio-A). ¿Cuál es el animal que tiene sus patas en la cabeza?  
 
''Zein da ankak buruan dituen animalia? ''(Aramaio-A). ¿Cuál es el animal que tiene sus patas en la cabeza?  
  
'''Zuloa '''(El agujero)  
+
=== Zuloa (El agujero) ===
  
 
''Gero ta geiago kendu eta gero ta andiego. ''(Zeanuri-B). Cuanto más se le quita más grande es.
 
''Gero ta geiago kendu eta gero ta andiego. ''(Zeanuri-B). Cuanto más se le quita más grande es.

Revisión del 15:12 16 jul 2019

En la primera parte de este apartado hemos incluido los acertijos en euskera ordenados alfabéticamente.

En euskera el acertijo se propone con varias fórmulas. En Bizkaia comúnmente se enuncia con esta formulilla: «Zer dala, ta zer dala....» (A ver qué es, qué es... ), en Gipuzkoa: «Zer da?» (¿Qué es?). Una fórmula que evoca el lenguaje infantil es aquélla recogida por Azkue en Salazar (N): «Pipitaki, papataki nik baitakit gauza bat» (/... yo sé una cosita).

Ahuntzaren adarrak (Los cuernos de la cabra)

Mendiretakoan etxerat so, eta etxeratekoan mendirat so. (Donibane Garazi-Ip). Caminando al monte miran a casa y caminando a casa miran al monte.

Mendire doienien errire begire, ta errire doienien mendire begire. (Aramaio-A). Cuando van al monte miran al pueblo, y cuando van al pueblo miran al monte.

Basora doaz etxera begira, etxera datoz basora begira. (Bermeo-B). Al monte (bosque) van mirando a casa, a casa vienen mirando al monte.

Este mismo acertijo se aplica al hacha del leñador, en Zeanuri (B) y al rabo de la vaca en Amorebieta (B) y Aramaio (A).

Aizkora (El hacha)

Etxean ixilik, eta ohianean kankaz. (Donibane Garazi-Ip). En casa calla y en el bosque canta.

Basorantzean etzera begire, etzerantzean basora begire. (Zeanuri-B). Camino del bosque mira a casa, camino de casa mira al bosque.

Alkatearen makila (La vara del alcalde)

Basoan jaio, basoan azi, errira etorri ta bera na-

(g)usi. (Aramaio-A, Bermeo, Zeanuri-B, Legazpia-G). Nace en el monte, crece en el monte, llega al pueblo y es el jefe.

Una variante recogida en Donibane Garazi

(Ip) se refiere al bastón, makila, del dueño de la casa:

Sasian sortu, sasian hazi, etxerat etorri eta han nagusiaren laguna bilakatu. Nace en la maleza, crece en la maleza, llega a casa y allí llega a ser amigo del amo.

Arrana (El cencerro)

Etzien beti negarrez, errekara joan eta negarrik ez. (Aramaio-A). En casa siempre está llorando; va al río y deja de llorar.

Errekara joan eta urik edan barik etorri. (Zeanuri=== B). === Va al río y vuelve sin beber agua.

Arrautza (El huevo)

Lapikotxo txikien, kolore biko saldea. (Zeanuri=== B). === En una olla pequeñita, un caldo de dos colores.

Bi ardo klase dare ontzi baten, eta ez dira alkarrekin naasten. (Zerain-G). Dos clases de vino en un mismo recipiente y no se entremezclan.

Untzi batian bi edari, elgarrekin nahasi gabe gelditzen. (Donibane Garazi-Ip). Dos bebidas en un

mismo recipiente y permanecen sin entremezclarse.

Upa txiki palanka, giltzik gabeko zerralla. (OñatiG)*5o2 Tonel pequeño, palanca (?), cerradura

(?) sin llave.

Kantarietateikoa naz, da enaz kantarie; egaztietaleikoa naz, da enaz egaztie; papar zurie ta biotz bellegie. (Zeanuri-B)*. Soy de los que cantan y no canto; / soy de los que vuelan y no vuelo; / (tengo) la pechera blanca y amarillo el corazón.

Motela dut ama, cita berriz kantorea; zuna dut nere jantzia eta bihotza ordea hora. (Aramaio-A). Mi madre es callada, mi padre, en cambio, es cantor, / mi vestimenta es blanca y mi corazón amarillo.

El huevo es objeto del mayor número de acertijos en euskera. Azkue trae once fórmulas adivi-5o3 natorias distintas referidas a este tema

Artaziak, guraizak (Las tijeras)

Puntan punta bi, zilloan zillo bi. (Bermeo-B). En la punta dos puntas, en el agujero dos agujeros.

Puntan punta bi, ondoan zulo bi. (Zeanuri-B). En la punta dos puntos, en el pie dos agujeros.

Bi punta, ta bi zulo. Zer da? (Zerain-G). Dos puntas y dos agujeros. ¿Qué es?

Asuarra (La zarzamora)

Luze da luxe sokea legez; aginek dituz atsoak legez.

(Zeanuri-B) *. Es larga, larga como una soga; tiene los dientes como una vieja.

En otra versión recogida por Azkue en esta misma localidad los dientes aludidos son los del lobo, otsoak.

Atautea (El ataúd)

Basoan yayo, basoan azi, etzera etorri eta danok negarrez asi. (Zeanuri-B). Nace en el monte, crece en el monte; cuando él llega a casa todos empiezan a llorar.

Barea (La lombriz)

Muturra bai, ankarik ez; adarrak bai, odolik ez.


X02 Todos los acertijos que figuran con * están tomados del Laboratorio de Eusko Folklore (LEF).

"s AZKUE, Euskalerriaren Yakintza, III, op. cit., pp. 396-397.


JUEGOS INFANTILES EN VASCONIA

(Oñati-G)*. Tiene hocico pero no patas; tiene cuernos pero no sangre.

Behiaren buztena (El rabo de la vaca)

Basura doanien etxera begire d etxera datorrenien basora begire. (Aramaio-A, Amorebieta-B). Cuando va al monte (bosque) mira a casa y cuando viene a casa mira al monte.

Berakatza. Baratxuria (El ajo)

Mine da mine, ezta piperra; bixerra dauko ezta gizona. (Gernika-B) *. Es picante-picante, pero no es el pimiento; tiene barba pero no es el hombre.

Mine da mine, asune lez; bixerrak daukoz gizonak lez. (Gernika-B) *. Es picante picante como la ortiga; tiene barbas como el hombre.

Eltzea edo === dupina (El puchero) ===

Tripa lodi, eta ahoa zabal-zabala. (Donibane Garazi-Ip). La tripa gorda y la boca del todo abierta.

Errapea (Ubre de la vaca)

Muñope bat, lau damatxo. (Motriko-G) *. Bajo una colina, cuatro damiselas.

Mendipetxu baten azpijen lau iturri; iturrijek asten diezenien beti emoten, akabeu arte. (Amorebieta-B). Debajito de un monte cuatro fuentes; cuando las fuentes comienzan a manar siguen sin parar, hasta que se agotan.

Zubi baten azpian, lau iturri. (Donibane GaraziIp). Debajo de un puente, cuatro fuentes.

Eskutitza (La carta)

Ikatza bezelako beltza, elurre bezelako zurie; ibiltzen da eta ez dauka ankarik; itz egiten du eta ez dauka mingaiñik. (Zerain-G). Tan negro como el car-

bón, tan blanco como la nieve; anda y no tiene pies, habla y no tiene lengua.

Una variante vizcaina recogida por Azkue dice:

Ikatza baizen baltz ta edurra baizen zuri; oinik ez dauko baia guztiz da ibiltari; minik euki ezarren, berba egiten badaki 504


504 AZKUE, Euskalerriaren Yakintza, III, op. cit., p. 388.

Garla (El trigo)

Txikie banintzen, andie banintzen, maiatzerako burutu nintzen. (Aramaio-A, Zeanuri-B). Que si era pequeño, que si era grande, para el mes de mayo ya había yo granado. 5o5

A. Irigaray recogió una versión similar en Baztan (N). Ttipi banaiz, aundi banaiz, maiatzean erdiko naiz. Sea pequeño, sea mayor, para mayo habré parido.

Gaztañea (La castaña)

Aite latza, ama baltza eta umea zurie. (ZeanuriB). El padre áspero, la madre negra y el hijo blanco.

Gatza (La sal)

Xurisko, lazko; pentsatzeko gaixto. (Aria-N). Blanquecino, asperito; dificil de adivinar.

Gizona (El hombre)

Lenengo lau anka; gero bi, eta gero iru. (ZerainG). Primeramente (tiene) cuatro pies; luego dos y al final tres.

De este acertijo, por lo demás muy común, aporta Azkue otra versión recogida en Bizkaia.

Goizean lau oinean, eguerdian oin bian eta arratsaldean iru oinean dabilena. El que a la mañana anda sobre cuatro pies, al mediodía sobre dos y al anochecer sobre tres.

Iñarrea, isuskia (La escoba)

Basoan yaio, basoan azi, etzera etorri ta okoluek garbituten asi. (Zeanuri-B). Nace en el bosque, se cría en el bosque; viene a casa y empieza a limpiar los rincones.

Basoan jaio, basoan azi, etxera etorri ta jantzan asi. (Gernika-B)*. Nace en el monte, crece en el

monte; viene a casa y empieza a bailar.

Xoko moko. (Aria-N). (De) cara al rinconcito.

Intxaurra (La nuez)

Konbentuko lau gelatxotan, lau monjatxo. (Aramaio-A). En cuatro celdillas de un convento, cuatro monjitas.

Etze txikitxo baten, lau monja. (Zeanuri-B). En una casita, cuatro monjas.


505

APAT-ECHEBARNE, Noticias y viejos textos, op. cit., p. 240.

Iñurria (La hormiga)

Buruen burutola; garrien garritola; eperdien txapitola. (Zeanuri-B)*. En la cabeza cabecita; en la

cintura cinturita; en el trasero buhardilla.

Azkue recogió varios acertijos similares relativos a la hormiga en Bizkaia, Navarra e Iparral-5o6 de Uno de estos reza: Burua burutto, gerria gerritto, iphurdia zakuto. La cabeza cabecita, la cintura cinturita, el trasero saquito.

Irea (El helecho)

Juaniko anka bakarra d'iru mille baietz.... (Amorebieta-B). Juanico el de un solo pie y a que tiene tres mil (pies).

Jostorratza (La aguja)

Puntan punta bat, ondoan zillo bat. (Bermeo-

B) *. En la punta una punta, en el pie un agujero.

Punta bat eta zulo bat dauka. (Zerain-G). Tiene una punta y un agujero.

Kandela biztua (La candela encendida)

Zer dala ta zer dala: beti erretan eta beti negarrez? (Bermeo-B) *. ¿Qué es, qué es aquello que siempre está quemándose y no para de llorar?

'<apana (La garrapata)

Jan da jan, da kakarik ez; eperdije bai ta zillorik ez. (Amorebieta-B). Come y come y no excrementa; tiene trasero pero sin agujero.

Kea (El humo)

Xingola-mingola, itzuli-mitzuli, eta beti goiti ari. (Donibane Garazi-Ip). En zig-zag, dando vueltas y siempre hacia la altura.

Kirkila (El grillo)

Kantatzen badaki baina ez da txoria; zuloan bizi da baina ez da sagua; saltan abila da baina ez da matxinsaltoa. (Aramaio-A). Sabe cantar pero no es pájaro; vive en un agujero pero no es ratón; es hábil saltador pero no es saltamontes.


5(16 AZKUE, Euskalerriaren Yakintza, III, op. cit., p. 396.

Mahia (La mesa)

Basuen jaio, basuen azi; sukaldera etorri eta amantala jantzi. (Aramaio-A). Nace en el monte, crece en el monte; llega a la cocina y viste el delantal.

Basoan jaio, basoan azi, etxera etorri eta zuriz jantzi.

(Gernika-B) *. Nace en el (bosque) monte, se cría en el monte; viene a casa se viste de blanco.

Masusta (La mora)

Aurrena berdea, gero gorrie eta gero beltza. (Zerain-G). Primeramente verde, luego rojo y por último negro.

Umetan zuri, mutilletan gorri, aguretan baltz, aren eperdia latz. (Bermeo-B). De niño blanco, de muchacho rojo, de viejo verde, su trasero áspero.

Txikitxotan zuri, mariketan gorri, eskulekure latz, aginetan baltz. (Zeanuri-B) *. De pequeño blanco, al crecer (?) rojo, para cogerlo dificil, en los dientes negro.

En otras versiones de este refrán recogidas por Azkue, las fases de la mora son referidas a las edades de la oveja. Así en ésta de Ulzama-N: Azuritan xuri, bildotxetan gorri, arditan beltz. (En época) de recental blanquito, de cordero rojo, de oveja negro.

Odeia. Lainoa (La nube)

Itsasoan edan eta mendian txisa egin. (AramaioA). Bebe en el mar y mea en el monte.

Orinela (El orinal)

Arrizko askie, okelezko tapie. (Aramaio-A). Un pesebre de piedra, con tapa de carne.

Orga errotak (Las ruedas del carro)

Nik ikusten lau andere algar ondozko eta ez seküla algar atzamaiten. Zer da? (Altzai-Ip). Veo cuatro señoras (que marchan) una tras otra y que nunca se alcanzan. ¿Qué es?

Pegarra edo ferreta (El cántaro)

Iturriratekoan irriz eta etxeratekoan nigarrez. (Donibane Garazi-Ip). Va a la fuente riendo y vuelve a casa llorando.

Perretxikoa (El hongo)

Gizon txikia eta txapel andia. (Aramaio-A, Motriko-G) *. Hombre pequeño con gran sombrero.


JUEGOS INFANTILES EN VASCONIA

Pertika (La aguijada)

Nik ikusten aitañi bat bilo bat bera bürün gainean. Zer da? (Altzai-Ip). Veo un abuelo con un pelo sobre su cabeza. ¿Qué es?

Pikatxoia (El picachón)

Punta bi eta zulo bat. (Oñati-G) *. Dos puntas y un agujero.

Sagarroia (El erizo)

Soinekoak oro, gerrenez eginak. (Donibane Garazi-Ip). Todos sus vestidos confeccionados de varillas.

Sugia eta ezkurra (La serpiente y la bellota)

—Norat hoa bihurria?

— Zer diok urkatia? —Hire gainerat jeusten bainiz, hautsiko daiat buria!

Zer dira? (Iparralde)

— ¿Dónde vas encorvada? / — ¿Qué dices ahorcada? / Si caigo sobre ti / te romperé la cabeza. / ¿Quiénes son?

Zorria (El piojo)

Zein da ankak buruan dituen animalia? (Aramaio-A). ¿Cuál es el animal que tiene sus patas en la cabeza?

Zuloa (El agujero)

Gero ta geiago kendu eta gero ta andiego. (Zeanuri-B). Cuanto más se le quita más grande es.