<languages></languages>
{{ #pageLangs: es | eu }}:''Le jeu de l'enfant représente la source
fondamentale fondamentale qui jaillit des nappes souterraines les plus sacrées et d oú procédent toute culture, toute grande force créatrice.''<p style="text-align: right;"><span style="font-size:smaller;">PROBENIUS </span></p>
Gizakiak jokoa du lagun jaio eta gehiago, munduan dirauen artean; hala ere, ez da gauza bera jokoa, haurrentzako eta sasoikoentzako. Nagusiek euren bizimodua guztiz daukate arauturik, aldez aurretik, euren betebeharren arauera arauera eta, horregaitik bada, euren olgetak, edo lanean bota ez dituzten izerdiak botatzeko, edo gogoko dituzten ariketekin lanaren nekeak eten eta arintzeko izan ohi dira.
Haurrak, ordea, jokoa denbora beteko ekintza ekintza du, berezkoena gainera. Honetara azaltzen du umeen olgeta gure esaera batek: ''haurrak, haurlan.''
Haurraren begietan jokoa, beraz, ez da denbora-emangarri hutsa; gehiago oraindik ere, egun osoko ihardunaldia du; tokiak eta denborak denborak bat egiten duten ekintza.
=== Haurren gizataldea ===
Egokiera duten guztian, haurrek haurretara egin ohi dute; nagusiak baztertu egiten dituzten haur-gizataldeak osatzen dituzte. Hala ere badituzte egitura herarkikoak, mailetan edo bereizten dira; mutikorik sendoena edota neskarik abilena egin ohi dute talde-buru. Sendoak ez direnak, txikienak edota taldean sarturik ez daudenak bigarren mailakoak dira. Neska-mutikoek olgetetan dauzkaten harremanak haurren munduaz gain dauden legeek zuzentzen dituzte, baina ez dira horregaitik gutxietsi behar.
Haurren arauak eta jarrerak ez dira badaezpadakoakbadaezpadakoak; finkoak izan ohi dira eta haurretan belaunaldiz belaunaldi batzuetatik besteetara igaro izan dira.
Haurren gizataldeotan arauak ikasi eta irakatsi egiten dira, era askotako jokoetan, zotzetan egitean hautapen eta baztertze arauetan, formula formula edo lelo eta kantuetan, eta erabiltzen diren keinu eta ohikuneen esanguran.
Haurrek beste haurrengandik ikasiriko jokootan jokootan gauzarik garrantzitsuena ekintza bera zen<ref>Carmen BRAVO VILLASANTE. «Estudio preliminar», P. Santos Hernandezen ''Juegos de los niños en las escuelas y colegios ''lanari eginikoa. Palma de Mallorca, 1986, IX-X or.</ref>. Jostailurik gabeko jokoak gehien bat, eta halakorik egotekotan behin-behinekoenak beti: makila bat, soka bat, harri puska batzuk edo sakak. Olgeta indarra eta arintasuna, zaulitasuna edo abilezia erakusteko abadagunea zen. Jokoa norgehiagoka hutsa zen.
Sarritan haurrek nagusien keinu eta itxurak egiten zituzten eta horretarako horien ekintzen antzezpena egiten zuten, ogibideetara jolastuz: «Dendetara», «Ugazabandraka», «Medikutara», «Prozesioetara» ( «Jangoiko artzaileak» ),... Nagusien mundua haurren olgetetan isladatzen da, haren ispilua balitz bezala.
Gizonezkoek eta emakumezkoek guztiz betekizun eta jarrera desberdinak zeuzkaten gizarte zaharrean, desberdintasun horiek neska eta mutikoen jolasetan euretan ere nabari-nabariak izan dira.
Ohizko gizartean, indarra eskatzen zuten jokoak jokoak mutikoenak bakarrik ziren, baita zelan edo halako bortxa beharrezko zutenak ere: lasterketetako dendaketak, jauziak, jaurtiketak, borroken borroken itxurak egitea, animalia txikien ehiza, eta abar. Horren parean neskek olgeta geldiak egiten zituzten batipat, imitaziozkoak eta antzezpenekoakantzezpenekoak, panpinetara eta sukaldetara esaterako; abileziazko jokoak ere, sakak edo tortoloxak, eskuz hariekin, diaboloak eta antzeko jostailuekin; jauzi erritmikoak, sokan, eta abar. Neskak izan dira batez ere jokoak kantuen laguntasunarekin egin izan dituztenak.
Hirurogeigarren hamarkadan, Lehenengo Jaunartzearen ostean, zazpi bat urtekin edo, berez berez ezartzen zen sexuen banaketa haur jokorik gehienetan. Neska batek mutikoentzako jokoetan parte hartzen zuenean ''mari-mutil ''esaten zitzaion euskaraz, eta ''chicazo, mari-chico, mari-muete ''edo ''mari-macho ''erdaraz. Mutiko batek nesken jokoak egiten bazituen, ordea, ''maritxu ''esaten zitzaion euskaraz eta ''mari-chica, mariquita ''eta antzekoak erdaraz. Gure inkestak bildu izan diren tokiren batzuetako kantuek derrigorrezko banaketa honen berri ematen dute. Obanosen (N), esaterako, eta San Román de San Millanen (A) , banaketa-legea hausten zenean hauxe kantatzen zen mehatxu gisa: «Chicos con chicas, van a pecar. El Diablo se ríe, Dios va a llorar». Modu beretsuan Durangon (B) ohi zenez: «Chicos «Chicos con chicas, van al infierno. La Virgen llorando llorando y el Demonio riendo».
Joko askotan desberdintasun hauek baziren ere, horietariko batzuetan beharrezkoa zen neska-mutilak batera ihardutea. Sexuen arteko banaketa banaketa hori indarra galtzen joan da baita haur gutxiko herrietan. Zenbat eta neska-mutilak gutxiago, orduan eta derrigorrezkoago batzuk eta besteak elkarrekin olgatzea.
Sexu-banaketak gaur egunean ere badirau jokoetan jokoetan baina orain ez da hain markatua eta ez dago ezta lehen bezalako arriskua. Egoera berri honetarako lagungarri izan dira eskola mixtoko sistemak, nesken eta mutikoen arteko harreman ohizkoago eta normalagoa ekarri dutenak. Hala ere bada joera bat neskek nesketara eta mutilek mutiletara egiteko.
=== Jokoak eta urte-aroak ===
Kanpoan egiten zirenak eguraldi onarekin egin behar ziren, baina egurats zakarrarekin haurrek, sarri askotan nagusiekin kinkan, eleizpeak, atarteak edo beste aterpe batzuk hartzen zituzten jolastoki.
Ohizko gizartean, gainera, jokoak aroka agertu ohi izan dira. Bazen txontekin edo kukubolan aritzeko aroa, beste bat botiletako txapekin, intxaur eta gaztainekin (udazkenean) edo sakak edo tortoloxekin (udaberrian) aritzekoa. Neska zein mutiko-taldeek aroan aroko olgetetan iharduten iharduten zuten.
En la actualidad esta estacionalidad de los juegos es menos acusadaGaur egun jokoen arokotasuna ez da hain agerikoa. Se aprecia sin embargo la influencia de otro elemento que regula en cierta medida la sucesión temporal de los juegos; la publicidad emitida a través de los medios de comunicación y en particular de la televisión es capaz de conseguir que los niños jueguen con un determinado juguete hasta queHala ere jokoen arokotasuna zelan edo halan zuzentzen duen beste gai bat ere bada tartean: komunikabideetako iragarkiak eta batez ere telebistakoak. Hauek umeek jostailu jakin batekin jolastu daitezen lor dezakete, una vez pasado de modaeta behin hau zaharkiturik geldituz gero, sea abandonado y sustituido por otro en bogabaztertu eta indarrean dagoen besteren bat erabiltzera behartu.
=== Universalidad y arcaísmo Unibersaltasuna eta zahartasuna ===
A poco que nos asomemos a otras épocas y a otras áreas culturales encontramos en ellas actividades lúdicas que entrañan una sorprendente similitud con los juegos que han practicado los niños y niñas de nuestros pueblos y ciudadesBeste garai batzutara edota beste kultura-giro batzutara joz gero, gure herri eta hirietako neska-mutilek egin izan dituzten olgeten antz haundiko beste batzuk agertzen dira, harrigarria bada ere. Y son precisamente aquellos que tienen un marcado rasgo tradicional entre nosotros los que gozan de difusión más universalEta gure artean bertokoentzat ditugun horiek dira izan ere unibersalenak.
Juegos como la trompaTxontan, kastorka edo potxoloka, los güitostxirringolan, los arosgorgoinetan edo zibo-ziboetan kulunkatu, el columpio o el balancíngorabeheretan, el burro y la gallinita ciega se han practicado desde hace siglos en Europaasto-astoka eta itsu-itsuka Europan ere aintzina-aintzinatik egin izan da. Todos ellos y muchos otros están descritos en aquella colección de cincuenta juegos que se publicó en París en el año Guzti hauek eta beste asko ere Parisen 1657 con el título .ean argitara eman zen ''Les jeux et plaisirs de l'enfance. ''Esta obra ilustrada con primorosos dibujos de izeneko berrogeita hamar bat jokoren bilduman bertan azaltzen dira. Obra honek Jacques StellaStellaren, Frantziako erregearen pintore izan zenaren, que llegó a ser primer pintor del rey de Franciairudi txito ederrak dakartza, es de obligada referencia a la hora de rastrear el origen de nuestros juegos infantileseta derrigorrezko berri-iturri dugu berau gure haur jokoen jatorrira heltzeko<ref>Recientemente el editor José J. de Olañeta ha publicado en la colección editoreak berak zuzentzen duen «Los jóvenes bibliófilos» deritzan sortan (16. alea) una versión castellana de esta obralan honen gaztelerazko argitarapena eman du berriki: ''Juegos y pasatiempos de la infancia. ''Palma de Mallorca, 1989. Recurriremos a algunas de las láminas de Jacques Stella para ilustrar juegos de niños recogidos por nosotrosStellaren irudietarik batzuetara joko dugu guk bilduriko joko baten edo besteren azalgarri gisa.</ref>.
En este orden una información semejante puede extrarse del análisis del cuadro de Arlo honetan antzerako informazioa jaso liteke Vienako Kunsthistorisches Museumean dagoen Pieter Brueghel el Viejo titulado Zaharraren ''Juegos de niños Haur-jokoak ''que se conserva en el Kunsthistorisches Museum de Vienaizeneko koadroaren azterketatik. Según esta pinturaPintura honetatik jaso litekeenez, datada en 1560.ekoa dela kontutan hartuta, los niños de Flandes jugaban en aquella época al aroFlandriako haurrek garai haretan txirringolan, al esconditeizkutaketan, a las canicaskaniketan, a imitar oficiosogibideen itxurak, a hacer procesionesprozesioetara, a las muñecaspanpinetara, a tiendasdendetara, al pañuelo anudadozapiarekin, a los boloszankoetara, a andar sobre zancostxorro-morrora, al chorro-morroeta abar, etc. etceta abar egiten zuten. Una buena parte de aquellos ochenta y cuatro juegos que representa el pintor flamenco se identifican con los que hasta tiempos recientes se han practicado entre nosotrosPintore flandiarrak azaltzen dituen larogeita lau jokootatik asko eta asko oraintsura arte gurean erabili izan dituztenen antz handikoak dira.
Decía Don José Miguel de Barandiarán que «en muchos de los juegos infantiles palpita el espíritu de generaciones que pasaron y se descubren huellas de antiguas creenciasOn Joxemiel Barandiarangoak esan zuenez «haur olgeta askotan igarotako belaunaldien oroimena eta aintzinako siniskeren aztarrenak zaindu dira muinean...». Para ilustrar esta afirmación aportaba este hechoGuzti hau argitzeko zera azaltzen zuen: «En el juego llamado ''Konzglo«Konzalo izeneko jokoan, ''muy usado en Ataún Ataunen (GuipúzcoaGipuzkoa)zabal-zabal dabilena, el que pierde es obligado a ponerse agachado contra la pared y a sostener al vencedor galtzen duenak hormaren kontra jarri behar du makurturik eta garailea eutsiz (que está montado a horcajadas sobre su espaldabere bizkar gainean jezarrita dagoena) , mientras no acierte el número de dedos que éste le coloca entre los hombroseta sorbaldan jartzen dizkion atzamarren kopurua igartzen ez badu, diciendo al mismo tiempobien bitartean zera esanik: ''anda, manda, zenbat beatz. ''Es el mismo juego que el A Coruñako ''De codín , de codáncodín, ''de La Coruña, el de eta Sevillan ''Recotín recotán recotín, ''de Sevilla, y el eta erromatarren ''Bucca, bucca quot sunt hic? ''de los romanos»joko berbera ditugu»<ref>José Miguel de BARANDIARAN. «Contribución al estudio paletnológico del pueblo vasco. El magismo» in OO.CC. Tomo V. Bilbao, 1974, [Nota 2]. oharra, pp. 230-231. or.</ref>.
Otro ejemplo de larga persistencia es el que ofrece el juego de Iraupen handiko beste joko batek Euskal Herriko toki askotan «Artzain jokua» hartzen du izena, erdaraz «Tres en raya» que en varias zonas de Vasconia recibe el nombre de ''Artzain jokua ''(Juego de pastores) . El poeta latino OvidioOvidio olerkari latindarrak, describió este mismo juego hace dos milenios en su joko berberau azaldu zuen orain bi mila bat urte bere ''Ars amandi ''obran (III, ''365-,366) con estos versos, honako lerro hauetan<ref>Cfr. Rodrigo CARO. ''Días geniales o lúdricos. ''Madrid, Espasa Calpe, 1978, p163. 163or.</ref>:
<div style="margin-left:1cm;">''Parva tabella capit ternos utrinque lapillos In qua vicisse est continuasse saos.''</div>
:Una pequeña tablilla recoge tres piedrecillas de cada uno de los dos jugadores Beste taulatxo batek jokalari bien hiruna harritxo biltzen ditu / en la cual el haber vencido consiste en que sus eta honetan, irabaztea norberarenak (piedrasharria) vayan seguidas una tras otrahurrenez hurren egon daitezen lortzea da.
Juegos de gran arraigo como el infernáculoTxintxirikaren antzeko beste joko batzuk, llamado también entre nosotros el «truquemé»gure artean Infernakuluari deitzeko era, las tabas o las cunas han gozado de gran difusión fuera de Europasakak edo kumak hedadura haundikoak izan dira Europatik kanpo ere<ref>F.V. GRUNFELD. ''Juegos de todo el mundo. ''Unicef. Madrid, EdilánEdilán, 1978.</ref>.
Las fórmulas o las canciones empleadas en los juegos nos remiten en ocasiones a creencias desvanecidas o a acontecimientos o personajes perdidos en la historia. Una retahíla utilizada en el área estudiada para seleccionar los jugadores nos recuerda la fórmula mágica atribuidaJokoetarako erabiltzen diren formula eta kantuek sarri askotan, actualmenteurteak joan eta urteak etorri, a las brujaserdi-galduriko sineskera edo gertakizun edo pertsonaia ospetsuen berri ematen dute. Jokalariak hautatzeko erabiltzen zen formuletariko batek gogora dakarkigu gaur egun sorginei egozten zaien hitz-jokoa:
<div style="margin-left:1cm;">''Txirristi mirristi''<br/>:''aurrena plata''<br/>:''olio-sopa''<br/>:''kikili-saltsa''<br/>:''urrun, perro, klik.''</div>
Son sobre todo los cantos utilizados en los saltos de cuerda o en los juegos rítmicos los que retienenBaina batez ere soka-saltuan edo joku erritmikoetan erabiltzen diren kantuak dira, a modo de los romancesbalada edo erromantze azaleraz, alusiones a hechos pasadoslehenagoko gertakizunen berri gordetzen dutenak. Este es el caso de aquella canción de juego que recogió Esaterako, Juan Carlos Guerra en Mondragón el año Guerrak Mondragoen 1915.ean jaso zuen joko-kanta hau:
<div style="margin-left:1cm;">''Errege Don Felipen''<br/>:''zaldunak garade.''<br/>:''Oneitxek gaztetxuok''<br/>:''zer gura ete dabe?''<ref>Juan Carlos de GUERRA. «Fruslerías vascas. Un juego infantil» infantil» in ''Euskalerriaren Al*Alde, ''V (1915) p, 16. 16or.</ref></div>
:Somos los caballeros / del rey Don Felipe. / Estos jovencitos / ¿qué es lo que desean?
Esta referencia ha de remontarse cuando menos al siglo '''Jazoera hau gutxienik XVIII. mendean kokatu behar da, '''ya que el último rey con este nombre falleció en Nafarroan eta Espainian ere izen hori zuen azken erregea 1746.ean hil zen eta.
=== Crisis en los juegos tradicionales Ohizko jokoen krisia ===
Como causas de la crisis que se observa en los juegos infantiles tradicionales se mencionan frecuentemente estos dos factoresOhizko jokoen krisiaren arrazoian, sarritan hemengo hauek azaltzen dira: la carencia de espacios libres para jugar y la fascinación que ejerce la televisión sobre los niñosolgetako tokirik eza eta telebistak umeengan duen eragin handia. Sin minusvalorar tales causasHauek guztiz baztertu barik, creemos que la crisis obedece a razones más complejaskrisia gure ustez beste arrazoi konplexuen ondorio ere bada.
En la sociedad tradicional la vida e incluso el trabajo tenía como eje la casa y en todo caso se desarrollaba en un entorno próximo que componía una unidad socialOhizko gizartean bizimodua eta lana bera ere etxaldearen inguruan egiten zen eta gehienez ere gizarte-gune horren ingururik hurbilenera hedatzen zen. El niño vivía en comunicación permanente con sus mayores yHaurrak orduan nagusiekiko harreman jarraikoa zeukan, a partir de cierta edadeta adin bateraz gero, comenzaba a tomar parte en las tareas de los adultosnagusien lanak betetzen hasten zen. En esta relación se transmitían de una generación a otra las habilidades y técnicas de los trabajosHarreman honetan belaunez belaun igarotzen ziren lanetako trebetasunak eta teknikak, los conocimientosezagutzak, las creenciassineskerak, las convicciones moralessineste moralak, los símbolos y sus significadossinboloak eta beren esanahiak.
Las tareas escolares desempeñaban un papel complementario y para la mayoría de los niños se limitaban al aprendizaje de la lecturaEskolako eginbeharrak bigarren mailakoak ziren eta haurrik gehienek irakurtzen ikasi, de la escritura y el cálculoidazten eta kontuak egitearekin nahikoa zuten.
Aquella escuela que congregaba a todos los escolares de un pueblo o de un barrio posibilitaba además la convivencia de niños de diversas edadesHerriko edo auzoko eskola-ume guztiak biltzen zituen eskola hura horrezaz gainera adin askotako haurren bilgune zen.
Pero al igual que la sociedad adulta también la infantil se ha visto afectada por profundos cambiosBaina nagusien gizartearen antzera ere haurrenean aldaketa izugarriak izan dira. Por de pronto el trabajo ha ido adquiriendo progresivamente una complejidad técnica crecienteLehenengo eta behin, teknika aldeko konplexutasun handiagoa dago lanean; lo cual conlleva a revalorar la preparación adecuada del niño para este nuevo orden de cosashonekin haurraren lanerako prestakuntza baloratu egin da, egoera berri honi aurre egiteko. La escuela adquiere mayor importancia en su vidaEskolak garrantzi handiagoa du bere bizimoduan: el periodo escolar se prolonga y se intensificaeskolaldia luzatu eta gogortu egin da. El largo tiempo de los juegos queda reducido al «recreo»Lehenegoko jolasaldi luze hura «errekreo» hutsetara murriztu da, al fin de semanaeta asteburuetara.
También los instrumentos de juego se transformanJolas-tresnak ere aldatu egin dira. En una sociedad de carácter artesanal las técnicas de elaboración manual se ponían de relieve en la fabricación de los enseres lúdicosLanabasek eskuz egiten zituen gizartean artisau-teknikak sarri egiten ziren nabarmen ziren jostailuak egiterakoan. Por contraGizarte industrialak, la sociedad industrial ofrecerá juguetes fabricados en serieordea, con elementos mecánicos o eléctricos y la naciente sociedad computarizada comienza a ofrecer a los niños juegos automatizadosseriean eginiko jostailuak eskeintzen ditu, osagai mekaniko edo elektrikoekin eta jaioberri den gizarte konputerizatuak haurrei jostailu automatizatuak eskeintzen dizkie gaurregun.
ResumiendoLaburbilduz, las transformaciones operadas en el mundo adulto tienen su necesario reflejo en el mundo infantilnagusien munduan egon diren aldaketek zuzeneko islada dute haurren munduan. Sin olvidar que estas transformaciones afectan también al universo de creenciasEzin ahantz liteke gainera, convicciones y ritos que subyacen en el fondo de muchos juegos tradicionalesaldaketa horiek ohizko joko askoren oinarrian dauden sineskera, sineste eta ohikuneen atzetik daudela; muchos de éstos se vaciarán de significaciónhorretariko askok esanahia hutsa izango dute, algunos caerán en el desusobatzuk galduz joango dira, otros persistirán y se adaptarán a las nuevas circunstanciasbaina beste batzuk iraun egingo dute eta egoera berrira moldatu.{{DISPLAYTITLE: Consideraciones sobre el juego infantilHaur-jokoak direla eta}}{{#bookTitle:Juegos infantiles en Vasconia Haur Jolasak Euskal Herrian | Juegos_infantiles_en_vasconia/eu}}