<languages></languages>
SutondoaHiletak ez dira hileta elizkizunaren eguneko kontua soilik. Familiako taldeak, hau daahaideek eta auzokoek hainbat erlijio ospakizunetan parte hartzen dute dolu garaian. Hileta ekitaldi horien artean, etxeko suahileta elizkizunaren ondoko mezen bederatziurrena nabarmentzen zen antzina: haren barruan, kultura guztietan dago presenteherri batzuetan ondra mezak zeritzenak egiten ziren. Behe Paleolitoan gizakiak sua kontrolatzea lortu zuenean –gero hura sortzeko gauza ere izango zen–Doluaren amaieran, harentzako baino ez zeinak gutxienez urtebete irauten zuen, urteburuko meza egiten zen espazio bat sortu zuen, hiletakoaren errepikapena.
Ordura arte, gizakia beste animalia espezie batzuekin partekatutako natur ingurunean bizi zen. Lehen iraultza energetikoaz geroztik<ref>André VARAGNAC. ''La cônquete des energies''. Paris: (Hachette), pp. 65 y ss.</ref>, beste animalia espezie guztiak espazio horretatik kanpo geratu ziren.== Bederatziurrena ==
Animalia espezie guztietan suarekiko beldurra senezkoa baldin bada ere, gizakiak suarekin bere eboluzioan zehar izan duen lotura hain izan da estuaMezen bederatziurrena, non kumeei''novenario'' zeritzona, haurrei alegiaelizan hileta elizkizunaren biharamunean hasitakoa, haren arriskuari buruzko heziketa eman behar hileten parte izan dienda duela urte gutxira arte eta Euskal Herriko lurralde guztietan egiaztatu da. Antzina, erre ez daitezenfamiliako kideen eta auzokorik gertukoenen presentzia zuten meza horiek hileta elizkizunaren antzeko solemnitatea izaten zuten. Horrela sortu zen sutondoa espazio hertsiki gizatiar Etxeko taldea osatzen zutenak doluari zegokion moduan; beste animalia batzuk espazio horretara sartzeak, hain zuzen ere, horien etxekotzea ekarri zuenjantzita eta seigizio erritual bat osatuz joaten ziren bederatzi egunetan elizara.
Suak ez ditu haurrak soilik erakartzenBederatziurren horren berezko erritu bat zen apaizak ''fuesa'' zeritzonaren, gure bizitza osoan laguntzen gaitu. Suak guregan duen indar hipnotikoa aipatzen dugu eta gure hizkuntzaren parte bihurtu dafamiliako hilobiaren aurrean, bizitzarekin eta amodioarekin lotuta. Sua piztu bezalako esaldiakegunero, hiltzear dagoenari buruz itzaltzen ari dela esatea edo supazter-txokoan egotea kontrapuntua dira bizitzaren edo amodioaren suaz meza bukatzean, errezatzen edo bizitzaren garra itzaltzeaz hitz egiteankantatzen zuen errespontsua.
Arkeozibilizazioak ematen digun gertakari horrek oso oinarrizkoa badirudi ereBederatziurrenaren antzinako ohiturak hirurogeiko hamarkadara arte iraun zuen oro har, aintzat hartu beharrekoa baina aurreko hamarkadetan hasia zen jadanik solemnitatea galtzen, eta, kasu batzuetan, hiru egunekoa izan arte murriztu zen. Gaur egun, hiletaren ondorengo igandean egiten den meza bat baino ez da etxearen kulturak herrien dibertsitatean izan duen geroko bilakabidea interpretatzeko, eskuarki ''misa de salida'' edo ''irteerako meza'' deritzona.
Etxeko sua, zeina atzo arte izan den, are gure artean ere, etxearen osagai funtsezko bat eta familiaren etxebizitzaren ardatza, oinarrizko elementua da zibilizazioaren sorreran berean ere.== Ondrak ==
Su kontrolatu horrek bere inguruan sortzen duen mikroklima giza harremanetarako esparru bihurtzen da. Su hori leku berean egonkorra egin zenean, haren ondoan bizi ziren hurrenez hurreneko belaunaldien lekuko bihurtu zen. Kontuan hartu behar da butanoko gasezko sukaldeak agertu ziren arteInkesta egindako esparruan, sua egunero eduki behar zela piztutaondrak deritze, baita udako egun beroetan ere, janaria prestatzea ahalbidetzen zuen bero iturri bakarra baitzen. Testuinguru horretan, sua etxearen sinbolo, etxeko jeinu eta arbasoei egindako eskaintza izan da gure kultura tradizionalean<ref>José Miguel de BARANDIARAN. ''Diccionario Ilustrado de Mitología Vascahonras''. Bilbo: 1972gaztelaniaz, 218hilaren omenez haren ahaideen zirkulu murriztu batean egiten diren hileta elizkizunei. orHala ondoriozta daiteke ahaideek hileta ospakizun horietara joateko zuten betebeharretik.</ref>Beste hileta ospakizun batzuetan bezala, horietan ere auzokoen arteko lehena edo auzokorik gertukoenak ahaideen parekotzat jotzen ziren.
Tradizio asko sortu da suarekin lotutaBestalde, ondren ospakizunak solemnitate halako bat eskatzen zuen; ondra-meza kantatua izaten zen, hala nola ondoren azalduko direnak eta kapitulu honetan aipatuko diren beste batzuk, etxeko suari antzina ematen zitzaion birtualtasunari erreferentzia egiten diotenak eta Euskal Herrian zehar zabalkunde handia izan dutenaknormalean, haren aurretik Hilen Ofizioaren zati bat errezatzen zen.
Etxeko suari, adibidez, bigarren hortzaldia eskatzen zitzaion. Haurrari eroritako hortza etxeko sura botatzeko ohitura zegoen, laguntza eskatuz: ''Tori zarra ta ekatzu berria ''(Hartu zaharra eta ekarri berria)<ref><span style="background-">Atlas Etnografiko honetako <span style="background-">''Juegos infantiles en Vasconia''<span styleUrteburuko meza =="background-"> liburukian ohitura hau eta kantatzen ziren kantuak jasotzen dira. </ref> (Oiartzun-G). Su hori ogia eta lurrera erori eta gero kutsatutako beste janari batzuk arazteko gauza ere bazen, baita eguzkia sartu ondoren ekarritako ura ere. Su horren inguruan hiru buelta egin behar izaten zituzten kanpotik etorritako pertsonek zein animaliek, etxekotzat hartuak izateko.
== Etxeko suaren errautsakHeriotzaren lehen urtea betetzean egiten zen mezak hiletaren solemnitate eta ezaugarri berberak izaten zituen iraganean. sua biltzenLanegunez egiten zen, sua batzen ==''Requiem'' meza batekin, eskuarki diakonizatua eta aurretik Nokturnoa kantatuta; Katafalkoa elizaren erdian ezartzen zen; familiako hilobia aktibatzen zen argiak piztuta, eta errespontsuetarako limosnak ematen ziren. Ehorzketaren egunean bezala, abagune horretan ere hilaren etxeak otordua edo mokadua ematen zien ahaideei. Urteburuaren ospakizunarekin amaitzen zen normalean hilobiko eskaintzen aldia, eta egun horretatik aurrera arindu egiten zen ahaiderik zuzenenen lutoa.
Eguna amaitzeanHildakoen parrokia-liburuetan, antzina, ez zen sua itzaltzen; arreta handiz arduratzen ziren, aitzitik, hari bizirik eusteaz. Horretarako, enborrak kendu bai eta txingarrak kontu handiz estaltzen ziren errautsez. Horrelatestamentuetan ere, errautsaren azpian gau osoan motelduta irauten zuen, eta goizean berritu zitekeen sua geratzen zenurteurren hori ''misa de cabo de año'' gisa agertzen da (urteburuko meza).
Ametzaga Zuiako (A) gure inkestak adierazten du zantzu txartzat jotzen zela etxekoandreak goizean sua itzalita aurkitzeaUrteburuko ospakizuna hilaren familiako kideekin, ahaideekin eta adiskideekin egiten jarraitzen da gaur egun ere oro har. Baina txingarrek bizirik bazirautenInkesta egindako herri gehienetan igandean egiten da, esaten zen: ''“Bendito sea Diosparrokiako mezetako batean, que tengo lumbre”'' (“Bedeinkatua izan bedi Jainkoa, sua daukat”)eta apaizak aurreko igandean iragartzen du; parrokia batzuetan eskela bat jartzen dute horretarako eliz atarian.
Barandiaranek dio etendako etxeko su hori gogoko zutelaElizkizunean hilaren izena aipatzen da, sinesmenaren arabera, etxea gauez bisitatzen zuten arbasoeketa haren familiako kideek lehentasunezko lekuak hartzen dituzte elizan; ez da hiletako inongo otoitzik edo erriturik egiten. Sinesmen horri egiten dio erreferentzia Ataunen (G) gauean suaren txingarrak biltzerakoan sutondoaren gainean eskuarekin hiru gurutze egiten ziren aldi berean errezitatzen zen eskariak:
:''Nik sue biltzênBatzuetan,'':''Aingerûk etxên sartzên,'':''Etzên etxekôk bedeinkatzenmeza bakarrean bi hilen edo gehiagoren urteburuak batzen dira.''
:(Nik sua biltzean / aingeruak etxean sartzen dira, / etxean etxekoak bedeinkatzen).== Meza-sariak ==
Ohartarazi zuen erritu hori gutxik praktikatzen zutela jada 1925eanHilaren familiarekiko elkartasun adierazpen bat haren arimaren aldeko mezak ordaintzeko diru kopuru bat ematea da. Herritarrek horri ''sacar misas'' deritzote (mezak ateratzea).
== Etxeko sua egun seinalatuetan ==Mezetarako diru-emateak elkarrekikotasunez egiten dira, auzo bateko edo herri bateko familiak elkarrekikotasun horretan sartzen dituzten sareak sortuz.
=== Eguberrietako enborraMezetarako dirua hilaren etxean bertan ematen zen sarritan, beilara joandakoan; beste kasu batzuetan, hilaren familiako emakume bati edo hilaren etxearekin lotura zeukan auzoko emakume bati ematen zitzaion. Zenbait herritan, hiletak dirauen artean eliz atarian dirua jasotzeko mahai bat jartzeko praktika aipatzen da; zerrenda batean, emaileen izenak eta bakoitzak emandako diru kopurua apuntatzen ziren. Zerrenda hori edo familiak egiten zuena hurrengo igandean irakurtzen zen parrokiako mezan, edo elizako ateetan jartzen zen. Gabon-subila ===
Eguberri jaiek neguko solstizioarekin bat egiten dute. Eguzkiaren birsortzea Eguberri (eguzki –zeru– berri) eta Urtebarri (urte berri) izenen bidez adierazten da euskaraz. Eguberri jaietako etxeko suaren inguruko praktika eta sinesmen batzuk Kristoren jaiotzaren ospakizun kristauarekin lotuta daude. Beste batzuek jatorrizko zibilizazio indoeuroparraren esparru osoan zehar zabaldutako solstizioko antzinako gurtzekin lotuak dirudite. Ohikoa izan da Gabon gauean, zeinean Jesusen jaiotza oroitzen den, etxeko suak esanahi erlijiosoa eta birtualtasun bereziak hartzen dituelako sinesmena. === Pazkoko su berria === 1952an egin zen pazkoko bijiliaren erreforma liturgikora arte, Zapatu Santuko elizkizunak goizez egiten ziren, su berriaren bedeinkazioarekin hasita. Su hori “berria” izan zedin, iztupa zati bat suharri-txinparta batez piztuta lortu behar zen. Horrela lortutako suak intsentsu-ontzietan ezarritako ikatz puskak hartzen zituen, eta su horren garretatik Pazkoko kandela pizteko sua lortzen zen. Eliza Katolikoaren liturgiaren erritu horren jatorria iraganean oso zabalduta zegoen ohitura bat da: bedeinkatutako su hori etxeetara eramatearena, harekin etxeko sua berritzeko. {{DISPLAYTITLE: XIVXV. ETXEKO SUAREN INGURUKO ERRITUAKHILETA EGUNAK}} {{#bookTitle:Heriotz Ohikuneak Euskal Herrian|Ritos_funerarios_en_vasconia/eu}}