VI. BEGIETAKO GAIXOTASUNAK
Herritarren artean ezagunak izan dira begiei edo betazalei eragiten dieten hainbat gaixotasun, hala nola estrabismoa, itsutasuna eta begitxindorra. Infekzioak, pizta gehiegiak, begien narritadurak eta isuriak sendatzeko ahaleginak ere egin izan dira. Halaber, ohikoa izan da eguneroko lanak egitean begietan sartutako gorputz arrotzak erauzi beharra.
Contenido de esta página
Begiko minak
Informatzaileek begietako gaitzen aurkako sendagaiei buruz hitz egiten dute, askotan, zer gaixotasun diren zehaztu gabe, ez dakitelako, besterik gabe, eta sarritan antzeko sintomekin agertzen direlako. Adibidez, begia gorritzen denean saiatzen dira haren kolore zuria berreskuratzen, edozein delarik ere gorritasuna eragiten duen gaitza, gaitz hori sendatzen ahalegindu gabe, jakina. Esaten da herri-medikuntzak sintomak sendatzen dituela eta ez gaixotasunak; kapitulu honetan, aise frogatua geratzen da hori.
Ikusiko denez, hemen jasotako gaitzetarako zein gainerako ataletan aipatzen direnetarako erabiltzen den sendagairik ezagunena izan da begiak kamamila- edo arrosa-uretan bustitako oihal, gaza edo kotoi batez bustitzea.
Begietako katarroa
Bernedon (A), begietako hotza edo begietako katarroa kamamila irakinen urarekin sendatzen zen (Matricaria chamomilla), baita sutan berotutako ardoz bustitako ogia begien gainean aplikatuta ere.
Rija, malko-jarioa
Rija begi-txokoaren azpian sortzen den fistula bat da, eta haren barruan zornea, mukia edo malkoak jariatzen dira. Bidegoianen eta Elosun (G) malko-jarioa deitzen diote.
Begietako hantura
Orozkon (B) kamamilarekin irakindako ura sendagai gisa erabiltzearena begietako arazo guztietara zabaltzen dute oro har: begi nekatuak, begi gorrituak, malko-jarioa eta pistas deritzenak (piztak). Mendiolan (A), etxeko kamamila frijitzean sortutako olioa erabiltzen dute kasu horietan.
Makarrak, piztak
Karrantzan (B), umeak gaizki elikatuta (“malcriaos”) egoteari egozten zitzaion arazo hau. Katarro-prozesuei ere egozten zitzaien pizta asko ekoiztea. Gainerako umeen ikuspegitik, ume makartsuak bekaiztia izateagatik izaten zituen piztak. Gauza bera egiaztatu da Bedaroan (B).
Begi narritatuak, begi gorriak eta begi-isuriak
Ametzaga Zuian (A), begiak narritatzen direnean, hau da, gorrituta eta negartsu agertzen direnean, kamamilaz edo donibane-arrosaz irakindako urarekin garbitzea da egokiena. Perrexila ere eraginkorra da. Batzuek diote nahikoa dela belar horiek poltsikoan izatea.
Bekatxoa, begitxindorra
Kausak
Mendiolan (A), hotzari edo, besterik gabe, begien ahuldadeari egozten zitzaion. Pipaónen (A) begi ahulei ere bai.
Era horretako interpretazioez gain, badira sinesmenean oinarritutako beste batzuk ere.
Zornotzan eta Bedaroan (B), esaten zen norbaiti ipurdia ikusteagatik irteten zela.
Sendagaiak
Begitxindorrak sendatzeko, sendagai enpirikoetara zein sinesmenean oinarritutako sendagaietara jo izan da. Azken horiek zabalkunde handia izan dute. Sendagaiak elkarren aurkakoak direla ere ikusten da, batzuetan hotza eta besteetan beroa aplikatzea gomendatzen baita.
Kamamila-uraz gain, beste sendagai batzuk ere jaso dira. Gaubean (A), esaten dute arropa arrosa-urez garbitu behar dela, Lekunberrin (N) arrosa gorrien hostoen infusio batekin, eta Donoztirin (NB) masusta-hostoen infusio batekin.
Gorputz arrotzen erauzketa
Begietan sartzen diren zakarrak erauzteko hainbat prozedura ezagutu dira. Batzuk edo besteak aplikatzeko, eragina izan du bakarka egoteak edo aldamenean laguntzeko ahalmena duen pertsona bat izateak. Begian sartutako zakarraren izaerak ere eragina izan du.
Metalezko edo harrizko objektuak
Kasurik okerrena begian metalezko objektu bat edo harri txiki bat sartzea da.
Agurainen (A), metalezko partikulak erauzteko, puntzoi edo markagailu bati punta zorrozten zaio esmeril-harriarekin, imandu dadin, eta, ezaugarri hori baliatuz, partikulari hurreratzen zaio, hura erakartzeko eta erauzteko. Ondoren, kolirioa ematen da, lesioak eragozteko.
Betazalak igurztea eta muntatzea
Baina ohikoena da zakar txikiak edo eltxoak sartzea, hain arazo seriorik sortu gabe.
Mendiolan (A), esaten dute gorputz arrotz bat sentitzean, senak aginduta, egiten den lehen gauza dela atzamarrekin betazalak igurztea.
Begia itxita mantentzea
Batzuek lo pixka bat egitea gomendatzen dute (Karrantza-B, Alli, Izurdiaga, Lezaun-N) edo, gutxienez, begiak itxita geratzea berez irten dadin (Karrantza). Zangozan (N), batzuek uste dute gaueko loaldian besterik gabe irteten dela. Bedaroan (B), ezin bazen erauzi, utzi egiten zen, eta normalena zen hurrengo goizerako desagertuta egotea.
Objektu laguntzaileen erabilera
Askotan, beste pertsona batek laguntzen du, eta begiko gorputz arrotza erauztea lortzen du zapi batekin edo erretzeko paperarekin. Prozedura horiek bere kabuz aplikatzen saiatuz gero, ispilu baten laguntza beharko du erasanak.
Sinesmenean oinarritutako praktikak
Murchanten (N), erasandako begia ixten zuten eta atzamarrarekin zirkuluak egiten zituzten leunkiro haren gainean, lurrera hiru aldiz tu egin bitartean. Hori egin ondoren, gorputz arrotza desagertu egiten zen. Sendagai hau bizirik dago herrian.
Estrabismoa. Begi okerra
Kausak
Agurainen (A) eta Ameskoan (N), uste zen umeengan gertatzen zela, beti alde berera etzanda lotaratzen zirenean.
Estrabismoaren zuzenketa
Berganzon, Bernedon eta Erriberagoitin (A), uste dute ez duela sendabiderik. Bigarren herrian, ez zaio garrantzi handirik ematen, baina aitortzen da erasandako pertsona zatartu eta eskastu egiten duela.
Itsutasuna. itsua
Euskaraz, itsua deritzo ikusten ez duenari (Bermeo, Nabarniz-B; Beasain, Bidegoian-G; Arraioz, Goizueta, Lekunberri-N; Donoztiri, Heleta-NB).
Itsutasunaren kausei dagokienez, horietako bat istripuak dira (Apodaka-A; Karrantza, Durango-B; Allo, Agoitz, Lezaun-N). Moredan (A), Bermeon (B) eta San Martin Unxen (N), uste dute kolpe batek ere eragina izan daitekeela.
Gaixotasuna da beste kausa garrantzitsu bat (Apodaka-A, Karrantza-B, Beasain-G, Lezaun-N). Begi-lausoak izateak itsutasunera eraman dezaketela uste da (Ametzaga Zuia-A, Muskiz-B).