127 728
ediciones
Cambios
sin resumen de edición
'''II. 238. ZEIN(TZU) HERIOTZA. SUSMO EZAGUTZEN DIRA? HILTZORIARI NOLA DEITZEN ZAIO? HILTZORIALDIAN ZEIN(TZU) OHITURA BETETZEN DIRA? JASANGARRIAGOA GERTA DADIN ZER EGITEN DA? '''
Gaur egun ez da ematen honelako sinismenik, baina aurreko garaietan jendearen artean horrelako susmoak ba omen zeuden.
Aipaturiko erkidetasuna norbait gaixo jartzen zenean ere nabaritu zitekeen, zeren, auzoko jendea gaixoarengana abiatzen zen bere presentzia gaixoarentzat lagungarri izan zedin. Egoera honetan, gaixoaren gelan elkarturik, errezatzen hasten ziran (normalean gaba guztian errosarioa errezatzen zuten).
Puntu honetan ikusi beharko genuke gaixoaren larrialdia zein egoeratan kokatzen den. Honen larrial- dia larrialdia mingarria izan ezkero, bai apaizari baita «praktikanteari» (sendagilearen ordezkoa) deitzen zitzaien. «Praktikantearen» lana gaixoaren mina nolabait otzantzea litzateke eta apaizaren presentzia hiltzorialdian dagoen gaixoarentzat lagungarri bihurtzen omen da (Inazio Munduate Zeberio, gaur egun Ezkioko apaiza).
Gaixoaren egoera jasangarriagoa bihur zedin, ongarria zirudien baita, berari hitza ematea, egoera latz horretan lasaitzeko. Era berdinean, gaixoak eduki zezakeen mina nolabait arintzea mesedegarri zitekeen.
Hiltzorialdian zegoenari «Santo Kristoa» (gurutzea) ematen zitzaion eskura. Egoera honetan zegoen gaixoaren agonia luzatu ezkero, honek irauntzen zuen bitartean, apaiza egunero agertuko zitzaion etxera ikustaldia eginez.
Normalean abisua ematerakoan gaixoaren etxeko norbait joaten zitzaien. Eginkizun horretarako gazte bizkorren bat aukeratzen zutelarik.
Aipaturiko «agoni-kanpaia», herriko abadea bere elizmutilarekin elizatik abiatzen ziren orduko joten zuten.
Orain dela urte batzuk, kargu hau zeraman pertsona Barrene baserriko Atanasio Idiakez omen zuten. Ezkioko jendeak ziurtatu didanez elizkanpaiak jotzeko gisa «apartekoa» eta «nabaria» omen zuen. Honen ondoren, elizako sakristaua legez egondako Ramon Aranburu (Arantza-Txiki baserrikoa) arduratu zitzaigun kanpai deialdiez. Zumarragara bizitzera aldegin zuenetik honen ardura bertako abadeak darama: Inazio Munduate Zeberiok.
Apaizak bere eskuetan jauna zeraman bitartean, elizmutilak txilina joaz laguntzen zion bide guztian. Txilinaz aparte beste eskuan piztuta zeukan kandela bat eramaten zuen.
Lehenbizi, etxean gordeta zegoen errarnu eta ur bedeinkatuarekin eriaren oinak garbitzen ziran. Aipaturiko ur bedeinkatua etxe gehienetan aurkitzeko posibilita.tea zegoen, horretarako Bazkoako bigarren igandean Elizara abiatzen omen ziran botila huts batekin. Bedeinkapen honen ondoren, etxean urte osorako ur bedeinkatua izaten omen zuten.
Eginkizun horretatik aparte, aipaturiko ur bedeinkatua, etxeko baratzean botatzeko ere erabiltzen zuten, bertan zeuden landareak zortearekin haz zitezen. Abadeak, gaixoari azken igurtzia ematerakoan, olioarekin pertsonak dituen zentzu guztietan igurtzen zion. Aipa ditzagun: * Kopetan: eduki dituen pentsamendu txarrak barkatuak gelditzekotan.
* Begietan: ikusi dituen gauza txarrengatik barkatuta gelditzekotan.
* Ezpainetan: esan behar ez zituen gauzeengatik barkatuta geldi dadin.
* Belarrietan: entzun dituen hitz txarrengatik barkatuta geldi dadin. * Eskuetan: egindako ekintza txar guztiengatik barkatuta geldi dadin. * Hanketan: bere oinek bizitzan eraman izan duten okerreko lekuetatik, barkatuta geldi dadin.
Azken igurtzia era honetan eman ondoren etsaiak ez zeukan gaixo horrengan lan egiteko posibilitaterik.
Gaixotasuna larria izan ezkero, gehienetan auzoko norbait abiatzen zen sendagileari ohartarazteko.
'''II. 240. HERIOTZA ZERGATIK DATORRELA DIOTE? ARIMA ERREZ IKUSTEKO MODUAN IRTETZEN DELA DION SINISMENIK BA AL DAGO? ZEIN EGITEKIN EDO IDURITAN? HILDAKOA NON IPINTZEN DA? '''
Denetarik entzun dugu, baina argi gelditu dena, zera da, bizitza ez dagoela gure baitan.
:»...Ordue etorri zaio».
:»...Betiko ez gea». (Inazio Munduate Zeberio). :»...Etorri behar zen gauza bat zelako» (Arantza Aranburu Gurrutxaga, Ezkio).
Batzuentzat arima ikusezina da, doktrinak horrela irakatsi zien; halere beste ikuspegi bat jasotzeko era izan dugu.
Casilda Gurrutxaga Mendiak (86 urte, Ezkio) aipatzen zidanez bere senarrarekin (Manuel Aranburu Zizurkil) orain dela urte dezente -60 bat urte- Matxinbentatik Santalutziraino goizero etortzen zenean, senarrak aipatzen omen zion bide izkina batetikan pasatzerakoan:
:«A!, purgatorioko animan usaie!».
Usai horrek, Casildak baieztatzen zidanez «olio usaina»- ren tankera omen zuen.
Gorpua bero zegoen bitartean ere eskuak gurutzatzen zizkioten eta hauen artean gora begira gurutze bat ezartzen zioten. Hildakoaren ahoa irekita egon ezkero, buruan zehar ezarritako lokarri baten bidez bere egoera normalera ekartzen zuten. Baina, horretarako gorpuak oraindikan bero egon behar zuen.
'''II. 241. HERIOTZA BAT GERTATU DEN ETXEAN, ZEIN(TZU) DOLU EZAUGARRI ONARTZEN DIRA? LEIHOAK IXTEN AL DIRA? ISPILURIK ESTALTZEN AL DA? ARMARRIRIK? ERLATEGIRIK ESTALTZEN AL DA? '''
Hildakoaren gorpua etxean zegoen bitartean, bere gelan, gaba eta egun jendea zebilen erretiratu gabe. Gela honetan bi kandela piztuta zeuden eta egunean zehar norbait zegoen gorpua zainduz, horretarako bi edo hiru pertsonako taldeak txandatzen zirelarik. Hildakoaren zaindaritzapeak etengabekoa izan behar zuen, inolaz hautsi gabe.
Nere berriemaileen artean horrelako ekintzarik ezagutzen zuen pertsona bakarra Casilda Gurrutxaga Mendia genuen (Itsaso Errota baserrikoa, Matxinbenta, 86 urte). Bere ume garaietan, Matxinbentako auzoan ispiluak estaltzea ezagutu omen zuen. Bere alabak, alderantziz (Arantza Aranburu Gurrutxaga) Ezkion horrelakorik ez du ezagutu.
Honelako ekintzarik ere ez dute ezagutu. Gainera kontutan eduki beharko genuke Ezkioko herrian 3 baserri izan direla bakarrik armarriak eduki dituztenak: * Etxeberri Anduaga (egun eroria 1971'an sutea izan ondoren).
* Miranda (Santalutziko auzoan kokatuta, zutik dago).
* Osinalde (armarria ez dago bertan, Donostiako etxe partikular batetara aspaldidanik eramana dute).
Erleez ere gauza garbirik ez zekiten, berriemaile gehienak egoera ezezaguna zutelako.
Orduan, bereiz dezagun. Etxe barruko lanak betetzeko ez zegoen inolako oztoporik, gorpua etxean egon arren bertako norbait arduratzen zen lana aurrera ateratzeko (normalki etxekoandrea izango genuen). Batzutan, etxe bereko albokoaren etxekoandrearen laguntasuna jasotzea ere ez zitekeen harritzekoa.
Egun apaiza bakarrik joaten da eta ez du eramaten Parrokiko gurutzea.
'''II. 242. PERTSONA BATEN HERIOTZA NORTZUEI ETA NOLA IRAGARTZEN ZAIE? HORRETAZ NOR ARDURATZEN DA? ETXEKO ANIM_ALIEI ANIMALIEI IRAGARTZEN AL ZAIE? NOLA? NORK? '''
Lehen behintzat herrixka hauetan pertsona baten heriotzaren berri laister zabaltzen zutenjendearen artean. Baina, berri hori zabaltzeko joera onena Elizako kanpaiak jotzea zitekeen. Halere, guzti hau 246. galderan hobeki adieraziko dugu.
Etxeko animaliei iragartzeari buruz berriemaileek horrelako ekintzarik ez zuten ezagutzen eta zeharo ezezaguna egiten zitzaien. Hala ere, aipatu zidaten txakurrak antzematen zuela etxeko norbait hil ezkero.
'''II. 243. HILDAKOAREN GELAN BELARRIK ERRETZEN AL DA? '''
Ez dute ezagutu horrelakorik, behintzat ez dute gogoratzen hildakoaren gelan edozein motatako belarrik erretzen zenik.
Beste kasu batzutarako belarrak erabili izan dituzte, baina ekintza honetarako dirudienez ez dituzte erabili.
Galdekizun honi 240. galderan eman diogu nolabaiteko erantzuna. Baiezta dezakegu hiru era ezberdin egon direla hilotza janzterakoan.
Erramu-adarra ur bedeinkatuan bustiaz hildakoaren gorpua ureztatzen zuten, baina ondoren gorpua garbitzeko ura eta xaboia erabiltzen zutela baieztatu didate.
'''II. 245. HILJANTZIAN, HILOTZAREN ESKUETAN, HILKUTXAN EDO HILOBIAN GAUZAREN BAT IPINTZEN AL DA? ARGI BEREZIREN BAT JARTZEN AL DA HILOTZAREN ONDOAN? '''
Lehen aipatu ditugun hiljantzietatik aparte, hildakoari zegokion kongregazioko domina lepotikan zintzilik ezartzen zitzaion. Casilda Gurrutxaga Mendia eta Arantza Aranburu Gurrutxagak aipatu zidatenez garai haretan zeuden kongregazioak honako hauek ziran: * Mariaren alabak.
* Luistarrak (hauek oraindik ezkondu gabe zeu.denentzako)
* «Apostolado de la Oracin» Oración» deituriko kongregazioa, bai gizon eta emakume ezkonduentzako.
Aipaturiko azken kongregazio honetako domina bat ikusteko posibilitatea eduki nuen, Casilda Gurrutxagak erakutsita, bertan aukera honako esaera irakurtzen genuelarik:
:''Venga a nos el tu reino '':''100 dias de indulgencia a los '':''asociados llevandolo llevándolo puesto al pecho. '':(No IX, 14 de Julio 1877).
Gauza hauetatik aparte gurutzatutako eskuetan, gurutze bat ezartzen zitzaion, honen irudiak hildakoaren aurpegira begiratzen zuelarik. Baita hildakoaren belaun eta anka tartean ''Buldak ''kokatzen ziran; horretarako bulda horiek erosi beharra zegoen. Ez genuen lortu hauen prezioa jakiterik.
Zerraldoa edo hilkutxa normalean heriotza gertatu den gelan kokatzen zuten. Horretarako aurretik gela hustu egiten zuten, ondoren mahai bat bertan jartzeko eta honen gainean zerraldoa ezartzeko. Beharrezkoa izaten omen zen ere zerraldoaren alboan bedeinkatutako bi kandela ipintzea. Kandela horiek bertan piztuta edukitzen zituzten gorpua gelatik atera arte. Apaiza elizakoekin etorri aurretik, kandelak hildakoaren gelan piztuta egoten omen ziren ordurako.
Hilkutxa gelatik ateratzen zutenean hurrengo pausua zerraldoa baserriko atarira eramatea litzateke. Hildakoa etxeko sarrera nagusitik atera beharko zuten, zeren, debekatuta zegoen etxeak zituen beste sarrera guztiak (ganbarako sarrera, ikuilua, gortako atea eta abar) kasu horretarako erabiltzea. Atarian mahaia prestatuta edukitzen zuten eta kasu honetan ere pizturik zeuden bi kandela jartzen zituzten zerraldoaren alboan. Mahai gainean (hilkutxaren ondoan) ur bedeinkatua eta erramu bedeinkatua ere jartzen zituzten. Abadea etorri ondoren eta zerraldoarekin elizara abiatu aurretik, gorpua garoztatu egiten zuten ur bedeinkatuarekin, horretarako erramua erabiltzen zutelarik. Bitartean «Pater Noster» bat errezatzen zuten.
'''II. 246. HILOTZA GAUBEILATZEN AL DA? NORTZUEK GAUBEILATZEN DUTE ETA HOLAKOTAN ZER EGITEN DA? '''
Aipatu zidatenez lehen behintzat hilotza gaubeilatzen omen zuten. Egun horrelakorik ez da ematen. Kontutan eduki behar dugu egungo heriotzak osasunegoitza eta egoteixetan ematen direla, etxean bertan gertatutako heriotzeak gaur egun gutxienak izanik.
Halere, atsedenaldiak hartzen omen zituzten eta unetxo horiek berriketarako aproposak ziran. Etxekoek, hara joandako jendeari, kafea, ''pattarra ''eta gailetak eskeintzen omen zizkieten; ''pattarrak ''(alkohola) goizerako batzuengan bere eragina egiten zuelarik:
:«Izketan eon ta segun... baita, izaten zan kafea eta pattarra ean ta goizeako txispau eiten ziela ta...» (Arantza Aranburu Gurrutxaga, Ezkio).
Ezkioko herrian, gaba hilotza zaintzen egoteari ''gaubela ''deitzen diote.
Baieztatu zidatenez, aipaturiko edariak eta janariak ez omen ziran sekulan hildakoaren gelan hartzen, horretarako sukaldera edo beste gela batetara joaten zirelarik.
'''II. 246. bis. HILDAKOAREN BAT DAGOENEAN ELIZKANPAIRIK JOTZEN AL DA? ELIZKANPAIA EDO BERE HOTSA NOLAKOA DA? NOLA DEITZEN ZAIO? HILETAN ETA LURREMATERAKOAN HILKANPAIRIK JOTZEN AL DA? '''
Ezkion ''agoni-kanpaia ''eta ''ilkanpaia ''jotzen zituzten. ''Agoni-kanpaia ''gaixoak azken igurtzia hartu behar zuenean, eta ''ilkanpaia ''gaixoa hil ondoren jotzen zuten.
Aipatu zizkidaten elizkizunak betetzerakoan baserri bakoitzari zein Parrokia zegokion. Banaketa honako hau liteke:
''SANTALUTZIRA:''
''MIGEL DONEKO PARROKIRA''
* Igartza.
* Berroeta.
* Agerreaundi (bi bizitza).
* Zalete.
* Artea.
* Etxezarreta.
* Barretxe.
* Aeta (Aata).
* Zelaia (Zelaa).
* Olazabal Goikoa.
* Olazabal Behekoa.
* Igartu Beiti.
* Garaion Goikoa.
* Garaion Behekoa.
Orain, lehen aipatu dudan bezala hiletako elizfuntzioak denentzat Migel Doneko Parrokian egiten dira.
Elizkizunak egiten ari ziran bitartean ez zuten hilkanpairik jotzen, isilean zeuden.
Halere, Ezkion bazegoen beste ohitura bat. Gorpua bere ''segizioarekin, '', «Anbuko zelaia» deituriko inguruan agertzen zenean (hau da herrira iritsi aurretik Eliza ingurutik ikus daitekeen bide zatia) orduantxe hilkanpaia jotzen hasten ziran, gorpua Elizako atariraino iritsi arte. Ohitura honek berdintsu jarraitzen du, aldaketa da, gorpua Elizan sartzen dutela, lehen atarian uzten zuten bezelaxe.
Aipatu dugun bezala elizkizunak ematen ari diren bitartean ez da hil-kanpairik jotzen, hauek amaitzen direnean eta «''«segizioa»k segizioa''»k hildakoarekin hilobirako bidea hartzen duenean, hilkanpaiak berriro bere doinuarekin hasten dira.
Gorpua hilobiratzerakoan bertako Santa Marina baselizaren kanpaiak jo omen izan dituzte; baina joera hau bertako lurperatzailearen esku omen zegoen (Nikolas Etxaniz Bergara).
Berriemaileek Ezkion ezagutu dituzten lurperatzaileak honako hauek izan dira: * Etxezarretako Juan Aperribay.
* Beitiko Jose Mendiguren.
* Etxezarretako Mariano Aperribay.
* Zumarragako Nikolas Etxaniz Bergara (gaur egun funtzio hori betetzen duena).
Gaur egun gorpuak hilkutxetan sartzen dituzte baina lehenagoko garaietan, gorpuarekin aipaturiko bide trakets horietan ibili behar zenean, gorpuak garraiatzeko andak erabiltzen omen zituzten.
Nere berriemaileek ez dute horrelakorik ezagutu, baina Arantza Aranburu Gurrutxagak esan zidanez, bere aurrekoeri entzunda omen zegoen horrelako gauzaren bat. Anda honek eskailera baten tankera zuen eta gorpua bertan loturik garraiatzen zuten ''jasotzaileek. ''
Ezkion andak beste ekintza batzuetarako ere erabili dituzte, Martin Telleria Bastarrikak baieztatu zidanez. Horietako bat, mugitu ezin ziran gaixoak (eta gainera urruti bizi izan ezkero) garraiatzeko.
Umeentzako erabiltzen zituzten hilkutxak zuriak izaten ziran (egun berdinak erabiltzen dituzte). Helduentzako marroiak edo beltzak erabili izan dituzte. Hilkutxak egiteko erabiltzen zuten egurra pinua genuen. Franzisko Etxeberria Aranburuk (Ezkio) aipatu zidanez, lehen Oru baserriko Jose M.a ª Gorrotxategik egiten omen zituen hildakoentzako zerraldoak. Aipaturiko pertsona arotza genuen. Lehen hilkutxen ertzetan edo kantoietan zinta beltzak ezartzen omen zituzten.
Gaur egun era askotako egurra erabiltzen dute zerraldoak egiteko orduan -pinua, intxaurrondoa, gaztainondoa, e.a.- eta aukera prezioaren arabera doa. Egun Ezkioko herrian eta inguruko herrixketan hildakoentzat behar diren zerraldoen ardura, Zumarragako ‹<Uribesalgo» aroztegiak darama. Zerraldoaren gainean gurutze bat dihoa.
'''II. 248. HILOTZAK HARTZEN DUEN ITXURAK ZER ESAN NAHI DUELA DIOTE?''' Honetaz argitasun zehatzik ez didate eman.
'''II. 249. HILOTZAK ETXEAN IRAUTEN DUEN DEN-DENBORAN, HILDAKOAREN GURASOAK ZERBAIT BEREZIRIK EGITERA EDO EZ EGITERA BEHARTUAK AL DAUDE?'''
'''II. 250. HILOTZAREN ONDOAN BIZIGARRIRIK EDO JANEDANIK HARTZEN AL DA? '''
246. galderan adierazi dut honetaz ze joera ematen zen hildakoa gaubeilatzen zutenean.
Hildakoaren gelan errespetu handiarekin errosarioa errezatzen egoten ziran bakarrik.
'''II. 251. HILOTZA ELIZARA ERAMATEN AL DA? ETXETIKATERATZERAKOAN ZEINTZU OHITURA BETETZEN DIRA? SUKALDEKO SUA KANPORATZEN AL DA? NORK KANPORATZEN DU SU HORI? '''
Bai, eramaten da.
245. galderan adierazi dut nola hilkutxa gelatik ateratzerakoan baserriko atarira eramaten zuten. Atarian mahai bat prestaturik zeukaten hilkutxa hori jasotzeko, zerraldoaren alboetan piztutako bi kandela ere jartzen zituztelarik. Mahai horretan erramu eta ur bedeinkatuak ere ez ziren faltatzen.
Abadea etorri ondoren zerraldoaren aurrean «Pater Noster» errezatzen zuten, ur bedeinkatuan bustitako erramuarekin gorpua garostatzen zuten bitartean. Hori egin ondoren ''jasotzaileek ''hilkutxa bizkarrean hartu az elizara abiatuko ziran. Egun, horrelakorik ez da ematen eta jendea hiletako elizkizunetara bere aldetikan joaten da.
Hildakoa etxetik ankaz aurrera atera behar da eta etxeak duen sarrera garrantzitsuenetik, etxean sartu eta irtetzeko egunero erabiltzen dena. Gorpua ezin zitekeen atera baserriak duen beste edozein atetik: ganbaratik, ikuiluko atetik,...
Sukaldeko suari buruz oso gutti esan didate. Beraientzat honako ohitura zeharo ezezaguna zuten.
Lehen gorpua bizkar gainean bideetan zehar eraman behar zenean, eginkizun horretarako herriko seme gazteak prest zeuden. Hauek Ezkion ''jasotzaileak ''deitzen zituzten, eta nere berriemaileen artean hiru behintzat eginkizun hori beteta daude: * Martin. Telleria Bastarrika (Ane baserrikoa).
* Franzisko Etxeberria Aran buru (Iribarren Txiki baserria).
* Joxe Antonio Aranzadi Urkiola (Agerregoiko baserria).
Denek baieztatu zidaten, aipaturiko betebehar hura oso gogorra izaten zela, bide txar eta herstuetatik ibili behar zutelako, hildakoa bizkar gainean eramanez.
Hilkutxa elizara sartzen hasi zirenean, gorpua hankaz aurrera ezartzen zuten (bere aurpegia aldarera begira zegoen).
'''II. 253. HILOTZA ERAMATEKO BIDE JAKINIK BA AL DAGO? ETXE BAKOITZAK BEREA AL DAUKA? NOLA. DEITZEN ZAIO? HILOTZA BESTE BATEN LURRALDETIK ERAMATEAK MENPETASUNIK SORTZEN AL DU? ETA GURUTZEA ETA AZKENI- GURTZIA AZKENIGURTZIA BESTE BATEN LURRALDETIK ERAMATEAK? HOLAKO EGITEEK MENPETASUNEN BAT SOR EZ DIEZAION LURRALDE HORREN JABEAK ZEINTZU BIDE DAUZKA? '''
Gaur egun, aipaturiko bide horiez inongo aztarnarik ez gelditu arren, berriemaile guztiek orain dela urte dezente ezagutu zituzten.
Nere ustetan, denboraren poderioz jendeak nahastu egin ditu bi terminu horiek. Gaur egun, eta berriemaileekin ohartu naiz, kasu gehienetan ''herribide ''deitzen diotela lehen, garai batetan ''gorpuzbide ''deitu izan denari. Suposatzen dut hasiera baten gorpuzbidea zeini deitzen zitzaion ongi bereiztuta egongo zela: baserri bakoitzak bertako gorpuak herriko elizaraino eramateko erabiltzen zuen bideari. Baina denborarekin bide horien jabego pribatua galtzen joan zen bitartean, jendea beste terminu berri bat erabiltzen hasi zen: herribide (kontutan izanik herrikoa zela eta gainera herrira zeraman bidea genuela). Neronek, nere berriemaile artean gehienbat jaso izan dudan terminua herribidea izan da, gorpuzbidea oraindikan ezagutu eta erabili arren.
Bide hauek nondik nora zihoazten aipatu didate. Horietako gorpuzbide batzuk hauek genituen:
Santalutzi auzoan, Iribarren Txiki baserri ondotik pasatzen den bidetik, Alexain deituriko baserriraino, hemendik Milasororaino (hemen gurutzbidea dugu) eta hemendikan aldapan gora jarraituz Ezkioko herriraino (Elizaraino). Bide honi oraindikan ''Kurutzebidea ''deitzen diote.
Beste gorpuzbide bat Saizabal errotatik pasatzen zen eta hemendikan zelai batzuk zeharkatuz Igartu Beiti baserriraino iristen zen eta hemendik parrokiraino zuzenean joaten ziran.
Beste bat ere aipatu zidaten, Agerregoiko baserritik Agerreazpi baserriraino eta hemen zegoen errekaren .behe aldetik «Zuatzea.» deituriko erriora, handikan Arantza Txikiko errekara eta hemen bide zaharra hartu ondoren gorakaldera egin behar zuten eta hemendikan Ezkioko Elizaraino iritsiko ziran.
Baina Ezkioko herrian horrelako gorpuzbideak ugari izan dira eta denak aipatzea ere ez dugu posible.
Esan dugu hasiera batetan etxe bakoitzak berea daukala, gero denborarekin jabego pribatua galdu egin zuten.
Neronek bi terminu jaso izan ditut ''gorpuzbidea ''eta ''herribidea. ''.
Menpekotasunari dagokionez ez zekiten gauza argirik. Joxe Antonio Aranzadik bakarrik aipatu zidan bere aurrekoei entzunda zegoela horrelako egoera batek menpekotasuna sortzen zuela.
Gauza argirik ez zekiten, baina Joxe Antonio Aranzadik aipatuta, bere aurrekoei entzunda ere, baserri bakoitzeko gorpuzbideak (hau da, jabego pribatua duen bideak) batzutan guardasola eta makila zeraman gizona onartzen omen zuen bakarrik.
'''II. 255. HILETAKO LAGUNT.ALDEA NORTZUEK OSATZEN DUTE? ZEIN ORDENATAN ERATZEN DIRA? NOLA JANZTEN DIRA? ZER EGITEN DUTE? TOKI JAKINETAN GELDIALDIRIK EGITEN AL DA? ZERTARAKO? '''
Apaiza bere elizmutilekin, etxeko ahaideak, hildakoaren etxe bereko albokoak, ahaideak, auzotarrak, azken finean herria. Gaur egun ez dago horrelakorik.
Aurretik apaiza bere elizmutilekin (hauek gurutzea eta argia -kandelak- zeramatzatelarik). Ondoren hilkutxa jasotzaileen bizkarrean eta ondoren hildakoaren gertueneko ahaideak (Gabirin -Ezkio alboan dagoen beste herrixka bat- etxe bereko alboko etxekoandrea joaten zen kasu honetan) eta ahaideen atzetik herri guztia joaten zen.
Lehen behintzat beltzez janzten ziren eta norbaitek ez bazuen kolore honetako janzkirik, orduan, besoan zinta beltza ezartzen zuen. Mantila beltza ere janzten zuten, bai hildakoaren etxe bereko etxekoandreek baita aldameneko etxekoandreek.
Gaur egun norbaitek beltza kolorea mantentzen du, baina normalean jendeak nahi duen erara janzten du.
* Ondorengoa: Karrotxabolan.
Normalean bi gauza egiten zituzten. Geldialdia etortzen zenean errespontsoa errezatzen zuten: «Pater Noster» bat eta baita gorpua zeramaten ''jasotzaileak ''aldatu egiten ziran ere.
* Segunda.
* Primera.
* Primerisima.
Hitzak edo terminuak honela aipatu dizkidate. Orain hileta bakoitzaren bereiztasuna ez didate ongi bereiztu, zeren, beraientzat hileta guztien artean ez zegoen horrelako ezberdintasunik, beraiek gogoratzen dutenez behintzat.
Ezkion Migel Doneko Elizan 5 altare zeuden. Altare nagusia genuena eta erdian dagoena eta baita beste lau altare txiki ere (alboetan gelditzen direnak). Elizfuntzioa hasten zenean aipaturiko altare txikietan apaiz bana jartzen zen eta altare nagusian hiru apaiz egoten ziren. Altare txikietan zeuden apaizek meza batera ematen zuten (bakoitza bere altarean kokaturik), meza hauei ''atiempoko mezak ''edo ''meza txikiik ''deitzen zizkieten. Une berean, altare nagusian zeuden apaizak latinez abesten egoten omen ziren. Hauen abestiei ''Oturnook ''deitzen zizkietelarik.
* Eta hildakoaren etxean bazkaria ematen zuten (mezatara joandako jendearentzat).
Hildakoaren arimarengatik mezak ateratzen zituzten eta honetarako bakoitzak diru kopuru bat eskaintzen zuen.
Gaur egun diru emate honek berdintsu jarraitzen du leku gehienetan.
''Bederatziurrena ''deituriko ospakizuna ere betetzen zen. Zertan datza?
Ba, hileta egin ondoren bederatzi egun jarraiean hildakoaren arimarengatik mezak ematean.
Hiletako elizfuntzioan apaizak meza latinez ematen zuen eta altarari begira denbora guztian; meza ez zuten sekula ematen jendearengana begira.
'''II. 259. HILDAKOARI EROSTARIEK LAGUNTZEN AL DIOTE? NOLA DEITZEN ZAIE? ZER EGITEN DUTE? ''' Horrelakorik ere ez dute ezertxo ere ezagutu. Beraientzat kanpoko joera bat litzateke.
'''II. 260. ELIZAKO JARLEKUAN ARGIRIK PIZTEKO OHITURARIK BA AL DAGO? '''
Bai, bazegoen. Horretarako ''sepultura ''bakoitzean etxe bakoitzeko etxekoandreak argizaiola jartzen zuen piztuta.
Lehen aipatu dut honetaz zertxobait.
'''II. 262. HILETAKOAN ZEINTZU OPARI EGITEN DIRA? ANIMALIA BIZIRIK ESKAINTZEN AL DA? ELIZKIZUNETAKOAN OPARIAK NON IPINTZEN DIRA? HAUETAZ NOR ARDURATZEN DA? HAUEKIN GERO ZER EGITEN DA? HILDAKOEN ARIMEK HEIN BATETAN SUNTSITZEN DITUZTELA DION SINISMENIK BA AL DAGO?
Lehenbizi hemen aipatu nahi dut, Ezkion aurkitu edo jakin izan dudan gauza bibeigarri bat.
Hiletak egiterakoan hildakoaren arimarengatik otoitz egiteko eta ondoren mezak ateratzeko ere, Elizako koruan saltzen ziren makila batzuk erosteko ohitura omen zegoen (hau, nere berriemaile guztiek ezagutu dute). Makila hauei ''zirioak ''deitzen zizkieten eta hildakoaren etxekoek ezik beste edonork erosi zitzazkeen. Hauek erostekotan beti pareka izan behar ziran eta aipatu dugun bezala Elizako korura joaten ziren ''zirio ''hauek erostera. Erosketa egiten zutenak emakumeak izaten ziran, eginkizun horretara gizonek ez ziren joaten sekulan. Aipatu zidatenez ''zirio ''parearen prezioak denboran zehar honako hauek izan ziren: bi errealbi, sei errealbi, baita pezta bat ere.
''Zirioak ''erosten zituen etxekoandreak hildakoaren sepulturaraino eramaten zituen aurretik serorak sepultura hori prestatuta edukiko zuen egoera horretarako. ''Zirioak, '', zuloz beterik zegoen egur mardul batetan zutikan sartzen joaten ziren eta zirioak sartzeko zuloak amaitzen zirenean orduan sepultura gainean, alboan eta ahal zuten moduan makila hoiek lagatzen zituzten. Zirioak serorak saltzen zituen, kasu horretan Goetxeko etxekoadreak egon omen ziran luzaroan funtzio hori betetzen.
Bestela ''opila ''(kasu horretarako egiten zen ogi berezia) eta argizaria oparitzen zuten.
Ez dute ezagutu animalia bizirik eskaintzerik.
Normalki sepultura gainean jartzen ziran. ''Opila ''saski txiki batean (''(otartxoa) '') edukitzen zuten eta otarra tela beltz batez orniturik zegoen. Eskaintza honi ''ofrenda ''deitzen zioten eta apaiza meza bukatu ondoren elizaren erdiraino etortzen zitzaien, han sepulturak garostatzen zituen hisopoaren bidez eta jendeak, apaizak zeraman estolari muina eman ondoren, sakristauak zeraman sakutxo batetara botatzen zuen dirua.
Meza hauetan jasotzen zen ogia apaizak eramaten zuen, honek hurrengo egunetan nolabaiteko banaketa egiten zuen jendearen artean, bera ogi batzuekin gelditu ondoren.
Honetaz, kasu gehienetan sakristaua arduratzen zan.
'''II. 263. HILETA NORK ETA ZENBATEKIN ORDAINTZEN DA? HILOTOITZIK EGITEN AL DA JARLEKUAN? ELIZKIZUNAK EDO ALDI JAKINETAN OPARIAK ETA ARGIA JARLEKURA ERAMATEAK ZENBAT DENBORA IRAUTEN DU? HOLAKOTAN ETXEKO ORDEZKARIA NOR DA? '''
Normalki etxekoek ordaintzen dute.
Normalki hildakoaren etxeko emakume batek izan behar zuen ordezkaria eta hori posible ez balitz familiar gertukoren batek joan beharko zuen, hori bai, emakumezkoa. Hau argizariarekin eta opilarekin bidaliko zuten ere. Elizkizun hoietara joatea beharrezkoa zen, ezin zuten igande bat ere elizara joan gabe utzi.
'''II. 264 HILERRIKO HILOBIAK NOLAKO EGITEA DAUKA? ETA JARLEKUAK EDO ELIZAN LEHEN ZEGOEN ANTZINAKO HILOBIAK? HILOBI HAUEK ETXETARRENAK AL DIRA EDO ETA, ETXEAREN LUZAPENENTZAT ETA ETXETIK BEREIZEZINTZAT HARTZEN AL DIRA? ELIZA EDO HILERRIA. EDO ETXE BATEN INGURUAN GAUAZ HIRU BIRA EZIN EMAN DAITEZKENAREN SINISMENIK BA AL DAGO? '''
Elizako hildakoen liburuetatik atera ditugun datuen arabera, Ezkion lehenbiziko hildakoaren izenburua 1653. urtean ezarri zuten aipaturiko liburuan (hildakoaren izena ezin da irakurri zeren orria izorratuta dago).
Eliza, hilerria edo etxe baten inguruan hiru bira emateari buruz ez didate ezertxo ere aipatu.
Ezkioko herrian honako hilarriak daude: -Lehenbizikoa «Erretore-baso» barrutian dago eta Josefa Ignacia Calparsororen oroimenez eraikita dago. Bera, tximista batek hil omen zuen bide honetan etxera zihoan bitartean.
-Bigarrena, Pagoeta eta Barrene deituriko baserritik beherago dago.
Etxekoek, aipatu didatenez. Baina kontutan izan behar dugu jarlekuak ez zirela erabiltzen aspaldidaniko mendeetan.
Normalki elizfuntzioetara joan diren gehienak. Apaiza, elizmutilak, ahaideak eta auzotarrak.
Nolabait, baietz esan dezakegu, guztiek parte hartzen dutela. Bakoitzak zerraldoa hilobiratzerakoan bertako lur apurtxo bat zerraldoaren gainera botatzen du.
'''II. 269268. HILETA ONDOREN NORTZUK ETXEJAUNAREN JARLEKUA ETA ZEIN HILOBIA BERAREN MAIZTERREK ERE ERABILTZEN AL DUTE?'''
'''II. 270. HILETXEAN SARTU AURRETIK ARGI EDO SU BATEN AURREAN OTOITZIK EGITEN AL DUTE? '''
Ez, horrelakorik ere ez dute ezagutu.
'''II. 271. HILETXEAN DIRELARIK JANALDIREN BAT EGITEN AL DUTE? NOLA DEITZEN ZAIO? ZEIN JAKI MOETA EMATEN DA? M_AHAIKIDEAK NORTZUK IZAN OHI DIRA? '''
Bai, egiten zuten. Baina nere berriemaileek diotenez janaldi hau Ezkioko Argandegi tabernan ematen omen zuten.
Normalki bi plater. Lehenbizikoa: zopea, paella edo garbantzuak eta ondoren bakalaua edo zerradak piparrarekin... Haragia jaten zuten kasu hauetan.
Etxekoak, ahaideak eta etxeko gertuenekoak joaten ziren. II. 272. ETXEAN ETA ETXETARREK ZEINTZUK DOLU ADIERAZGARRI ETA EZAUGARRI ERAMA-
'''II. 272. ETXEAN ETA ETXETARREK ZEINTZUK DOLU ADIERAZGARRI ETA EZAUGARRI ERAMATEN DITUZTE? ZENBAT DENBORAN? ELIZAKO JARLEKUAN ARGIZARIA ERRETZEN DEN DENBORAN? '''
Lehen batzuk aipatu ditugu. Normalki lehen behintzat beltzez jantzita ibiltzen ziren epe batean.
Normalki urtea bete arte izaten zen, baina kasu gehienetan emakumeak beltzez jantzita joaten ziren bere bizitza guztian, beti norbaiten dolua adierazi beharra zegoelako. Batzuetan ez zuten izaten jantzi beltza kentzeko denborarik ere.
Normalean urtebete edukitzen zen jarlekuan argizaria erretzen.
'''ONDORIOAK '''
Gure ikerketa amaitu ondoren eta jasotako datari paperean nolabait egite berezia eman nahiean, ohartu nahiz heriotzaren fenomenoari bi mundu zeharo ezberdinak dagozkiola.
Egun, hildakoarekin ez dira man tentzen lotura hain herstuak, alderantziz, posible bada bere oroimena ahanztera goaz.
<p style="text-align: right;">''??Ioseba Zendoia Aranzadik eginiko txostena''</p>
{{#bookTitle:Ritos Funerarios en Vasconia | Ritos_funerarios_en_vasconia}}