127 728
ediciones
Cambios
sin resumen de edición
Baieztatu zidatenez, aipaturiko edariak eta janariak ez omen ziran sekulan hildakoaren gelan hartzen, horretarako sukaldera edo beste gela batetara joaten zirelarik.
Aipatu zizkidaten elizkizunak betetzerakoan baserri bakoitzari zein Parrokia zegokion. Banaketa honako hau liteke:
''SANTALUTZIRA:''
''MIGEL DONEKO PARROKIRA''
* Igartza.
* Berroeta.
* Agerreaundi (bi bizitza).
* Zalete.
* Artea.
* Etxezarreta.
* Barretxe.
* Aeta (Aata).
* Zelaia (Zelaa).
* Olazabal Goikoa.
* Olazabal Behekoa.
* Igartu Beiti.
* Garaion Goikoa.
* Garaion Behekoa.
Orain, lehen aipatu dudan bezala hiletako elizfuntzioak denentzat Migel Doneko Parrokian egiten dira.
Elizkizunak egiten ari ziran bitartean ez zuten hilkanpairik jotzen, isilean zeuden.
Halere, Ezkion bazegoen beste ohitura bat. Gorpua bere ''segizioarekin, '', «Anbuko zelaia» deituriko inguruan agertzen zenean (hau da herrira iritsi aurretik Eliza ingurutik ikus daitekeen bide zatia) orduantxe hilkanpaia jotzen hasten ziran, gorpua Elizako atariraino iritsi arte. Ohitura honek berdintsu jarraitzen du, aldaketa da, gorpua Elizan sartzen dutela, lehen atarian uzten zuten bezelaxe.
Aipatu dugun bezala elizkizunak ematen ari diren bitartean ez da hil-kanpairik jotzen, hauek amaitzen direnean eta «''«segizioa»k segizioa''»k hildakoarekin hilobirako bidea hartzen duenean, hilkanpaiak berriro bere doinuarekin hasten dira.
Gorpua hilobiratzerakoan bertako Santa Marina baselizaren kanpaiak jo omen izan dituzte; baina joera hau bertako lurperatzailearen esku omen zegoen (Nikolas Etxaniz Bergara).
Berriemaileek Ezkion ezagutu dituzten lurperatzaileak honako hauek izan dira: * Etxezarretako Juan Aperribay.
* Beitiko Jose Mendiguren.
* Etxezarretako Mariano Aperribay.
* Zumarragako Nikolas Etxaniz Bergara (gaur egun funtzio hori betetzen duena).
Gaur egun gorpuak hilkutxetan sartzen dituzte baina lehenagoko garaietan, gorpuarekin aipaturiko bide trakets horietan ibili behar zenean, gorpuak garraiatzeko andak erabiltzen omen zituzten.
Nere berriemaileek ez dute horrelakorik ezagutu, baina Arantza Aranburu Gurrutxagak esan zidanez, bere aurrekoeri entzunda omen zegoen horrelako gauzaren bat. Anda honek eskailera baten tankera zuen eta gorpua bertan loturik garraiatzen zuten ''jasotzaileek. ''
Gaur egun era askotako egurra erabiltzen dute zerraldoak egiteko orduan -pinua, intxaurrondoa, gaztainondoa, e.a.- eta aukera prezioaren arabera doa. Egun Ezkioko herrian eta inguruko herrixketan hildakoentzat behar diren zerraldoen ardura, Zumarragako ‹<Uribesalgo» aroztegiak darama. Zerraldoaren gainean gurutze bat dihoa.
'''II. 248. HILOTZAK HARTZEN DUEN ITXURAK ZER ESAN NAHI DUELA DIOTE?''' Honetaz argitasun zehatzik ez didate eman.
'''II. 249. HILOTZAK ETXEAN IRAUTEN DUEN DEN-DENBORAN, HILDAKOAREN GURASOAK ZERBAIT BEREZIRIK EGITERA EDO EZ EGITERA BEHARTUAK AL DAUDE?'''
'''II. 250. HILOTZAREN ONDOAN BIZIGARRIRIK EDO JANEDANIK HARTZEN AL DA? '''
246. galderan adierazi dut honetaz ze joera ematen zen hildakoa gaubeilatzen zutenean.
Hildakoaren gelan errespetu handiarekin errosarioa errezatzen egoten ziran bakarrik.
'''II. 251. HILOTZA ELIZARA ERAMATEN AL DA? ETXETIKATERATZERAKOAN ZEINTZU OHITURA BETETZEN DIRA? SUKALDEKO SUA KANPORATZEN AL DA? NORK KANPORATZEN DU SU HORI? '''
Bai, eramaten da.
245. galderan adierazi dut nola hilkutxa gelatik ateratzerakoan baserriko atarira eramaten zuten. Atarian mahai bat prestaturik zeukaten hilkutxa hori jasotzeko, zerraldoaren alboetan piztutako bi kandela ere jartzen zituztelarik. Mahai horretan erramu eta ur bedeinkatuak ere ez ziren faltatzen.
Abadea etorri ondoren zerraldoaren aurrean «Pater Noster» errezatzen zuten, ur bedeinkatuan bustitako erramuarekin gorpua garostatzen zuten bitartean. Hori egin ondoren ''jasotzaileek ''hilkutxa bizkarrean hartu az elizara abiatuko ziran. Egun, horrelakorik ez da ematen eta jendea hiletako elizkizunetara bere aldetikan joaten da.
Hildakoa etxetik ankaz aurrera atera behar da eta etxeak duen sarrera garrantzitsuenetik, etxean sartu eta irtetzeko egunero erabiltzen dena. Gorpua ezin zitekeen atera baserriak duen beste edozein atetik: ganbaratik, ikuiluko atetik,...
Sukaldeko suari buruz oso gutti esan didate. Beraientzat honako ohitura zeharo ezezaguna zuten.
Lehen gorpua bizkar gainean bideetan zehar eraman behar zenean, eginkizun horretarako herriko seme gazteak prest zeuden. Hauek Ezkion ''jasotzaileak ''deitzen zituzten, eta nere berriemaileen artean hiru behintzat eginkizun hori beteta daude: * Martin. Telleria Bastarrika (Ane baserrikoa).
* Franzisko Etxeberria Aran buru (Iribarren Txiki baserria).
* Joxe Antonio Aranzadi Urkiola (Agerregoiko baserria).
Denek baieztatu zidaten, aipaturiko betebehar hura oso gogorra izaten zela, bide txar eta herstuetatik ibili behar zutelako, hildakoa bizkar gainean eramanez.
Hilkutxa elizara sartzen hasi zirenean, gorpua hankaz aurrera ezartzen zuten (bere aurpegia aldarera begira zegoen).
Gaur egun, aipaturiko bide horiez inongo aztarnarik ez gelditu arren, berriemaile guztiek orain dela urte dezente ezagutu zituzten.
Nere ustetan, denboraren poderioz jendeak nahastu egin ditu bi terminu horiek. Gaur egun, eta berriemaileekin ohartu naiz, kasu gehienetan ''herribide ''deitzen diotela lehen, garai batetan ''gorpuzbide ''deitu izan denari. Suposatzen dut hasiera baten gorpuzbidea zeini deitzen zitzaion ongi bereiztuta egongo zela: baserri bakoitzak bertako gorpuak herriko elizaraino eramateko erabiltzen zuen bideari. Baina denborarekin bide horien jabego pribatua galtzen joan zen bitartean, jendea beste terminu berri bat erabiltzen hasi zen: herribide (kontutan izanik herrikoa zela eta gainera herrira zeraman bidea genuela). Neronek, nere berriemaile artean gehienbat jaso izan dudan terminua herribidea izan da, gorpuzbidea oraindikan ezagutu eta erabili arren.
Bide hauek nondik nora zihoazten aipatu didate. Horietako gorpuzbide batzuk hauek genituen:
Santalutzi auzoan, Iribarren Txiki baserri ondotik pasatzen den bidetik, Alexain deituriko baserriraino, hemendik Milasororaino (hemen gurutzbidea dugu) eta hemendikan aldapan gora jarraituz Ezkioko herriraino (Elizaraino). Bide honi oraindikan ''Kurutzebidea ''deitzen diote.
Beste gorpuzbide bat Saizabal errotatik pasatzen zen eta hemendikan zelai batzuk zeharkatuz Igartu Beiti baserriraino iristen zen eta hemendik parrokiraino zuzenean joaten ziran.
Beste bat ere aipatu zidaten, Agerregoiko baserritik Agerreazpi baserriraino eta hemen zegoen errekaren .behe aldetik «Zuatzea.» deituriko erriora, handikan Arantza Txikiko errekara eta hemen bide zaharra hartu ondoren gorakaldera egin behar zuten eta hemendikan Ezkioko Elizaraino iritsiko ziran.
Baina Ezkioko herrian horrelako gorpuzbideak ugari izan dira eta denak aipatzea ere ez dugu posible.
Esan dugu hasiera batetan etxe bakoitzak berea daukala, gero denborarekin jabego pribatua galdu egin zuten.
Neronek bi terminu jaso izan ditut ''gorpuzbidea ''eta ''herribidea. ''.
Menpekotasunari dagokionez ez zekiten gauza argirik. Joxe Antonio Aranzadik bakarrik aipatu zidan bere aurrekoei entzunda zegoela horrelako egoera batek menpekotasuna sortzen zuela.
Gauza argirik ez zekiten, baina Joxe Antonio Aranzadik aipatuta, bere aurrekoei entzunda ere, baserri bakoitzeko gorpuzbideak (hau da, jabego pribatua duen bideak) batzutan guardasola eta makila zeraman gizona onartzen omen zuen bakarrik.
'''II. 255. HILETAKO LAGUNT.ALDEA NORTZUEK OSATZEN DUTE? ZEIN ORDENATAN ERATZEN DIRA? NOLA JANZTEN DIRA? ZER EGITEN DUTE? TOKI JAKINETAN GELDIALDIRIK EGITEN AL DA? ZERTARAKO? '''
Apaiza bere elizmutilekin, etxeko ahaideak, hildakoaren etxe bereko albokoak, ahaideak, auzotarrak, azken finean herria. Gaur egun ez dago horrelakorik.
Aurretik apaiza bere elizmutilekin (hauek gurutzea eta argia -kandelak- zeramatzatelarik). Ondoren hilkutxa jasotzaileen bizkarrean eta ondoren hildakoaren gertueneko ahaideak (Gabirin -Ezkio alboan dagoen beste herrixka bat- etxe bereko alboko etxekoandrea joaten zen kasu honetan) eta ahaideen atzetik herri guztia joaten zen.
Lehen behintzat beltzez janzten ziren eta norbaitek ez bazuen kolore honetako janzkirik, orduan, besoan zinta beltza ezartzen zuen. Mantila beltza ere janzten zuten, bai hildakoaren etxe bereko etxekoandreek baita aldameneko etxekoandreek.
Gaur egun norbaitek beltza kolorea mantentzen du, baina normalean jendeak nahi duen erara janzten du.
* Ondorengoa: Karrotxabolan.
Normalean bi gauza egiten zituzten. Geldialdia etortzen zenean errespontsoa errezatzen zuten: «Pater Noster» bat eta baita gorpua zeramaten ''jasotzaileak ''aldatu egiten ziran ere.
* Segunda.
* Primera.
* Primerisima.
Hitzak edo terminuak honela aipatu dizkidate. Orain hileta bakoitzaren bereiztasuna ez didate ongi bereiztu, zeren, beraientzat hileta guztien artean ez zegoen horrelako ezberdintasunik, beraiek gogoratzen dutenez behintzat.
Ezkion Migel Doneko Elizan 5 altare zeuden. Altare nagusia genuena eta erdian dagoena eta baita beste lau altare txiki ere (alboetan gelditzen direnak). Elizfuntzioa hasten zenean aipaturiko altare txikietan apaiz bana jartzen zen eta altare nagusian hiru apaiz egoten ziren. Altare txikietan zeuden apaizek meza batera ematen zuten (bakoitza bere altarean kokaturik), meza hauei ''atiempoko mezak ''edo ''meza txikiik ''deitzen zizkieten. Une berean, altare nagusian zeuden apaizak latinez abesten egoten omen ziren. Hauen abestiei ''Oturnook ''deitzen zizkietelarik.
* Eta hildakoaren etxean bazkaria ematen zuten (mezatara joandako jendearentzat).
Hildakoaren arimarengatik mezak ateratzen zituzten eta honetarako bakoitzak diru kopuru bat eskaintzen zuen.
Gaur egun diru emate honek berdintsu jarraitzen du leku gehienetan.
''Bederatziurrena ''deituriko ospakizuna ere betetzen zen. Zertan datza?
Ba, hileta egin ondoren bederatzi egun jarraiean hildakoaren arimarengatik mezak ematean.
Hiletako elizfuntzioan apaizak meza latinez ematen zuen eta altarari begira denbora guztian; meza ez zuten sekula ematen jendearengana begira.
'''II. 259. HILDAKOARI EROSTARIEK LAGUNTZEN AL DIOTE? NOLA DEITZEN ZAIE? ZER EGITEN DUTE? '''
Horrelakorik ere ez dute ezertxo ere ezagutu. Beraientzat kanpoko joera bat litzateke.
'''II. 260. ELIZAKO JARLEKUAN ARGIRIK PIZTEKO OHITURARIK BA AL DAGO? '''
Bai, bazegoen. Horretarako ''sepultura ''bakoitzean etxe bakoitzeko etxekoandreak argizaiola jartzen zuen piztuta.
Lehen aipatu dut honetaz zertxobait.
'''II. 262. HILETAKOAN ZEINTZU OPARI EGITEN DIRA? ANIMALIA BIZIRIK ESKAINTZEN AL DA? ELIZKIZUNETAKOAN OPARIAK NON IPINTZEN DIRA? HAUETAZ NOR ARDURATZEN DA? HAUEKIN GERO ZER EGITEN DA? HILDAKOEN ARIMEK HEIN BATETAN SUNTSITZEN DITUZTELA DION SINISMENIK BA AL DAGO?
Lehenbizi hemen aipatu nahi dut, Ezkion aurkitu edo jakin izan dudan gauza bibeigarri bat.
Hiletak egiterakoan hildakoaren arimarengatik otoitz egiteko eta ondoren mezak ateratzeko ere, Elizako koruan saltzen ziren makila batzuk erosteko ohitura omen zegoen (hau, nere berriemaile guztiek ezagutu dute). Makila hauei ''zirioak ''deitzen zizkieten eta hildakoaren etxekoek ezik beste edonork erosi zitzazkeen. Hauek erostekotan beti pareka izan behar ziran eta aipatu dugun bezala Elizako korura joaten ziren ''zirio ''hauek erostera. Erosketa egiten zutenak emakumeak izaten ziran, eginkizun horretara gizonek ez ziren joaten sekulan. Aipatu zidatenez ''zirio ''parearen prezioak denboran zehar honako hauek izan ziren: bi errealbi, sei errealbi, baita pezta bat ere.
''Zirioak ''erosten zituen etxekoandreak hildakoaren sepulturaraino eramaten zituen aurretik serorak sepultura hori prestatuta edukiko zuen egoera horretarako. ''Zirioak, '', zuloz beterik zegoen egur mardul batetan zutikan sartzen joaten ziren eta zirioak sartzeko zuloak amaitzen zirenean orduan sepultura gainean, alboan eta ahal zuten moduan makila hoiek lagatzen zituzten. Zirioak serorak saltzen zituen, kasu horretan Goetxeko etxekoadreak egon omen ziran luzaroan funtzio hori betetzen.
Bestela ''opila ''(kasu horretarako egiten zen ogi berezia) eta argizaria oparitzen zuten.
Ez dute ezagutu animalia bizirik eskaintzerik.
Normalki sepultura gainean jartzen ziran. ''Opila ''saski txiki batean (''(otartxoa) '') edukitzen zuten eta otarra tela beltz batez orniturik zegoen. Eskaintza honi ''ofrenda ''deitzen zioten eta apaiza meza bukatu ondoren elizaren erdiraino etortzen zitzaien, han sepulturak garostatzen zituen hisopoaren bidez eta jendeak, apaizak zeraman estolari muina eman ondoren, sakristauak zeraman sakutxo batetara botatzen zuen dirua.
Meza hauetan jasotzen zen ogia apaizak eramaten zuen, honek hurrengo egunetan nolabaiteko banaketa egiten zuen jendearen artean, bera ogi batzuekin gelditu ondoren.
Honetaz, kasu gehienetan sakristaua arduratzen zan.
'''II. 263. HILETA NORK ETA ZENBATEKIN ORDAINTZEN DA? HILOTOITZIK EGITEN AL DA JARLEKUAN? ELIZKIZUNAK EDO ALDI JAKINETAN OPARIAK ETA ARGIA JARLEKURA ERAMATEAK ZENBAT DENBORA IRAUTEN DU? HOLAKOTAN ETXEKO ORDEZKARIA NOR DA? '''
Normalki etxekoek ordaintzen dute.
Normalki hildakoaren etxeko emakume batek izan behar zuen ordezkaria eta hori posible ez balitz familiar gertukoren batek joan beharko zuen, hori bai, emakumezkoa. Hau argizariarekin eta opilarekin bidaliko zuten ere. Elizkizun hoietara joatea beharrezkoa zen, ezin zuten igande bat ere elizara joan gabe utzi.
'''II. 264 HILERRIKO HILOBIAK NOLAKO EGITEA DAUKA? ETA JARLEKUAK EDO ELIZAN LEHEN ZEGOEN ANTZINAKO HILOBIAK? HILOBI HAUEK ETXETARRENAK AL DIRA EDO ETA, ETXEAREN LUZAPENENTZAT ETA ETXETIK BEREIZEZINTZAT HARTZEN AL DIRA? ELIZA EDO HILERRIA. EDO ETXE BATEN INGURUAN GAUAZ HIRU BIRA EZIN EMAN DAITEZKENAREN SINISMENIK BA AL DAGO? '''
Elizako hildakoen liburuetatik atera ditugun datuen arabera, Ezkion lehenbiziko hildakoaren izenburua 1653. urtean ezarri zuten aipaturiko liburuan (hildakoaren izena ezin da irakurri zeren orria izorratuta dago).
Eliza, hilerria edo etxe baten inguruan hiru bira emateari buruz ez didate ezertxo ere aipatu.
Ezkioko herrian honako hilarriak daude: -Lehenbizikoa «Erretore-baso» barrutian dago eta Josefa Ignacia Calparsororen oroimenez eraikita dago. Bera, tximista batek hil omen zuen bide honetan etxera zihoan bitartean. - Bigarrena, Pagoeta eta Barrene deituriko baserritik beherago dago.
II. 265. ETXE BATEKO HILOBIAN LURPERATZEKO ESKUBIDEA NORTZUEK DAUKATE?