Otras fórmulas en euskera

De Atlas Etnográfico de Vasconia
Saltar a: navegación, buscar

De Altzai (Ip) provienen estas tres fórmulas, comptines, utilizadas para señalar a quién le toca iniciar el juego:

Mündüna, mündüna
Mikrela, txantxeta
Porreta, Kastilla xibau (1)
Feida, Zeida
Madama, litxerra (2)
Flikun, Flakun
Berza tuba.
(1) Xibau, cheval en béarnais. (2) Litxerra, plat long pour cuire les rôtis.
Niña buba
Kattalina
nor da hila?
Maialanda.
Barda zer jan dü?
Aza eta porrü
jan eta dolü.
Niña buba / Catalina / ¿quién ha muerto? / Maialanda. / ¿Qué comió anoche? / Berza y puerro / comió y se dolió.
Kirra jurra
mirra zafia
patapena patapi.

De Lekunberri (N):

Kuku miku
anda miku
txantxa perro
kastellano,
plon plan ikusi el'erdie
lagun txarran erdie
puzkarrena putz
ladrón.

De Lekeitio (B):

Kiku, biku-ganianiku,
txorijak umiak basuan ditu,
txantxi-parra kasti-llano,
bidian bidian kanta-soño
erla, erla, tiki, taka, pist[1].

Las tres siguientes proceden de Ondarroa (B), la primera de ellas relacionada con las anteriores:

* Kukumiko añaneko txantxa parra,
kastellana miramira guardasol
eskubatian
un capón
billotsa errosa capotita hermosa.

También se decía en lugar de «un capón», «veinticinco y un capón».

* Kukumiko kañola kañaberia larosa,
pitxoke ta pitxoke, jaunak nora zuazte.
Kalian gora kalian bera, biribiltxua
             [alkate.
Eskuan daukat auzixa, poltzan
             [urregorrixa,
amumatxoak balekixa, atako letzake
             [begixa.
* Sagarrian, pagadian, dres, kundrá.

Esta tercera, muy breve, solamente era utilizada por niños pequeños.

En esta otra, que procede de Ataun (G), predomina el castellano:

Dondonite
sakiti fuera
tú si quieres
sales fuera
por las puertas
de madera
sagarra, manzana
una, dos, tres
fuera[2].

En Goizueta (N) recuerdan una breve fórmula que comprende tan solo los dos primeros versos de la anterior:

Don do nil
sakitin fuera.

La siguiente versión fue recogida por Lekuona[3] sin especificar localidad:

Don do nil
sakitin fuera.


Otra fórmula similar:

Don don niten

sakiti sakiti fuera,

Doña Petra Salamuera,

tú quisiera, si era fuera.(Berastegi-G)

Más versiones:

Mingala, mingala

tu te la fa

itturritik behera

joan ta ¡fuera!(Lekunberri-N)

Jesukriston baratzan

aza burue loratzen

aitatxo, amatxo,

purra, purra

itxito.(Zerain-G)

En Ataun (G) se han recogido las tres siguientes:* Harrapaketan berriketan zarie zertan


hamalau erregaletan

horra bada bertan.

También en el primer verso «bertan» por «berriketan».* Ezkutaketan ketan denok jolasketan


batzuek aldamenetan zu bakarrik bertan.* Ezkutaketan berriketan zarie zertan


hamalau erregaletan horra bada bertan.

La siguiente se utilizaba en Erasun (N) para determinar quién debía ser el perseguidor en un juego de escondite conocido como «Altxaketa»: «Ruxe - muxe - errote - kabe - lore - viene - kox».

Al que le correspondía kox se le excluía del corro, y así, sucesivamente, se repetía hasta que quedase solamente uno223.

En Leitza (N) utilizaban esta otra para jugar a «Balea»: «Gaztañe - gora- bera- txipitin - txapatan - fuera».

223 Juan GARMENDIA LARRAÑAGA. Juegos juveniles» in AEF, XXXIII (1985-86) p. 25.

El señalado con el fuera quedaba excluido del círculo en el que se efectuaba el sorteo. Así continuaba éste hasta que sólo quedase un niño que recibía el nombre de betetzen y era el encargado de tratar de capturar a los demás224.

Esta misma versión la cita Aingeru Irigaray225: «Gaztaiña gora bera txikitun txakutun fuera».

Una más, ésta de Maya (N): «Gaztaña, txikitin, xakutun fuera»226.

El «Bule» era un juego de escondite en San Sebastián (G). Se empezaba por hacer el sorteo para designar el que había de ser para, cantando: «Don don, candel, barriola, barriola plust»227

En Oiartzun (G)228 y Elizondo (G)229 se conocen fórmulas prácticamente idénticas a la anterior.

De Arraioz (N) procede esta otra:

Bat, birle, iru, lau,

ezkontzen da mundu hau, arrotoña fraile,

kukua meza emaile,

ukiki, ukiki,

katu zarra miliki.

Uno, dos, tres, cuatro, / se casa este mundo, / la rata es fraile / el cuclillo el celebrante, / ukiki, ukiki, / el gato viejo se lame.

Las siguientes son de Abadiano (B):

* Antontxu, Antontxu zara zu kuartillu t'erdigaitik

oia saldu dozu.

Aitte datorrenian, pian ama datorrenian, nian. Etxetik kanpora

bialduko zaittu.

* Txilin txili mañe

bijjer santa Mañe

etzi Domu Santu

umien zuluen sartu

ama negarrez aitte dolorez abadie kantuen enrielen pozez.

224 Ibídem.

225 APAT-ECHEBARNE, Noticias y viejos textos, op. cit., p. 242.

226 APD. Cuad. 3, ficha 288.

227 José de ELIZONDO. «Folklore donostiarra. Juegos de la infancia» in Euskalerriaren Alde, XVIII (1985) p. 298.

228 Manuel de LEKUONA. «Cantares populares» in AEF, X (1930) p. 67.

229 APD. Cuad. 3, ficha 356.* Sorgiña piruliña erratza gaiñean ipurdia zikiña kapela buruan. Sorgiña, sorgiña, ipurdia zikiña ezetz harrapatu? Tentela zara zu.

En Andoain (G)230 para echar suertes para el juego recitaban:

Isabela, Manuela Catalina veinte; veinte bulete,

zipi-zipiton,

Martin zapatón, carnabela trompeta lau kirikon.

Lau kiri Andrés, bost si sila gurutze,

enonita santagurutze,

enonita santa gurutze.

Además de las fórmulas recogidas por Manuel Lekuona citadas con anterioridad, a continuación se mencionan otras, algunas de ellas del mismo estilo que las precedentes. En ningún caso se cita su lugar de procedencia, sin embargo se incluyen por su interés231.* Pin-pon, lau seron;


tres sardinas y un capón; saltxa-pika, tortolika

de putzon.* Don-don kikelabon;


saltsa-luka, esla-buka buka, madre, saltsa-bon; likan-likan, tortolikan... Bran-brutx!* Don-don, kikilikon; saltsa-pica, tortolica... Bran-brutx!

  • Don-don, ke-bon; attona Martxelon; kiski-ti, kaska


kaska-melon.

230 LEF.

231 LEKUONA, «las canciones infantiles», cit., pp. 138-142. * Don-don, kikilikon; tartali kopulente, attona Martxelon kañabera-kañabera lau pilikon;


mizketan-mizketan koxka melon.* Don-don-don; bera-bera baña cuatro ríos que hay en Prantzia arre matxube, arre mandube don-don-don que se salga usted.

  • Pin-ion, la-Va la-Valentzia; aquí Española Prantzia; pone-pone así aberia opendi. Pin-pon, Don Vicente Don.
  • Dona-dona Isabela Manuela, Catalina;


veinte bonete,

zipi-zipitón

Martín-zapatón, kañabela tronpeta, lau kirikon;

zaku zar batian iru gizon;

lau kiri-andre

bost señala gurutze Elduñeta Santa Gurutze.* Dingi-lingo mañe bijar Santa Mañe etzi San Andres, abadie kantuan, umia zilluan; atte samiñez,


ama negarrez. Din-dana.* Elie,


errotan gari berrie,

Antziola ko oyan azpin aingeru kaska-zurie.* Arrelando-lando Marikita buscando; cinco compañía;


emen gatoz lau

kanpae-joten bi;'emaizu limosnia Jaungoikuagaitik.* Otsailko-otsailko,


nik otzoa biek ilko•,

okela bat eta okela bi nere burruntzie bete bedi.* Txixta-mixta, organixta; emen ez dagola, or dagola.

  • Mix-mix, Erramix; arratoia kolkoan;


ematen, ematen, ematen... neronei ematen.* Iru ta iru, sei iru bederatzi amar emeretzi, bat ogei;


kixkili ta mixkili irurogei.* Iru ta iru sei, iru bederatzi, amar emeretzi, bat ogei,


bost egun,

sei milla,

atxuketa-billa. Ku-ku!* Kurrillo-kurrillo lepo-luze; Naparro-naparro bide-luze.

  • Fuera fuera,


xexena fuera;

adarra motxa punta-zorrotxa... Arrapatzen ba-zaitut, arrapatzen ba-zaitut, bertan-bertan ilko zaitut.* Txan-txin-txibirin, Bilbo'ra ba, une. Txan-txin-txibirin zer eiten? Txan-txin-txibirin makillatxuek txan-txin-txibirin ekarten.

  • Txin-txirikitin txorie, txoritxo txilibitarie...


Erein nuen ogie oso arlo aundie.

uste nuen eun anega, imiña bat zan guztie imiña bat zan guztie... Txin-txirikitin, txorie, txoritxo txilibitarie.

El mismo Lekuona en otro texto citado con anterioridad varias veces, incluye estas otras232:* Bolinén-bolinén, fardín-fardín, gordín-gordín... álere báskuné. Ke burdún, ke bardán,


arruá lo burdún; turún-tarán, taríariarán...

álere báskuné... prantsés-euskálduné...* Anianda-manianda


Maria itsusia ohean da•, leio ttipi, xapatera minje, atxipotin zillarra

Añato ŕen bearra...

Opilttuttela billatu!* Arla-marla, etxola kamala, betria gliga, truntxa muntxa,


errota kafia, linjera kostera!* Pin-pin txoria txori papo-gorria, lan jan, koinata, txori-saltza on bat da.

  • Din-dan, balan dan Balerakoak elizan,


elizakoak kanpoan:

— Betiri buru gogorra, non duk ire beorra? — Antxet zagok

lau-zangoz ipurdi-gora.* Kadira-kadira lumatxa, Txantxin-txarreko neskatxa. Upa! Upa! Mariaño!


Aingeru Irigaray recoge una versión más, empleada cuando se juega «Kukuka» para saber a quién le toca hacer de bete:

232 LEKUONA, «La Poesía Popular Vasca, cit., pp. 138-139.Dobela, dobela, kina, kina,

eskola, erregina, kondesina, bina, bin, keko argin, Salamanka,

tripili trapala, aingeru guarda, para ti dama233.

También aparecen citadas por este mismo autor las siguientes fórmulas recogidas en el Valle de Salazar (N):* Martin bonbin


errege ta sorgin,

tipula ta gatza,

Martin purdilatza.

Se utiliza en un juego parecido al golf «Kalika iokoa». Sirve para distribuir los participantes en dos bandos. La declama cada uno de los jefes de equipo y aquél a quien corresponda la última sílaba pasa al grupo del recitador.* Don, don bakadon Isabela Manuela, itipiti apata


kaskaren trella

kanaderan trompeta, lau kirikol.* Ardo mardo


kin, kin, kin,

porta ziri porta min, xere, mere, petxe234.

Esta otra la aporta Azkue y fue recogida en Murelaga (B):

Don don kandel,

mitro miko muskatel, txiribiri gaña

norezikan baña

pera paruala

txiribon txiribon235.

233 APAT-ECHEBARNE, Noticias y viejos textos, op. cit., pp. 170171.

234 Ibidem, p. 175. El P. Donostia cita una versión prácticamente idéntica para Sara (Ip): «Martín bonbin / erregeren sorgin / Tipula ta gatz / Martín ipurdi late.. Cfr. APD. Cuad. 3, ficha 334.

233 AZKUE, Euskalerriaren Yakintza, IV, op. cit., p. 306.


 
  1. Ibidem, ficha 949.
  2. Pili ARIN BAZTARRIKA. Ataungo jotas tradizionalak. Donostia, 1985, p. 30.
  3. LEKUONA, «Las canciones infantiles», cit., p. 139.