__TOC__
<languages></languages>
Landa-etxe tradizionala, baserria, mende askotako erakundea da. Herrialdean bertan egon da aspaditik, eta denboraren iragaitea gorabehera, bere ezaugarriak mantendu ditu kultura-aro ezberdinetan<ref>Honi gagozkiolarik, datu aipagarria da etxearen gaiak gure herriko literaturan izan duen trataera eta hedapen handia.</ref>. Hori guztia adierazpidea da, eta ez bakarrik antzinatasunarena, baita egoera berrei egokitzeko duen gaitasunarena ere, betiere, bere oinarrizko ezaugarriak mantenduz.{{ #pageLangs: es | eu | fr }}
Liburuki honetan etxea eta familia aztertzen dira aldi bereanLanda-etxe tradizionala, hain zuzen erebaserria, familia bat bizi den etxea azaldu nahi izan delakomende askotako erakundea da. HorregatikHerrialdean bertan egon da aspaditik, badaeta denboraren iragaitea gorabehera, Jose Miguel Barandiaranek beti gogorarazten zuen ''etxea'' hitzak euskaraz zuen esangura bikoitzabere ezaugarriak mantendu ditu kultura-aro ezberdinetan<ref>Honi gagozkiolarik, datu aipagarria da etxearen gaiak gure herriko literaturan izan ere, etxea nahiz familia esan gura du, duen trataera eta, euskalduna beti egon hedapen handia.</ref>. Hori guztia adierazpidea da ''etxe'' bati lotuta. Horregatik, familia eta etxea kontzeptuek ''etxekoak'' euskal terminoa biltzen duteez bakarrik antzinatasunarena, eta etxeko familiabaita egoera berrei egokitzeko duen gaitasunarena ere, betiere, bizilagunak nahiz familia bateko gunerik estuena izendatzeko erabil daitekebere oinarrizko ezaugarriak mantenduz.
Kontuan hartu beharreko beste alderdi garrantzitsu bat da (On Jose Miguelek bere lan etnografikoetan adierazi ohi zuen) Liburuki honetan etxea ez dela eta familia eta etxeko animaliak bizi diren eraikina bakarrikaztertzen dira aldi berean, izan hain zuzen ere, etxearen kontzeptua ledanietako erakinetara hedatu behar dafamilia bat bizi den etxea azaldu nahi izan delako. Horregatik, eraikin hurkoetara zein urrutikoetarabada, laborantza-zelaietaraJose Miguel Barandiaranek beti gogorarazten zuen ''etxea'' hitzak euskaraz zuen esangura bikoitza, mendiraizan ere, baita hilerriko hilobira ereetxea nahiz familia esan gura du, edota hilobi sinbolikora edo elizatik kanpokora. Etxeko animaliak etxearen parte ziren. Baina ez kortan bizi direnak bakarriketa, baita etxearen barruan nahiz kanpoan erlauntzak okupatzen dituzten erleak ereeuskalduna beti egon da ''etxe'' bati lotuta. Jabea edo ugazabandrea hiltzen zeneanHorregatik, euren heriotzaren berri ematen zutenfamilia eta etxea kontzeptuek ''etxekoak'' euskal terminoa biltzen dute, eta hildakoaren postua beteko zuen pertsonaren izena ere baietxeko familia, bizilagunak nahiz familia bateko gunerik estuena izendatzeko erabil daiteke.
Kontuan hartu beharreko beste alderdi garrantzitsu bat da (On Jose Miguelek bere lan etnografikoetan adierazi ohi zuen) etxea ez dela familia eta etxeko animaliak bizi diren eraikina bakarrik, izan ere, etxearen kontzeptua ledanietako erakinetara hedatu behar da, eraikin hurkoetara zein urrutikoetara, laborantza-zelaietara, mendira, baita hilerriko hilobira ere, edota hilobi sinbolikora edo elizatik kanpokora. Etxeko animaliak etxearen parte ziren. Baina ez kortan bizi direnak bakarrik, baita etxearen barruan nahiz kanpoan erlauntzak okupatzen dituzten erleak ere. Jabea edo ugazabandrea hiltzen zenean, euren heriotzaren berri ematen zuten, eta hildakoaren postua beteko zuen pertsonaren izena ere bai. Azterlan honetan, etxeari ez zaio ikuspuntu arkitektoniko batetik helduko, nahiz eta alderdi alderdi hori eta beste batzuk ere landuko diren. Era berean, ez da XIX. mende amaierako eta XX. mendeko lehenengo hamarkadetako bibliografian bibliografian idealizaturik irudikatu, marraztu, margotu margotu eta kantatu izan den “ohiko” baserriaren deskribapenik egiten.
Tradiziozko landa-etxea aztertuko da; hortaz, kanpoan geratuko dira jauregi, jauntxo-etxe eta bestelako eraikin bereziak. Beste horrenbeste gertatuko da eraikin publiko edo komunekin, hala nola, udaletxe, eskola, eliza eta abarrekin, obra honetako ikergai ez direnez gero.
[[File:2.3Zurutuza (Zututze) Zeanuri (B) c. 1925.pngJPG|center|frame600px|Zurutuza (ZutzuteZututze), Zeanuri (B), c. 1925. Fuente: Archivo Fotográfico Labayru Fundazioa: Fondo Felipe Manterola, con un particular agradecimiento a su nieto Mikel Manterola.]]
Egiturari dagokionez, etxea atalka aztertuko bada ere (teilatua, zimenduak eta hormak, baoak, barne-banaketa), lanean bada atal bat non lurralde guztietako etxe-moldeak deskribatzen deskribatzen diren, izan baserriak, hiribilduetako etxeak, arrantzaleenak edo Nafarroako Erriberako Erriberako leizeetakoak.
Obra honen edukia Barandiaranen ''EtnografiaEtnografia-ikerketa baterako gida'' laneko lau atal nagusitan nagusitan dago oinarriturik: etxeari lotutakoak, altzariak eta etxeko arreoa, familia eta senaremazteen senaremazteen arteko harremanak. Bildutako datu gehienak XX. mendekoak diren arren, horren aurrekari izandako XIX. gizaldiko azken hamarkadetakoak eta XX.aren amaieran eta XXI.aren hasieran jazotako aldaketen gainekoak gainekoak ere jaso dira, hitz-atze legez. Bestalde, etxearekin eta familiarekin lotutako gai batzuk ''Euskalerriko Atlas Etnografikoa'' lana osatzen duten beste sei liburukietan agertu direla esan beharra dago.
=== Etxea eta etxearen baldintzak ===
Tradiziozko landa-etxea paisaia jakin batean dago kokaturik, eta zeregin zehatza dauka. Euskal Herrian, beste gai batzuetan bezala, kasu honetan ere –Etnografia Atlaseko aurreko aurreko liburukietan esana dugu– bi eremu ezberdin daude: atlantikoa, non biztanleria sakabanaturik sakabanaturik bizi den, eta mediterraneoa, non biztanleria biztanleria bildurik bizi baita.
Dena dela, eremuen ezberdinketa hori –erromatarrek aipatzen zituzten ''saltus eta ager''– ez da azaleko begirada batekin hauteman litekeen litekeen bezain sakona. Hori dela eta, zehaztea komeni da. Atlantiar isurialdean etxe asko, isolatuta barik, auzuneetan bildurik daude, sarritan batzuk besteetatik urrun kokatu arren.
Atlantiar isurialdeak, non etxeen sakabanatzea ohikoagoa eta berezkoagoa den, Bizkaia, Gipuzkoa, Nafarroako mendialdea eta Euskal Herri kontinentala hartzen ditu bere baitan. Mediterraneoak, aitzitik, Nafarroako Erribera eta Arabako Errioxa. Bataren eta bestearen artean, Arabako lurralde gehiena eta Pirinio azpiko eta erdialdeko Nafarroa hartzen duen tarteko eremua dago.
Biztanleria bilduta bizi den lurraldeetan, familia eta etxea etxe-multzo baten barneko elementuak dira. Multzo horren menpe daude, hain zuzen ere, familia eta etxe horien zereginak. Etxeak sakabanaturik dauden lekuetan, berriz, familiak eta etxeak elementu erabat independentetzat hartzen dira (edo, hobeto esanda, hartzen ziren), eta horrek autarkia ekonomikoa zekarren. ''Baserria'' hitzak horrelako zerbait iradokitzen duela dirudi (''baso'' + ''herria''). Herrialdeko hainbat lekutan aipatutako etxe isolatu bakoitza izendatzeko erabiltzen den hitza da.
Etxeen konfigurazioan eragiten duten hiru faktore nagusi daude. Lehenengo eta behin, izadiarekin lotutako faktoreak daude, hau da, klima, paisaia, lurzorua eta zorupea. OndorenOndoren, etxeak eraikitzeko eskura dauden –edo, hobeto esanda, zeuden– materialak. Azkenik, bizimodu nagusiak zer nolakoak ziren, hau da, zer funtzio betetzeko eraikitzen ziren. Aurreratu Aurreratu bezala, tradiziozko landa-etxea nekazaritza, abeltzaintza –artzaintza ahaztu gabe– eta arrantzari lotutakoa da, hirikoarekin batera. Gerrak, migrazioak, gizarte-mailak edo aurkikuntzak aurkikuntzak bezalako gertaera historikoen arrastoak arrastoak ere antzeman daitezke etxe-mota ezberdinetanezberdinetan.
Hiru atal luzetan, etxeak eraikitzeko erabili izan diren lekuan lekuko materialak, eraikuntza-prozesua eta inguruaren eragina aztertuko dira. Dena dela, orokorrean harriaren erabilera nagusi izan dela esan esan liteke, eta beste horrenbeste gertatzen da egurrarekin etxe barruan. Ezin ahantz dezakegu, hala ere, bestelako materialak egon ez edo lortzeko gaitzak diren kasuetan, adobea ere erabili izan dela. Leku guztietan adreiluak erabili dira etxeetako barne-banaketa egiteko, eta teilak, estalduran.
[[File:2.1Erro (N) 1979.pngJPG|framecenter|600px|Erro (N), 1979. Fuente: Itinerarios por Navarra. Montaña. Pamplona. II. Pamplona: Salvat y Caja de Ahorros de Navarra, 1979, p. 100.]][[File:2.5Ainhoa (L) 2011.pngJPG|center|frame600px|Ainhoa (L), 2011. Fuente: Michel Duvert, Grupos Etniker Euskalerria.]]
Eraikuntza-elementuen izenak inkestak egin diren leku ezberdinetako berriemaileek emandakoak dira. Horietako asko arginak, arotzak edo eraikuntzako langileak izan arren, oro har ez dira hitz teknikoak jaso; are gehiagogehiago, ezezagunak izan ohi dira halakoak lekukoentzatlekukoentzat.
Tampoco se pueden olvidar otros factores más invisibles como son la concepción que se tiene sobre la misma casa y familiaTokiko tradizioak, las creencias y tradiciones localesusteak eta etxearen nahiz familiaren gainean jendeak edukitako bestelako faktore ikusezinak ere ezin dira ahaztu. También estos elementos han influido en la estructuraIzan ere, ornamentación y simbología de la casaelementuok etxearen egituraketan, yapainketan, sobre todosinbologian eta barneko antolaketan, en su organización internabatik bat, eragin izan dute.
La casa ha sido protegidaEtxea babesteko egitura fisikoaz gain, además de por la propia construcciónbabes hori izadiari, por una suerte de rituales que evocan las fuerzas de la Naturaleza o la protección divina y de los santosizaki jainkotiarrei eta santuei eskatzeko erritualak ere egon izan dira. Los dos elementos que han merecido mayor atención han sido el tejado, que por sí solo tiene significado de lugar de cobijo y protección, y la puerta de acceso a la viviendaArreta gehien bildu duten bi elementuak berez aterpe eta babesle den teilatua eta etxeko atea izan dira. Por elloHori dela eta, mediante determinados ritosetxea tximista eta espiritu okerrengandik babesten ahalegintzeko, se ha tratado de proteger la casa sobre todo del rayo y de los malos espírituserritu jakin batzuk egon dira.
La fachada principal de la casa va buscando el calor y la luz solarEtxaurreak beroa eta eguzkiaren argia bilatzen du, por eso las orientaciones dominantes son la sureta, horregatik, orientazio nagusiak hegoalde, hego-sureste y la esteekialde eta ekialdera begira daude. En los núcleos de población concentradaBiztanleria baturik bizi den lekuetan ere, besteak beste, como las villashirietan, si bien se procura –o se procuraba– buscar también esas orientacionesorientazio hori bilatzen den arren, en general es determinante la calle donde esté situada la casaeraikina zer kaletan kokatzen den erabakigarria da.
La distribución de las distintas dependencias de la casa obedece a la labor que despliegan los miembros que la habitanEtxeko barne-egituraketa bertako biztanleek egiten duten lanaren araberakoa da. Así en una casa rural destinada a labores agrícola-ganaderas es lógico que gran parte de la planta baja esté dedicada a cuadra y ocupada por los animales domésticosHori horrela, logikoa da, jarduera nagusitzat nekazaritza eta abeltzaintza dituen etxe bateko beheko solairuan korta eta etxeko animaliak egotea, tanto los necesarios para las labores izan lanerakoak (bueyesidiak, vacasbehiak, yeguasmandoak, mulos...behorrak eta abar), como los reservados a la obtención de rendimiento y productos nahiz produktuak lortzekoak (ovejasardiak, cerdotxerriak, gallinasoiloak, conejos, etcuntxiak eta abar).)Korta edo kortak iparraldera begira egon ohi dira. La cuadra o las cuadras, ordinariamente, han estado situadas al norte y los animales en ellas estabulados proporcionan calor tanto a las dependencias de la planta baja como a las situadas en el primer piso Bertako animaliek beroa ematen dute beheko aldean zein lehenengo solairuko geletan (cocina y dormitoriossukaldea eta logelak). Esta protección de la vivienda del frío y del calor viene reforzada por la acumulación de hierba secaHotzaren kontrako babes horren indargarri dira goiko solairuan gordetzen diren belar lehor, helechos o paja en el piso superioriratze eta lastoa. Ahora el ganado se ha sacado a construcciones anejasAbereak bizileku den etxe alboko eraikuntzetara atera dira gaur egun, fuera del edificio que sirve de viviendabaina etxeen babesa handiagoa da, pero la protección de la casa es mayorbesteak beste, debido a la introducción de buenos materiales de aislamiento y a que las nuevas puertas y ventanas son más herméticasmaterial isolagarriei eta ate nahiz leiho hermetikoei esker.
Otro tanto puede decirse de las casas de pescadores y de artesanos o quienes desempeñan oficios; la distribución de las estancias domésticas concuerda y está en consonancia con las labores que desempeñanBeste horrenbeste esan liteke arrantzaleen edo bestelako artisauen etxeei buruz ere: etxearen barne-egituraketa egiten duten lanaren araberakoa izan ohi da. Esta reflexión no es aplicable a los núcleos urbanos porque en estos casos la casa es solo o primordialmente vivienda y los trabajos que realizan sus moradores tienen lugar fuera del espacio domésticoHori ezin esan daiteke, baina, hiriguneetako etxeez. Izan ere, halakoetan, nagusiki, etxea bizilekua baino ez da: bertako bizilagunek etxetik kanpo egiten dute lan.
Las construcciones complementarias forman parte de la casaInguruko eraikuntza osagarriak etxearen atal dira, independientemente de que estén situadas próximas o alejadas de ellaetxetik bertatik hurbil edo urrun egon. En euskera reciben el nombre de ''Euskaraz tegi''esaten zaie horrelakoei. Zehaztasuna, si bien es más común el empleo de este término en composición con los nombres que especifican su funciónbaina, como elementu horrekin batera konposizioan agertutako elementuek ematen dute: ''oilategi'' (gallinerooiloena), ''zerritegi'' (cochiqueratxerriena), ''lastategi'' o edo ''belartegi'' (pajarlastoarena), etceta abar.
Además de las casas ordinarias cuya estructura y ornamentación han sido sencillasAipatutako apainketa eta egitura soildun arruntekin batera, en todas las localidades hay casas más encumbradasherri guztietan egon dira maila altuagoko etxeak. Eraikuntzon ezaugarri dira, que destacan por el tejado a cuatro aguaskasurako, la mayor utilización de piedra y de mejor calidad en los esquineros y en los recercos de puertas y ventanaslau isurialdedun teilatuak eta harri-kopuru handiagoa edukitzea, edo ate, leiho eta zutabeetako kalitate hobea. También se distingue y marca el estatus de una casa y de la familia que la habita la ornamentación y el escudoEtxearen nahiz bertako bizilagunen mailaren adierazgarri dira, era berean, apainketa eta armarria.
En cuanto al nombre de la casa que “apellida” o apoda a sus moradoresEtxearen izena garrantzitsua izan da toponimiari dagokionez, a veces durante generaciones, ha desempeñado un papel relevante la toponimiaizen hori berori bertako bizilagunei –abizen edo izengoiti legez– ematen baitie. El nombre responde en muchos casos a la característica del terrenoIzenak inguruaren ezaugarriekin, su situaciónegoerarekin, la función que cumple la casaetxeak betetzen duen funtzioarekin nahiz etxekoek egiten duten lanarekin izan ohi du zerikusia. Izan liteke, sin excluir otras denominaciones posibles como la actividadera berean, profesiónfamiliaren izenak eman izana. Biztanleria bildurik bizi den lekuetan, oficio e incluso el nombre familiar de quienes la habitan. En el régimen de poblamiento concentradohala nola, como es el caso de las villashiribilduetan, son escasos los supuestos en que la casa es designada con nombre propioetxeek gutxitan eduki ohi dute izen propioa.
La denominación de una persona en referencia a la casa perdura en el habla popular de muchos pueblos y aldeasHerri eta herrixka askotan bizirik dirau etxe jakin bat aipatzeko bertako bizilagunen baten izena aipatzeko ohiturak, pero quebró oficialmente cuando los apellidos pasaron a transmitirse de modo patronímicobaina ofizialki galdu zen, como si fueran denominaciones del padre y de la madreabizenak patronimikoki ematen hasi zirenean, aitaren eta amaren izendapenak izango balira moduan.
En nuestra cultura el individuo se ha consideradoGure kulturan norbanakoak leku jakin batekotzat jo izan du bere burua, incluso a sí mismoizan ibar, referido siempre a un lugareskualde edo, a un vallezehatzago, a una comarca, y, más en concreto, a una casaetxe batekoa. Esta casa familiar no es algo asentado sólo en el paisaje, sino tambiénFamilia-etxea ez da paisaian kokaturiko zerbait bakarrik: hori baino gehiago, y tal vez primordialmentebarne- eta buru-munduari, un elemento que pertenece al mundo interiormundu afektiboari, mental y afectivo de cada unolotutako elementua da.
[[File:2.6Muskildi (Z) 2011.pngJPG|center|frame600px|Muskildi (Z), 2011. Fuente: Michel Duvert, Grupos Etniker Euskalerria.]]
=== El hogarSutondoa, sutondoa, elemento central de la casa etxearen ardatza ===
La posesión del fuego ha transformado profundamente las condiciones de vida del hombreSua edukitzeak erabat aldatu du gizakiaren bizimodua. En torno a ese fuego controlado, que es el primitivo hogar, se va a desarrollar el grupo familiarJatorrizkoa den menderaturiko su horren inguruan garatzen da familia-taldea. Todo lo referente a la casa nació y gira en su derredorEtxeari lotutako guztia bere inguruan jaio eta gertatzen da. El fuego ha sido el alma y el aliento del hogar; la vida de la familia que habita la casa se mueve a su alrededorSua etxearen arima eta arnasa izan da, eta etxean bizi den familiaren bizimodua haren inguruko bizimodua da.
Como pieza central que es del hogarEtxeko ardatza denez gero, el propio fuego ha sido objeto de prácticas rituales. Algunassua bera izan da erritual ezberdinen objektu, como las solsticialesizan oso zaharrak –solstizioekin lotutakoak, muy antiguaskasurako–, y otrasnahiz kristautasunak ekarritako berriagoak –Pazko sua, como el fuego de Pascua, más recientes, introducidas por influencia del cristianismoadibidez–.
Nuestras encuestas han detectado todavía la existencia o, en otros casos, el recuerdo del fuego bajo, Gure inkestek ''beheko suaezkaratz'', central en la cocina, edo ''ezkaratzasuete'' o erdian zegoen ''sueteabeheko''suaren gaineko oroitzapenak oraindik ere badirela erakutsi dute. Luego pasó a estar adosado a una de las paredes laterales cuidando siempre el tiro y al abrigo de las corrientes de Ostean, horma baten kontra egotera igaro zen, betiere, tiroa, aire y las fugas del calor a través de los huecos abiertos en los muros-korronteak eta beroak ihes nondik egin zezakeen –hormetako zuloetatik, esaterako– gogoan harturik. Estos fuegos fueron sustituidos a mediados del siglo Sukalde ekonomikoek XX por las cocinas económicas y los antiguos. mendearen erdialdera ordezkatu zituzten aipatutako beheko suak, allí donde se han conservadoeta beheko su zaharrak mantendutako lekuetan, han quedado relegados a las labores de la matanza del cerdotxerri-hilketaren inguruko lanetarako baino ez dira erabiltzen. LuegoGerora, como se estudia en los apartados correspondientes de la obragai honi dagokion atalean aztertzen den bezala, a las cocinas económicas han sucedido otras mucho más modernas (de gassukalde ekonomikoak ordezkatu dituzten sukalde are modernoagoak agertu izan dira: gasezkoak, eléctricasargindarraz dabiltzanak, de vitrocerámicabitrozeramikak, de inducción)indukziozkoak eta abar.
Junto al fogón o en el desván se ha ubicado en muchos lugares el horno de hacer el panSutegiaren ondoan edo ganbaran ogia egiteko erabiltzen zen labea zegoen leku askotan. Ez da ahaztekoa, bide batez, con la importancia esencial que este alimento ha tenido en la nutrición humanaelikagai horrek gizakientzat izan duen garrantzia. Luego el horno se sacó fuera para emplazarlo en un edificio exentoOndoren, labea kanpora atera zen, etxe alboko eraikuntza libre batera.
[[File:2.2Guisando en fogon bajo. Apellaniz (A) 1981.pngjpg|framecenter|600px|Guisando en fogón bajo. Apellaniz (A), 1981. Fuente: López de Guereñu, Gerardo. “Apellaniz. Pasado y presente de un pueblo alavés” in Ohitura 0, Vitoria-Gasteiz: Diputación Foral de Álava, 1981. p.51.]]
Podríamos afirmar que toda la vida familiar transcurre en la cocinaFamiliaren bizimodua sukaldean, en torno al fuegosuaren inguruan, egiten zela esan dezakegu. En este recinto, antiguamente alrededor del fuegoGela horretan, ''sutondoan'', edo ''supasterreansupazterrean'', se realizan las comidas familiares diariasegiten ziren etxeko eguneroko bazkalorduak. Plater edo ontzi komun batetik hartzen ziren elikagaiak, eta, jatearekin batera, bertan egiten ziren hainbat eta hainbat ekintza: otoitz egiten zen, familiako hildakoak gogoratzen ziren, goizeko garbiketak harrian egiten ziren, sukaldea ikaste-irakaste lekua zen gazte eta zaharrentzat, ipuin eta kondairak entzuten ziren, que en tiempos pasados se tomaban de un recipiente o plato común; se rezan las oraciones familiares y se recuerda a los difuntos; se realizan determinadas labores domésticas; las abluciones matinales se hacían en la fregadera; es espacio de aprendizaje para los jóvenes y de enseñanza para los mayores; se escuchan los cuentos y leyendas de boca de los ancianos; los niños cumplen con sus tareas escolares bajo la atenta vigilancia de los padres o los abuelosguraso edo aitona-amonen zaintzapean bertan egiten zituzten umeek eskolako lanak, etceta abar. Es la dependencia más cálida de la casa tanto en el sentido físico como en el espiritualFisikoki nahiz espiritualki etxeko gela beroena da.
Incluso hoy díaOraindik orain, aunque los aislamientos de las casas y la calefacción han habilitado otras dependenciasetxe batzueko isolatzeak eta berogailuek beste gela batzuk gaitu badituzte ere, la cocina sigue en muchos hogares siendo la pieza más importante de la casa y donde se desarrolla la vida familiar comúnsukaldea etxe askotako ardatza da, eta bertan egiten dute eguneroko familia-bizimodua etxekoek. Las otras habitaciones están más destinadas a la vida privadaGainerako gelak bizitza pribatuarentzat, a la intimidadintimitatearentzat, gordetzen dira. RecientementeBerriki, hirietako etxeetan batik bat, sobre todo en las casas urbanasegongela leku garrantzitsu bihurtu da, la sala de estar ha cobrado importancia y ha desplazado en buena medida para los cometidos señalados a la cocinaeta lekua kendu dio sukaldeari.
Los enseres de la cocina antaño estaban dispuestos en función del fuego bajo y del autoabastecimiento de la casaSukaldeko tresnak beheko suaren eta etxearen autohornikuntzaren arabera egoten ziren antolatuta antzina. Hoy se han modernizado y uniformadoGaur egun modernotu eta bateratu egin dira, pero sigue siendo el fuego o el hogar el que determina su organi zación. En otro tiempobaina sua eta sutondoa dira, muchos de los objetos que poblaban la cocinaoraindik ere, tales como armariosantolakuntza horretan erabakitzaile. Beste sasoi batean sukaldean egoten ziren objektuak –armairuak, alacenasarasak, sillasaulkiak, bancos y banquetas, etcjarleku ezberdinak eta abar– etxean bertan edo herriko arotzaren laguntzaz egindakoak ziren. Egurrezkoak izan ohi ziren.Egongeletako eta logeletako hormetan gaur egun familia-erretratuak, estaban elaborados en la propia casa o con la colaboración de un carpintero local, y solían estar fabricados con madera. Tanto en la cocina como en la sala y los dormitorios era más frecuente que de las paredes colgaran imágenes religiosasirudiak edo koadroak dauden lekuetan, que hoy día se han sustituido por retratos familiares y láminas o cuadrosohikoak ziren erlijio-irudiak.
La traída del agua a los pueblos y después a las casas ha sido un factor de importancia primordialUra herrietara, lehenengo, eta etxeetara, ondoren, eramateak berebiziko garrantzia izan du. En tiempos pasados algunas casas disponían de pozos o patines para la obtención del aguaAntzina, etxe batzuetan ur-putzu edo patinak egoten ziren. Antes los miembros de la familia se lavaban en el fregadero o en grandes baldes de aguaGorputza harrian edo ur-balde handietan garbitzen zuten. Los lavabos eran portátiles, se encontraban en la o las habitaciones principales y estaban reservados a las visitas importantesKonketak eramangarriak ziren, como la del médico en casos de enfermedad o determinadas visitaseta gela nagusian edo nagusietan baino ez ziren egoten. El retrete fue un simple agujero que descargaba sobre el montón de estiércol de la cuadraKomuna ez zen kortako ongarri-piloaren gaineko zuloa baino. El cuarto de baño y aseo como hoy lo conocemos ha supuesto un progreso importanteGaur egun ezagutzen ditugun bainugela eta komuna aurrerakuntza garrantzitsuak izan dira, sobre todo desde el punto de vista higiénicogarbitasunari dagokionez, batik bat. Para hacer la coladaGobada egiteko, las mujeres tenían que desplazarse al río o a los lavaderos públicosemakumeak errekara edo garbileku publikoetara joaten ziren. Bertan egiten zituzten, que eran lugares donde se hacía repaso a la vida local y a los asuntos cotidianosbide batez, resultando, sin dudaherriko bizimodu eta eguneroko gertaeren gaineko solasaldiak. Gizarteratze-faktore garrantzitsua zen, un factor de socializacióndudarik gabe. Estas y otras labores han quedado reducidas al ámbito privadoHoriek eta beste egiteko batzuk eremu pribatura murrizturik geratu dira.
En el mundo rural se ha trabajado aprovechando la luz solarLanda-munduan eguzkiaren argia baliaturik egin izan da lan, con luz natural desde el orto hasta el ocasoargi naturalaz goizetik gauera eta atsedenik hartu gabe. Eguneroko eta urteroko nekazari nahiz abeltzainen lan-erritmoa urtaroei eta eguzkiaren argi naturalari lotuta egon dira. Etxe barruko argiztapena eskasa zen lehen. Oso antzina, sin descansosuaren argia baino ez zen egoten. El ritmo diario y anual de los trabajos de los campesinos y ganaderos ha estado ajustado a las estaciones y a la luz naturalGerora agertu ziren kandelak eramateko objektuak, karburoa eta petrolioa. El alumbrado en el interior de la casa era escaso en tiempos pasados. Muy antiguamente sólo la luz que daba la lumbreKontu handiz erabili behar izaten ziren, kortan, luego vinieron distintos artilugios que soportaban velas o candelasganbaran eta lastategian, el carburo y el petróleobatez ere, utilizados siempre tomando grandes precauciones por el riesgo de incendiosuteak sortzeko aukerak asko baitziren. Argindarra asmakuntza berria samarra da, principalmente en la cuadraeta aurrerakuntza nabarmena ekarri zuen: etxeko lanetarako lagungarri izateaz gain, el camarote y el pajaretxetresna elektrikoak etxera-sartzea ere ahalbidetu zuen. La luz eléctrica es un invento relativamente reciente que supuso un avance considerable tanto para las labores domésticas como por la introducción paulatina de los electrodomésticosLehenengo argindar-sareak ur-saltoetan kokaturiko jabetza pribatuko sistemen bidezkoak ziren. Argia, baina, eskasa zen orduan. Los inicios de la electricidad fueron con saltos de agua locales de titularidad privada que proporcionaban una luz mortecina hasta que se impusieron las grandes compañías en régimen de monopolioOndoren etorri ziren argindar-konpainia handien monopolioak.
=== Casa y Etxea eta familia ===
La familia es el núcleo vertebrador de la casaFamilia etxearen ardatza da, eta, aldi berean, familiadun etxeek, sendotasuna emateaz gain, y las casas con las familias que las habitan dan consistencia y estructuran la vecindad y la sociedadauzotasuna eta gizartea egituratzen dute. Tras la familia nuclear''Etxekoak'' hitzak etxe jakin batean bizi diren odol bereko eta belaunaldi ezberdinetako bizilagunak izendatzen ditu. Eurena zen, etxekoakgainera, que abarca a los consanguíneos de varias generaciones que conviven en la casa siendo responsables de su pervivencia y continuidadetxea mantendu eta iraunarazteko ardura. Bigarren zirkulu batean daude familiako gainerakoak, viene el segundo círculo de parienteshots, ''senideak''. Este término indica parentesco de sangre o consanguinidad''Senide'' berbak odole ko ahaidetasuna adierazten du. Son los nacidos en la casa que se emanciparon de ella para ir a vivir a otra y formar una nueva Etxean jaio baina beste etxe batera bizitzen joan eta familiaberri bat osatzen dutenak dira. Siguen manteniendo relaciones habituales con la casa originariaJatorrizko etxearekin harremana mantendu ohi dute: herriko jaiegun handietan nahiz urteko jaiegun berezietan –Gabonak eta, que se manifiesta en la asistencia a las fiestas patronales o en fechas señaladas del calendario anual como Navidad ybatez ere, sobre todo, la festividad de Todos los Santos en que se honra a los difuntos de la familiaDomusantu Eguna– itzultzeko ohitura egon da. Cuando con motivo de alguna de estas celebraciones, los parientes con sus cónyuges e hijos se reúnen en la casa natal se dice que se ha reunido la familia al completoAipatutako jaiegun bat dela-eta senideak senar-emazte eta seme-alabekin sortetxean batzen direnean, ''familia osoa'' o edo ''familia guztia''batu dela esaten da.
A un tercer círculo más periférico se extiende la parentela, ''Hirugarren zirkulu batean senitartea''egongo litzateke, compuesta por los consanguíneos en grado más lejanohau da, ''urrineko urruneko senideak'', y los allegados, eta ''erantsiak''. La vinculación de este tercer grupo se manifiesta principalmente con ocasión de entierros y funeralesHirugarren talde horrekiko lotura hobiratze eta hileta-elizkizunetan ikusten da, batik bat.
El sufijo –Etxearen izen edo abizenari erantsitako ''-tarrak'' precedido del apellido o del nombre de la casa indica la atzizkiak familia en su grado más extensobere osotasunean hartzen du, incluyendo a todos los parientes cualquiera que sea el gradohots, senitartekotasun-maila guztiak. ''“[''Uribe'']tarrak”''tarrak''” es equivalente al término castellano forma gaztelaniazko “Los [Uribe]”-ren parekoa da, esaterako. Para designar el Gaztelaniazko ''linaje o '' edo ''familia troncal en euskera se conoce también el término ''leinuaesateko, euskaraz ''leinu'' hitza ere erabiltzen da. Las reuniones plenarias que congregan a la familia extensa, ''senitarteaSenitartea'', han cumplido tradicionalmente una doble funciónbiltzen duten osoko bilkurek, funtzio bikoitza bete izan dute tradizioz: mantener los vínculos de consanguinidad y honrar a los antepasadosodol-loturei eustea eta arbasoak ohoratzea. Los difuntos de la familia siguen formando parte de ellaFamiliako hildakoek familiakoak izaten jarraitzen dute. Por esta razón son recordados por los miembros del grupo doméstico en los aniversarios de su fallecimiento y de modo más señalado en la festividad de Todos los SantosHori dela eta, etxekoek hilurteurrenetan gogoratzen dituzte, eta, are nabarmenago, Domusantu Egunean.
En tiempos pasados las relaciones de parentesco se han cuidado más que hoy día en que el círculo de relaciones familiares se ha reducidoLehen, ahaidetasun-harremanak gaur egun baino gehiago zaintzen ziren. Actualmente es quizá en la asistencia a entierros y funeralesIzan ere, familia-harremanen zirkulua txikitu egin da. Aipatutako ahaidetasun-harremanek ezkontza, hobiratze eta hileta egunetan diraute bizirik, batez ere, y casamientos donde más se conservan y manifiestan los vínculos de parentescogaur egun.
En otro tiempo los nacidos en una casa se sentían muy unidos afectivamente a la mismaAntzina, incluso cuando la hubieran abandonado para constituir otro hogaretxe batean jaiotakoek jaiotetxeari estu loturik sentitzen zuten euren burua, emigrar o abrazar el estado religiososortetxea beste etxe batera joateko, emigratzeko nahiz erlijio-eginkizunetara joateko utzi arren. No faltaban a las fiestas patronales de la localidad originaria y la Herriko jaiegunak ez ziren falta eta familia extensa estaba más unidaosoa orain baino lotuago zegoen. El propio sentido del honor si algún miembro del grupo era ofendido se defendía con ahínco por parte de los demás parientesTaldeko kideren baten ohorea minduz gero, gainerako senitartekoek ere gogotik defendatzen zuten. Hasta los criados que convivían en la casa, compartiendo comida y lecho, eran considerados uno másEtxean jatekoa eta ohea partekatzen zuten morroi eta otseinak ere etxekotzat jotzen ziren.
Otro tanto puede señalarse respecto a la ayuda prestada a quien se encontrara atravesando una situación de penuria económica por haber incurrido en ella o por la muerte de la persona que soportaba el peso del mantenimiento y sustentoBeste horrenbeste esan liteke, era berean, egoera ekonomiko txarra –gauzak txarto egitearren nahiz mantenuaren ardura zeukana hil berri zelako– bizi zutenei buruz: laguntza ematen zitzaien. Los enfados y querellas se consideraban de mayor gravedad entre parientesHaserreak eta eztabaidak larriagotzat jotzen ziren senitartekoen artean gertatzen zirenean: familiako beste batzuek esku hartzen ohi zuten, y otros familiares trataban de mediar para que se reconciliaranbitartekari legez, egoera hobetzeko. En resumenLaburbilduz, el sentido de pertenencia a una casa y a una etxe eta familia era mayorbateko kide izatearen sentimendua sakonagoa zen. Orain, familiaren desegituraketa gertatu da, se ha desestructurado la gran eta familia y los grupos familiares son ahora más reducidos-taldeak murritzagoak dira.
[[File:2.4Familia bereko lau belaunaldi. Ajangiz (B) 1977.pngjpg|center|frame600px|Familia bereko lau belaunaldi. Ajangiz (B), 19971977. Fuente: Segundo Oar-Arteta, Grupos Etniker Euskalerria.]]
La voz “familia” en el habla popular tanto en castellano como en euskera tiene también otro significado“Familia” hitza “ondorengo” berbaren sinonimo ere bada, es sinónimo de descendenciagaztelaniaz nahiz euskaraz. Cuando una pareja ha tenido su primer hijo se diceBikote batek lehenengo seme-alaba edukitzean, ondokoa esaten da: ''“Han tenido familia” o “''familia edo ''“familia izan dutedute”''”. Resultaría así que en este sentido una pareja sin hijos no constituiría propiamente una Hortaz, umerik gabeko bikote batek ez luke familiabat osatuko. Esta lectura e interpretación hay que darle al refrán vizcaíno del siglo Bide horretatik ulertu behar da XVI. mendeko Bizkaiko ondoko errefraua: “''Eztai “Eztai etxerik, ez duena aurrikaurrik”''” (quien no tenga hijos no fundará casa).
La convivencia en una misma casa de familiares consanguíneos pertenecientes a sucesivas generaciones ha sido una de las características de la familia tradicionalOdol bereko senitartekoak etxe berean bizitzea tradiziozko familiaren ezaugarrietako bat izan da. Los vínculos que se establecen dentro de este grupo doméstico familiar son particulares. De hecho la consideración de ''etxekoEtxeko'' es más vinculante que la de familia-talde horren baitan sartzen diren loturak bereziak dira. Etxeko hitza, kasurako, ''odoleko'' o consanguíneobaino lotesleagoa da. Esto se manifestabaEsandakoaren erakusgarri dira, por ejemplokasurako, en las prácticas rituales observables en el duelo tradicional y en el tiempo de duración del lutodolu-denboran ikusgai ziren erritualak edo lutuaren iraupena.
Antiguamente las funciones y trabajos de los esposos estaban más delimitados y diferenciados que hoy díaAntzina, senar-emazteen eginkizun eta lanak gaur egun baino mugatuago eta ezberdinduago zeuden. Había que distinguir entre la casa, ''etxeaEtxea'', propiamente dicha y el área periférica de la casa, eta etxea inguratzen zuen ''etxaldea''ezberdintzen ziren. Bigarren horren barruan alboko eraikuntzak, tresnak, que comprendía las dependencias anejas con sus aperos y animalesanimaliak, las heredades y los bosqueslandak eta basoak zeuden. Todo elloAurreko guztia, en una explotación agrícolanekazaritza- eta abeltzaintza-ganaderaustiategi batean, estaba destinado a la producciónprodukzioari begira egituratuta zegoen. El área interior de la casa, con el hogar y las dependencias de ella, estaban destinados a la elaboración y distribución de los alimentosEtxe barruko eremua elikagaien produkzio eta banatzeari, al aseo y al reposogarbitzeari eta atseden hartzeari begira antolatuta zegoen.
Tradicionalmente el ámbito del hombre lo han ocupado las labores que se desempeñan fuera de la casaTradizioz, sean éstas agrícola-ganaderasgizonak etxetik kanpoko lanak egin izan ditu, hau da, artesanales o de otro tipo. Dentro de ellanekazaritza, el hogar es el espacio de la mujerabeltzaintza, con la excepción de la huerta o huertoartisautza eta bestelakoak. Etxe barrua emakumearen lekua da, ''baratzabaratz'' u edo ''ortua''salbu: bertara ere ateratzen ziren, que está a su cargo, a donde “sale” la mujereuren ardura zenez gero. Por el contrarioEtxe barruan, dentro del recinto domésticoaitzitik, el hombre “entra” en la cuadragizonezkoak kortara “sartzen” ziren; euren arduren barruan zegoen lana zen, que está a su cuidadonahiz eta emakumeek ere laguntzen zuten, pero donde también colabora activamente la mujertxerriak edo oiloak bezalako animalia txikiagoekin lotutako lanetan, principalmente en la atención a los animales menores como el cerdo y las gallinas que suelen estar a su cargoadibidez. La mujer Emakumezkoak ziren, era la encargada de atender el culto a los familiares difuntosberean, familiako defuntuen, ''gure aurrekoakaurreko'' (los que nos precedieron)en, y presidía los ritos funerarios en la sepultura o fuesa de la iglesiakultuaz arduratzen zirenak. Sepulturako nahiz eliza-kanpoko errituetako burua zen.
En otros modos de vida distintos del agrícola-ganaderoNekazaritza eta abeltzaintzatik haratago, como son el pastoreo o la pescaartzaintzari edo arrantzari lotutako bizimoduan, las prolongadas ausencias del marido fuera de la casa obligaban a la mujer a asumir funciones que normalmente hubieran estado encomendadas a élkasurako, senarrak kanpoan denbora luzea egiteak berez gizonezkoenak ziren beharrak emazteek egin behar izatea zekarren.
Esta distribución de deberes y labores ha sufrido una gran transformación debido fundamentalmente a la incorporación de la mujer al trabajo fuera de casa lo que le proporciona unos ingresos y una autonomía de los que antes carecíaEmakumezkoek aurretik ezagutu gabeko autonomia eta dirua ematen dion etxetik kanpoko lana edukitzeak lan-banaketaren eraldaketa ekarri du. La mujer asume hoy día responsabilidades en todos los ámbitosEsparru ezberdinetako ardurak hartzen ditu: lan-mundukoak, laboralesgizarteari dagozkionak, sociales y políticospolitikoak eta abar.
Esas actitudes y costumbres se reflejaban no solo en la vida doméstica sino en “la calle”Jarrera eta ohitura horiek, etxean ez ezik, kalean ere islatzen ziren. Gizonak gizonezkoekin joaten ziren tabernetara, eta emakumezkoek emakumezko lagun eta auzokoekin igarotzen zuten denbora libre apurra, berbetan edo karta-jokoan. El varón acudía a la taberna en compañía de otros hombresGutxitan ibiltzen ziren elkarrekin, en tanto que la mujer pasaba sus escasos momentos de ocio charlando y jugando a las cartas con sus amigas y vecinasezkongai-aldian salbu. En pocas ocasiones se les veía juntos salvo en la época de noviazgoHala ere, pero después de casados volvían a las costumbres de la solteríaezkondu ostean ezkongabetasun-sasoiko ohiturak berreskuratzen zituzten. Hoy día acuden y participan juntos en la mayor Gaur egun elkarrekin agertzen eta parte de los actos socialeshartzen dute gizarte-ekintza gehientsuenetan.
AntiguamenteAntzina, la jerarquización dentro de la familia era muy marcada y estaba basada fundamentalmente en las categorías de edad de sus miembrosbarruko hierarkia oso sakona zen. Existían tratamientos de usted, o de Adinak banatzen zituen maila ezberdinak. Euskaraz ''beroriberorika'' en euskerahitz egiten zitzaien, jendeak zor zien errespetu-maila handiaren erakusgarri, que reflejaban un grado de consideración y respeto a los componentes de determinados estamentos como el cleroeliza-gizonei, los médicos o los ancianosmedikuei eta zaharrei. La generalización del “Euskarazko ''zu''” en euskera o del “tú” en castellano es una señal de que la antigua jerarquizaciónorokortzeak, gaztelaniazko ''tú''rekin gertatu legez, basada en categorías sociales y de edad ha rebajado su intensidadgizarte- eta adin-mailetan oinarritutako hierarkia zaharrak indarra galdu duela erakusten du.
De igual modo y por las mismas razones la autoridad de los padres sobre los hijos era más férrea y autoritariaEra berean, sobre todo la paternagurasoen seme-alabenganako autoritatea –eta aitarena, batez ere– askoz ere gogorragoa zen. Hoy día es mucho menos duraGaur egun lasaiagoa da, y marido y mujer comparten los derechos y deberes para con los hijoseta senar-emazteek seme-alabekiko eskubide eta betebeharrak partekatzen dituzte. Éstos por su parte se independizan antes que en tiempos pasadosSeme-alabek, bestalde, antzina baino gazteago uzten dute etxea, si no económicamente porque a veces tienen dificultadesez bada ekonomikoki –zenbaitetan arazoak baitituzte–, sí en cuanto a la disciplina y obligaciones domésticas y familiaresbai etxeko eta familiako eginbeharrei dagokienez. La madreSeme-alaben heziketan, ardura nagusia amena eta, y las otras mujeres de la casa si las hayegonez gero, siguen teniendo un papel preponderante en la educación de los hijos y están más implicadas en comunicarles los valores culturales y religiososetxeko bestelako emakumeena, oraindik ere. Euren inplikazioa handiagoa izan ohi da balio erlijioso eta kulturalak erakusteko orduan.
La transmisión del patrimonio familiar era diferente según se tratara de territorios sometidos al régimen foral o al derecho comúnFamiliaren ondasunen transmisioa lurraldeen araberakoa zen: ez zen gauza bera foruerregimenaren mende egotea edo zuzenbide komunaren mende egotea. AntiguamenteAntzina, con la finalidad de conservar el patrimonio unido y evitar el minifundio que podía convertir en improductiva la casa familiarfamiliako ondasunak baturik mantendu eta etxea antzu bihur zezaketen minifundioak saihesteko, los padres elegían entre sus herederos al que había de ponerse al frente cuando ellos faltarangurasoek hautatzen zuten euren oinordekoen artean nork hartuko zuen etxearen ardura. Are gehiago, y lo implicaban desde el principio en esa misiónhasieratik egiten zuten eginbehar horren partaide. En euskera este hijo o hija que se hará cargo de la casa con todas las obligaciones inherentes a ellaEuskaraz, recibe el nombre de etxearen eta etxeari lotutako behar guztien ardura daukan gizonezkoari ''etxagungai'' o edo ''etxegai''esaten zaio. Denborarekin, si es varón, y con el tiempo se convertirá en ''etxagun'' o edo ''etxejaun''bihurtzen da. Arduraduna emakumezkoa denean, ordea, y si es mujer se denominará ''etxekandereaetxekoandere''esaten zaio. Esta condición se expresa con la fórmulas “Baldintza hori ''zu etxerako“zu etxerako”''” o “éste o ésta para la casa”formulan islatzen da. En caso de que el heredero no tuviera descendencia los parientes consanguíneos más próximosOinordekoak ondorengorik ez daukanean, odoleko senide hurbilenen, hau da, ''trongalekoaktrongaleko'', suelen estar vigilantes para que los bienes troncales no pierdan su condición de tales y evitar que salgan de la línea troncalen ardura izaten da etxeko eta familiako ondasunak bere horretan mantentzea.
Por el contrarioZuzenbide komunak, el derecho común establecía el reparto igualitario entre los hijos de una buena parte del patrimonioaitzitik, si bien incluso en estos casos se buscaban subterfugios para escamotear el precepto legal y conseguir que no se quebrara la unidad de las tierrasondasunen zati handi bat seme-alaben artean berdin banatu behar zela zioen. Kasuotan, dena dela, ihesbideak bilatu ohi ziren lege-agindu hori saihestu eta lurren batasuna mantendu ahal izateko.
Estos métodos de transmisión se han alterado al haber perdido la casa la función agraria de la tierra y haber decaído notablemente la actividad pecuariaAipatutako transmisio-metodoak galdu egin dira etxeko lurretan nekazaritza eta etxaldeetako abeltzaintza-jarduera jaitsi edo erabat desagertzearekin batera. El valor de los terrenos ha derivado a la construcción y es frecuente que los hijos se construyan primeras o segundas viviendas en solares cercanos a la casa matrizLurzoruaren balioa eraikuntzari lotzen hasi da, eta ohiko bihurtu da etxeko seme-alabek etxe berriak eraikitzea etxe nagusiaren inguruko lurretan.
Como resumen podríamos finalizar con la consideración que hacía Barandiaran sobre la familia vasca tradicionalLaburbilduz, Barandiaranek tradiziozko familiaz egiten zuen gogoeta ekar genezake hona: está caracterizada por una suerte de feminismo claramente definido como lo demuestra la aplicación del derecho de primogenitura sin distinción de sexo, el condominio de los bienes aportados al matrimonio por los esposostradiziozko familiaren ezaugarritzat ondo definituriko feminismoa har liteke. Horren erakusgarri dira sexu-bereizketarik gabeko oinordekotasunaren existentzia, la igualdad de éstos en lo civilsenar-emazteek ezkontzari emaniko ondasunak batak zein besteak kudeatu ahal izatea, la jefatura de la mujer en la vida religiosa domésticabien arteko berdintasuna esparru zibilean, en los ritos culturales del hogareta etxeko, de la iglesia y de la sepultura familiarelizako eta sepulturako erlijio-bizimoduan nahiz sutondoko kultura-errituetan emakumezkoak nagusi izatea.{{DISPLAYTITLE: PreámbuloHitzaurrea}}{{#bookTitle:Casa y familia en Vasconia Etxea eta Familia Euskal Herrian | Casa_y_familia_en_vasconia/eu}}