<languages></languages>
Atlas Etnografiko hau egiteko oinarritzat erabilitako galdetegi orokorrak, egoera-aldaketako ohikuneak etxeko ohiturei dagokien atalaren barruan sartu ditu. Beraz, etxeko taldearen barruan eta auzoetan aztertu ditugu bizitzaren lehenengo aldiko ohikune hauek. Gaur egun hain zabal dabilen bizitzaren zatiketa hirukoitzari eutsiz, ohikuneok lehenengo adinaren edo hazte-aroaren barruan daude. Aro hori, sasoiko mutil edo neska izatean amaitu ohi da.{{ #pageLangs: es | eu }}
Mende honen hasieran Arnold Van Gennep etnologo frantziarrak ''rites de passage ''esamoldea sortu zuenAtlas Etnografiko hau egiteko oinarritzat erabilitako galdetegi orokorrak, adin maila batetik besterako igaroaldia adierazteko. ''Egoera-aldaketako errito ''edo ''egoera-aldaketako ohikuneak ''esamoldea urtaroak aldatzean gertatzen diren ohikunei esaten zaie etxeko ohiturei dagokien atalaren barruan sartu ditu. Beraz, etxeko taldearen barruan eta auzoetan aztertu ditugu bizitzaren lehenengo aldiko ohikune hauek. Gaur egun hain zabal dabilen bizitzaren zatiketa hirukoitzari eutsiz, ohikuneok lehenengo adinaren edo gizartehazte-aroaren barruan daude. Aro hori, politika sasoiko mutil edo erlijio-maila berri batera igarotzean izaten diren ospakizuneineska izatean amaitu ohi da.
Mende honen hasieran Arnold Van Gennep etnologo frantziarrak ''rites de passage ''esamoldea sortu zuen, adin maila batetik besterako igaroaldia adierazteko. ''Egoera-aldaketako errito ''edo ''egoera-aldaketako ohikuneak ''esamoldea urtaroak aldatzean gertatzen diren ohikunei esaten zaie edo gizarte, politika edo erlijio-maila berri batera igarotzean izaten diren ospakizunei. Gure kasuan, adin-maila desberdinetako igaroaldiak igaroaldiak janzten dituzten erritoak aztertu dituguditugu. Berauek mailaka agertuko zaizkigu eta euron sekuentziak bizitzaren prozesua osatuko osatuko du helduarora arte: jaioberriak, haurtzaroahaurtzaroa, nerabezaroa, gaztaroa, ezkongaiaroa eta ezkontaroa.
=== Jaiotza eta bataioa ===
Mende honen erdi aldera arte, emakumeek etxean bertan ekartzen zituzten seme-alabak mundura, herriko emaginaren, senitarteko emakumeen eta auzokideen laguntzaz. Erditzea Erditzea etxeko gertaera zen eta emakumeek baino baino ez zuten bertan parte hartzen.
Mende honetan aldaketa handia egon da umeari jaiotzen lagundu izan dioten pertsonei dagokienez. Ezagutza enpirikoetan oinarriturik oinarriturik lan egiten zuen ohiko emaginaren ordez, apurka-apurka, osasun zentroetan amari laguntzen laguntzen dioten profesional espezializatuak agertuz joan dira.
Lehen, umeak jaio eta gutxira bataiatzen zituzten, batzuetan jaiotza egunean bertan. Euskal Herrian onarpen zabalekoa den erhji.ozko erlijiozko ohitura horren oinarrian sineste hauxe dago: umea bataioaren bitartez kristau egin eta jatorrizko pekatutik garbi geratzen da. Bataioaren ohikunea bera jaiotzari lotu-loturik loturik agertzen da; leku askotan emaginak berak janzten zuen haurra bataiorako, Nafarroako zenbait eskualdetan "faldón de cristianar" (kristautzeko faldoia) izena ematen zioten erritozko jantzi batekin, eta besoetan eramaten zuten pontera. Bizkaiko Karrantza bailaran bailaran jaso denez, zeregin hori mundura jaiotzean jaiotzean umea hartzen zuenari zegokion.
Bataiarrian edo pontean berriztaturiko jaiotzak jaiotzak aita pontekoaren eta amapontekoen babesa ere badakar. Euren betebeharrik behinena behinena fedea agertzea izango da, Kredoa hutsik egin barik esanez.
Garai batean, aita edo amapontekoaren zeregina garrantzi handikoa zen, beroriek, izan ere, besoetakoari izena emateko eskubidea eskubidea izaten zuten eta.
Orokorrean, haurrari izena jartzerakoan kristau egutegiko eguneko izena izan da inspirazio inspirazio iturririk nagusiena XX. mendearen lehenengo lehenengo laurdenera arte, eta oraintsu arte ere bai.
Bai jaiotza, bai bataioa bera ere, etxeko gertaerak gertaerak izaten ziren. Hala ere, auzoko mutiko eta neskatoak izaten ziren jazoera horien aurrean alaitasunik handiena agertzen zutenakzutenak. Elizako atarian itxaroten egoten ziren eta aitapontekoak eta amapontekoak fruitu lehorraklehorrak, gozokiak eta txanponak jaurtitzen zizkieten zizkieten (boloak).
Lehengo gizartean, jaiotza berriaren ospakizuna ospakizuna amaren erditze osteko aldia amaitzean egiten zen. Amak etxetik irten gabe egon behar izaten zuen. Egonaldi hori elizan sartzea sartzea izeneko ohikunearekin eta jai giroko otordu batez bukatzen zen, martopilak. Horixe izaten zen erditzen laguntzen zutenei, eta erditu ostean opariekin (ermakeriak) ikustera ikustera joandakoei eskerrak emateko modua.
Jaiotzaren inguruko sineste ugarik umea jaio aurretik bizi izaten zen irrikaren eta artegatasunaren artegatasunaren berri ematen digute. Horrela, bada, umedunaren gogo jakin batzuk bete behar izaten ziren, sabelaren itxurak jaio behar zuen umearen sexua zehazten zuela uste zuten; era berean, kontuan hartzekoak izaten ziren amaren aurpegian ager zitezkeen seinaleak, haurdunaldiaren bilakaera eta ilargiaren ilargiaren aldiak. Erditze ona izateko santuen bitartekaritza eskatzen zitzaion, nork bere debozioko santuari. Ezagunenetarikoa San Ramon Nonato zen, etxe askotako ohaburuko irudia izan ere. Era berean, bataiatu aurretik neurri batzuk hartzen ziren, esaterako, bataiatu bataiatu arte jaioberriari musurik ez ematea, eta batez ere kutunak edo irudi erlijiosoak jartzea.
=== Haurtzaroa ===
Durante la primera infancia el niño permanece unido a la madreHaurtzaroan, hasiera-hasieratik, umea amari lotuta egongo da; es el niño de mantas, ''haur besoetakoada eta amak bularra emanez elikatuko du. Edoskitzaroak bi urte iraun ohi zuen, ''al que alimenta dándole pechoeta gehiago luza zitekeen egoera horrek haurdunaldi berriak saihesten zituela uste zuten eta. Umedun geratuz gero, ''bularra eman. ''El periodo de la lactancia solía durar tradicionalmente hasta los dos años y podía alargarse más en la creencia de que esta prestación maternal impedía un nuevo embarazobular ematea eten egiten zuen amak emakume haurdunaren esnea ona ez zelakoan.
Con el fin de aliviar la carga de la crianza cooperan con la madre las otras mujeres de la familia yHazteak zekarren zama arintzeko amarekin batera senitarteko beste emakumeek parte hartzen zuten eta, frecuentementesarritan, una niñera jovencita, ''seintzainaauzoko seintzain gazte batek. Horrela, ''venida de la vecindad que se iniciaba así en las tareas propias de la mujeremakumeari zegozkion zereginetan hasteko aukera izaten zuen. Las casas adineradas tenían criadas y añas de oficioDirudunenen etxeetan neskameak eta inudeak izaten zituzten.
Será la primera denticiónLehenengo txantxurrak, ''haurraren lehen haginak, sasoi berri baten hasiera adierazten zuten. Umearen elikatzeko ohiturak aldatu egiten ziren eta ibiltzen eta berba egiten hasten zen. Bakarrik emandako urratsak eta esandako lehenengo txantxurrak, ''la que marcará la transición hacia una nueva etapaberbak pozaren eta alaitasunaren iturri izaten ziren etxekoen artean. Cambiarán los hábitos alimentarios del niño y comenzarán sus iniciaciones en el andar, en el hablarHaurraren hastapen eta aurrerabide guztiek jagoleak jolasera bultzatzen zituzten. Sus primeros pasos autónomos así como la articulación de sus primeras palabras serán motivo de fiesta y de alegría en casa; todas las iniciaciones y progresos del niño obligan a jugar a sus cuidadores y esta etapa continuará en tanto le duren los dientes de lecheSasoi honek esne-haginak eduki bitartean irauten zuen.
[[File:6.1_Ceremonie_des _relevailles_Toile_de_Enrique_Melida_1872_Musee_Bonnat_Bayonne.pngjpg|framecenter|600px|''Cérémonie des relevailles.'' Toile de Enrique Mélida, 1872. Fuente: Musée Bonnat. Bayonne.]]
La caída de éstos tendrá lugar a los seis o siete años y marca el inicio de una nueva categoría de edad que se conoció como la del "uso de razón"; la actividad propia de esta etapa será el juego socializadoHaginak sei edo zazpi urterekin jausten ziren eta horrekin batera zentzuduna izeneko adin-maila berria hasten zen. Era a partir de esa edad cuando se imponía de modo natural la separación de sexos en la mayoría de los juegosSasoi honi zegokion jarduera nagusia taldekako jokoa izaten zen. La actividad lúdica se complementa con una actividad escolar que en el transcurso de los años vino a ser gradualmente más intensaAdin horretatik aurrera jokorik gehienetan sexuen arteko banaketa ezartzen zen. Jolas jardueraren osagarri, urteek aurrera egin ahala areagotuz zihoan eskola jarduera agertuko zaigu.
En este momento de la niñez se ha situado desde primeros de siglo la Primera Comunión, ''Haurtzaroko une horretan mende honen hasieratik Lehenengo Jaunartzeaedo Komunioa ospatzen izan da. Lehenago, hamabi edo hamahiru urterekin, ''que en épocas anteriores se había enclavado a los doce o trece años de edadhaurtzaroa bukatzean, al finalizar el periodo de la niñezizaten zen.
La indumentaria para acceder a este rito ha tenido características oscilantesOhikune honetan parte hartzeko janzkera aldatuz joan da. Desde la tercera década del siglo se fueron generalizando en las niñas vestidos y velos blancos largosMendearen hirugarren hamarkadatik aurrera nesken artean andregaien gisako soineko eta belo zuriak zabaldu dira; mutilen artean, berriz, a manera de novias y flamantes trajes de marineros o almirantes en los niñosmarinel eta almiranteen jantzi dotoreak. Hirurogei eta hirurogeita hamarreko hamarkadetan eliz agintariak janzkerari loturiko gehiegizko gastu hori geldiarazten saiatu ziren. En los años sesenta y setenta las autoridades parroquiales trataron de poner freno a lo que se interpretaba como un dispendio en el vestir; se comenzó a hacer la primera comunión con túnicas iguales para todos o con ropa de calleJaunartzea tunika jantzita, guztientzat berdina, edo kale-arroparekin egiten hasi zen. La experiencia tuvo poco éxito; han vuelto los trajes blancos o cada Esperientzia horrek ez zuen arrakasta handirik izan, eta berriro ere soineko zuriak agertu dira edo familia actúa con plena libertadbakoitzak askatasun osoz jokatzen du.
[[File:6.3_Bautizo_Oleo_de_Enrique_Nieto_Ulibarri_1912_Diputacion_Foral_de_Bizkaia.pngjpg|framecenter|600px|''Bautizo''. Oleo de Enrique Nieto Ulibarri, 1912. Fuente: Diputación Foral de Bizkaia.]]
Desde tiempos antiguos y hasta los años setenta la Confirmación, ''Garai zaharretatik eta hirurogeita hamarreko hamarkadara arte ez zegoen Sendotzaedo Konfirmazioa hartzeko adin jakinik. Apezpikuak baino ezin zuenez sakramentu hori ezarri, ''se recibía a edad indeterminadaherrietara aldian-aldian egiten ohi zituen bisitaldiak aprobetxatuz hartzen zuten gazteek sakramentu hori. Por tratarse de un sacramento cuya impartición estaba reservada al obispoGure inkestetan, éste lo administraba cuando acudía a la localidad en visita pastoralhaurrak eta gazteak, acontecimiento que ocurría muy espaciadamente. Nuestras encuestas recogen este acto cuando todavía concentraba a niños y a jóvenesjaioberriak eta helduak, a recién nacidos y a adultosnahastuta denak batera ere agertu dira sendotzaren sakramentua hartzeko.
Tras el Concilio Vaticano Vatikanoko II se ha querido imprimir otro carácter a la Confirmación. Kontzilioaren ondoren, estableciéndose como edad idónea para recibirla los dieciséisSendotzari beste ezaugarri batzuk eman nahi izan zaizkio eta 16-dieciocho años y exigiéndose una preparación previa18 urteko gazteen sasoia jo da egokientzat sakramentua hartzeko, seria y prolongadaaldez au rretik prestakuntza sakona, serioa eta luzeari ekinez. Esto hace que el número de confirmandos sea mucho menor que el de los bautizados y que el de los niños que acceden a la primera comuniónHorregatik dira gutxiago Sendotza aitortu dutenak bataiatutakoen edo Lehenengo Jaunartzea hartutakoen ikusian. Si la actual práctica se consolida la Confirmación adquirirá socialmente la significación de un rito implantado en el paso de la adolescencia a la juventudGaur egungo joera indartzen bada, nerabezarotik gaztarorako aldaketan ezarritako ohikunetzat hartuko du gizarteak.
=== Juventud Gaztaroa ===
La adolescencia viene marcada por el abandono gradual de los juegos infantiles y el paso a la edad juvenil que se alcanza plenamente a los dieciséis o diecisiete años de edadNerabezaroan neskato-mutikoek haurtzaroko jolasak apurka-apurka alde batera utzi eta hamasei-hamazazpi urteko neska-mutil egin arte haziz joango dira. En esta categoría de edad permanecerán en tanto no "tomen estado"Gaztaroari dagokion adin-tarte horretantxe egongo dira harik eta ''sasoiko ''neska-mutil egin arte.
La transición a la edad juvenil comportaba antaño cambios en la indumentaria y en el tocadoGaztaroan sartzean janzkera eta orrazkera bera ere aldatu egin ohi zuten gazteek. Hasta la mitad de la centuria, a esa edad, los muchachos se ponían pantalón largo y las muchachas abandonaban sus trenzas infantiles para lucir melenaMende honen erdira arte sasoi honetantxe hasten ziren mutilak praka luzeak janzten eta neskak neskatotako txirikorden ordez ile luzea uzten. En las clases burguesas la "puesta de largo" de la hija era objeto de una fiesta socialAberatsen etxeetan alabak ''soineko luzea ''jazten zuen eguna entzute handiko jaialdi batekin ospatzen zuten.
Ya mozosSasoi honetan eskola utzi eta lanean hazten ziren mutilak, los chicos abandonaban la escuela y se incorporaban al mundo del trabajo como aprendices de un oficio o como criadosmorroi edo lanbideren batean ikasle. Las muchachas aprendían las tareas domésticasNeskak etxeko zereginei erantzuten ikasten zuten. A partir de la década de los años sesenta el tiempo dedicado a los aprendizajes y a los estudios se ha prolongado de manera general tanto en chicos como en chicas; por ello actualmente los años que completan la edad juvenil coinciden con los dedicados al estudio de carreras y profesionesHirurogeiko hamarkadatik hona ikasten ematen duten aldia erabat luzatu da orokorrean bai neska bai mutilentzat. Horregatik, gaur egun karrera edo lanbidea ikasten ematen duten aldia jotzen dugu gaztaroaren amaieratzat.
En la zona mediterránea de la Vasconia los jóvenes se han asociado tradicionalmente en mocerías locales que pautaban las actividades propias de su edadHegoaldean joera handia egon zen gazteak herrietan taldeka biltzeko, bereziki beraien multzoari zuzendutako ekintzak eratzeko. Su principal ámbito de actuación era la organización del baile y la preparación de las fiestas del puebloBatez ere dantzaldiak eta herriko jaiak antolatzearen ardura hartzen zuten. Las postulaciones y los festejos de la mocería se extendían a lo largo del año pero sobresalían en Gazteek eratutako jaialdiak eta eskaerak batez ere San Juan de junio y en Juanetan (Donianetan) ekainean, eta Santa AguedaAgeda egunean, a quien veneraban como patronaeuren zaindaria, egiten zituzten. También en el campo religioso tuvo arraigo el asociacionismo entre los jóvenes. Las jóvenes pertenecían mayoritariamente a la congregación de Neskak "las Hijas de MaríaMariaren Alabak" y los chicos a la de taldekoak izaten ziren gehienbat eta mutilak "los LuisesLuistarrak" donde permanecían hasta casarse, harik eta ezkondu arte.
Mediada la edad juvenilOraindik gazte zirela, los mozos se veían obligados a cumplir el servicio militarmutilek soldadutza egitera joan behar izaten zuten, ''soldadutzaordura arte betiko bizileku izandakotik urruti, ''ausentándose de su entorno natural durante un largo periodo de tiempo, lo que marcaba una nueva etapa en su vidadenbora luze samarrerako gainera. Bizitzako beste aro baterako aldaketa ekarriko zien soldadugora joan behar horrek.
La sociedad juvenil se caracteriza por la iniciación en la relación amorosaGaztaroaren beste ezaugarrietako bat izango da maitasun kontuetan hastearena: las rondas y los galanteoserrondak eta neska-mutilen arteko lehen harremanak, las fiestas y el baile van a ser ocasiones de encuentro para jóvenes de ambos sexosjaiak eta dantzaldiak bi sexuetako gazteek elkar bat egiteko gune apropos izango dira.
En las primeras décadas del sigloMende honen hasierako hamarkadetan eguneroko zereginek, las actividades de la vida diaria, las tareas colectivas y la conclusión de los trabajos estacionales ofrecían algunas oportunidades de encuentro entre jóvenestaldean egiten zituzten lanek eta urtaro bakoitzaren amaierako zereginek elkar ikusteko aukera ematen zieten gateei; también la salida de las funciones religiosas era punto de reuniónelizako ospakizunen irteera ere une aproposa zen horretarako. Pero el lugar más importante para que se vieran y se relacionaran entre ellos era el baile dominical que se convertía así en el momento más apropiado para el galanteoBaina bat egiteko, erlazionatzeko eta harremanak hasteko unerik aproposena igandeetako dantzaldia zen. Allá acudían los jóvenes vestidos elegantemente al igual que a las fiestas de otros pueblos y a las romeríasHara joan ohi ziren gazte guztiak jantzirik dotoreenekin, auzoko herrietako jaietara eta erromeriatara joaten ziren modu-moduan.
Desde mediados de siglo estas circunstancias se han ido modificando y las posibilidades de encuentro entre chicos y chicas se han incrementadoMendearen erdialdetik hona ohitura hori aldatuz joan da eta elkar ikusteko aukera erabat ugaritu da. Los centros de estudio mixtos y la incorporación de la mujer al trabajo asalariado facilita en gran medida la relación entre jóvenes de ambos sexosNeska eta mutil batera dabiltzan eskolak, emakumeak soldatapeko lanetan behar egiten hastea eta abar mesedegarri izan dira bi sexuen arteko harremanak ugaritzeko. Halere, dantzaldiak izan dira oraindik bilgune nagusia. El baile siguió siendo el lugar de reunión más frecuenteGerora, aisialdiari eskainitako tartea handitzean, pero la mayor disponibilidad de tiempo libre ha incrementado el ocio compartidoneska-mutilek batera egoteko aukera gero eta zabalagoa izan dute.
Los bares y las discotecas son hoy en día los puntos de confluencia de jóvenesGaur egun tabernak eta diskotekak dira gazteen bilgune. Sin embargo se ha producido una marcada traslación en el horarioOrdutegia ere atzeratu egin da: se ha ido de la tardelehen arratsalde-noche de tiempos pasados a la nocheiluntzeetan biltzen ziren eta orain gau-madrugadagoizaldeetan. En los fines de semana se prolonga frecuentemente la fiesta nocturna hasta bien entrado el día siguienteAsteburuetan ia ohikoa da gaueko jaigiroa eguzkiak argi egiten hasi arte luzatzea. La noche dedicada a la diversión recibe el nombre de Gaua parrandan emateari ''gaupasa.''esaten zaio.
=== Noviazgo Ezkongaiak ===
En tiempos pasados las ocasiones de encuentro entre chicos y chicas eran el paseo dominicalAspaldi igandeko paseoaldi, el baile y las romeríasdantzaldi eta erromeriatan baino ez zuten izaten neska-mutilek elkar ikusteko aukera. La oportunidad de que una pareja estuviera sola era escasaEz zuten beste unerik bakarrik egon ahal izateko. Hoy día la iniciativa para principiar una relación puede partir tanto del chico como de la chica; antaño el primer paso lo daba siempre el chico bien directamente o bien recurriendo a circunloquios que incluían a veces insinuaciones sobre el interés en conocer las habilidades culinarias de ellaGaur egun maitasun harreman bati hasiera emateko burubidea bai mutilarena bai neskarena izan daiteke. También se recurría en casos a los buenos oficios de un amigoLehen, de un familiar o de un "profesional"ostera, lehenengo urratsa mutilak eman ohi zuen, zuzen-zuzenean jakinaraziz neskari edo haren inguruan ibiliz, sukalde-kontuetarako zuen trebeziaz jakinmina erakutsiz esate baterako. Lagunengana ere jotzen zuten, edo senitarteko edo zeregin horretan adituak zirenengana ere bai, ezkontzaginarengana hain zuzen, neskak mutilekin elkartzeko trebeak benetan. Bikotea kalean ''ezkontzagina, bakarrik ''que facilitaba este tipo de encuentros. Desde el momento en que una pareja empezaba a "salir sola" la relación entre ellos se daba por formalizada ante sus familias y la vecindadibiltzen hasten zenean, beraien arteko harremana sendoa zela ulertzen zuten bai bataren eta bestearen senideek, bai auzokoek. De ordinario esta relación culminaba en casamientoOhiko joera bikoteak ezkontzea zen, siendo excepcional la ruptura de relacionesgauza berezia izan ohi baitzen harreman horiek bertan behera geratzea.
Debido al mayor aislamiento de las poblaciones y a la escasa movilidad de sus moradores fueron más frecuentes que hoy los enlaces entre jóvenes vecinos del mismo pueblo o de localidades próximasHerriak gaur egun baino askoz isolatuago zeudenez eta herritarrak eurak ere gutxi tzen zirenez batetik bestera, herri bereko edo alboerrietako bikoteen arteko ezkontzak ziren ugarienak.
La fijación de la fecha en que iban a hacerse las proclamas o amonestaciones en las respectivas parroquias de los novios —lo que en Alava se conoce como Ezkongai bakoitzari zegokion parrokian ezkontzarako deiak, deiuneak, egiteko egunak zehazteak ematen zuen jakitera ezkontza egun batetik besterakoa izango zela. Arabako zenbait herritan "echar del púlpito"—, señalaba que la boda era inminente(pulpitotik botatako deiak) esaten zaie. El tiempo que duraba el periodo de proclamas, ''deiune aldia, ''estaba dedicado por ambas familias a los preparativos de bodaDeiunealdian ezkongaien etxekoak ezkontzarako prestakuntzez arduratzen ziren.
En Navarra y AlavaNafarroan eta Araban, coincidiendo con las lecturas de la segunda o de la tercera proclamabigarren edo hirugarren deiekin batera, parientes y vecinos visitaban las casas de los novios para felicitarles; era senideak eta auzokoak neska-mutilen etxeetara hurbiltzen ziren zorionak ematera. "el día Dia de la enhorabuenaenhorabuena"(zoriona opatzeko eguna) zen aukeraturiko egun hau. Costumbre probablemente más antigua es esta otra recogida en Gipuzkoa y Bizkaia; cuando el novio entraba por vez primera en casa de la novia obsequiaba a los familiares de ésta con una Ohitura zaharragoa izango da, seguruena, Bizkaiko eta Gipuzkoako beste hau: mutila neskalagunaren etxera lehenbiziko aldiz sartzen zen egunean neskaren senideei ardao-bota de vinobat eramaten zien oparitzat; se conocía este día como ''bota-eguna ''zen (expresión que tal vez enmascare la procedencia latina del vocablo agian ''votum, ''significando hitz latindarretik eratorria, "día di'a de la promesapromesa"edo promes eguna).
En todo el territorio de Vasconia ha estado extendido el uso de que las familias estrecharan lazos en el periodo anterior al casamiento de sus hijosEuskal Herri osoan ohitura zabala izan da betidanik ezkontza eguna baino lehen bi familien arteko Iotura estutzea, bien fuera con motivo de la pedida de manoezkontza eskatzeko, del ajuste de las condiciones del contrato matrimonial o del intercambio de regalosezkontzarako hitzarmena zehazteko edo opariak elkartrukatzeko. Este mejor conocimiento mutuo era exigido ya que por el nuevo enlace matrimonial iban a emparentar entre síEzinbestekoa zen bi familien arteko hurbilketa hori, aurpegi-ikustea, aurrerantzean senitarteko egingo ziren eta.
El novio Mutilak (más tardíamente comenzó a hacer lo mismo la noviageroago neskak ere), se despedía formalmente de sus amigos de juventud en una comidabazkari batekin ospatzen zuen ezkontzaurreko agurra lagunen artean; el acto simbolizaba su abandono del estatus de solterohorrelaxe erakutsi nahi izaten zuen aurrerantzean ez zela ezkongabe izango. Los amigos por su parte acostumbraban cantar ante las casas de los novios coplas epitalámicas que en euskera se denominan ''toberakLagunek, bestalde, koplatu egiten zituzten ezkongaiak etxaurreetan, toberekin esaterako. ''Más extendidas y conocidasAskoz ezagun eta entzutetsuagoak ziren, sin dudajakina, son aquellas coplas que se cantaban a los solterones y viudos en vísperas de su bodamutilzahar edo alargunei ezkontza bezperan kantatzen zizkieten kopla barregarriak. Pero las letras dedicadas a los jóvenes novios eran de contenido amatorio en tanto que las otras ironizaban sobre su condición de novios tardíos y sobre su casamiento fuera de tiempoBikote gazteei zuzendutako bertsoen gai nagusia maitasuna izan ohi zen, baina ezkongaiak zaharragoak izanez gero, sasoitik kanpo ezkondu izana gai hartu eta kopla irribarretsuak botatzen zituzten.
En el régimen tradicionalTradizioz, cuando el hijosemea edo alaba etxera ezkontzeko bazen, de uno u otro sexo, que se iba a casar estaba destinado a ponerse al frente de la casa, ''etxerakoa, ''los padres de ambos novios, de acuerdo con ellos, convenían las respectivas aportaciones al nuevo matrimoniobien gurasoek elkar hartzen zuten bakoitzak ezkontza berriari zer emango zion. Amén de otras condiciones que aseguraran la continuidad de la casa y sus obligaciones para con todos los vinculados a ellaEtxearen ardura ziurtatu eta etxekoenganako izango zituzten betebeharrak zehazteaz gain, acordaban los pactos que regirían su vida en común y el modelo de cohabitación entre los matrimonios joven y viejoelkarbizitzarako arauak eta bikote gaztearen eta lehendik etxeko bizilagun zirenen arteko harremana berbatzen zuten. Estos acuerdos han tenido importancia primordial en territorio aforadoEra horretako hitzarmenak berebiziko garrantzia zuten forupeko lurraldeetan; se formalizan ante fedatario público y reciben distintas denominaciones según regiones: capitulaciones matrimoniales, mandasjendaurrean ematen zuten fede eta mandak, ezkontzako kontratua edo ''ezkontzako kontratua, contrat de mariage. Su ''firma revestía cierta solemnidad y se rubricaba a menudo con una comidaesaten zieten. Kontratu hori sinatzea arazo benetan serioa zen eta bazkariren batekin ospatzen zuten, ''kontratuko bazkaria, ''en la que tomaban parte los familiares de ambas partesbi aldeetako senideak biltzen zirelarik. El cónyuge adventicio aportaba la dote, ''Etxera etorriko zen ezkontideak ezkonsariaekartzen zuen, ''y en el caso de ser mujer también el ajuar queeta etxera zetorrena neska bazen, a indicación y con supervisión de la madrearreoa ere ekartzen zuen berarekin batera. Arreo hori, la joven había comenzado a componer y reunir desde que era muchachaneskaren beraren amaren ardurapean osatzen zuen emaztegaiak neskatotatik.
No eran insólitos los casos en que los padres "arreglasen" el matrimonio de sus hijos sin que la pareja se conocieraInoiz gurasoek beraien kontura ere konpon tzen zituzten seme-alaben ezkontzak hauek elkar ezagutu ere egin gabe; luego de convenido el casamiento ambas familias se reunían en una acto que en Navarra y Alava se denomina ezkontzeko kontratua egin ondoren, bi familiak bildu egiten ziren "ir a vistas"(aurpegi-ikustea egitera joan), halaxe esaten zioten Nafarroan eta Araban.
Salvo entre familias pudientesFamilia aberatsetan salbu, antaño era una costumbre desconocida el regalo de pedida, el anillo, sortija o presente de cierto valor, ''ez zuten ohiturarik oparitzat urreriaegiteko (eraztunak edo balio handiko gauzak). Halere, ''que se intercambian los noviosbazen ohitura emaztegaiak senargaiari ezkontza egunerako alkandora edo beste jantziren bat oparitzeko. No obstante fue costumbre que la novia regalara al novio una prenda de significación simbólica como la camisa que luciría éste el día de la boda. En los días previos al casamientoEzkontza aurreko egunetan, la noviaemaztegaia, acompañada de su madre o de alguna mujer de la familia acudía a los comercios de la capital para adquirir las prendas y joyasamarekin edo senitarteko beste emakumeren batekin batera, ''hiriburura joan ohi zen ezkontzarako jantziak eta galak, '''''que '''luciría en la ceremonia nupcialerostera.
=== Matrimonio y boda Ezkontza ===
La boda incluye dos actosEzkontzak bi atal zituen: la ceremonia de casamiento, ''ezkontzabera, ''y la fiesta posterior con la que se solemnizaeliz ospakizuna, ''eta ezteiakedo ezteguak, haren ondorengo jaia. ''El primero de los actos carecía antaño del relieve que tiene actualmenteLehenengoak ez zuen gaur egun duen besteko garrantzirik. El casamiento tenía lugar en la iglesia en una jornada laborable con pocos invitados y sin que apenas se interrumpiera la actividad laboralElizkizuna lanegunean izan ohi zen, gonbidatu gutxirekin, lana ia eten ere egin gabe. El banquete habido el mismo día del matrimonio o en días posteriores celebraba principalmente la entrada del cónyuge adventicio en el nuevo hogar y la toma de posesión de su condición de nueva ama de casaEzkontza egunean bertan edo handik gutxira bazkaria egiten zuten, etxeko seme edo alabaren ezkontidea etxean hartzea ospatzeko, edo etxera zetorrena andrazkoa izanez gero, ''etxekoandre berriaberriari ongietorria emateko.''
No ha habido épocas del año preferidas para casarseEzkontzeko ez zegoen urtesasoi jakinik; bizimoduak berak edo lanaldiak zehazten zuen hori. Ahal zela ez ziren Garizuman ezkontzen, salvo las que venían impuestas por el modo de vida y los periodos de trabajo; se evitaban la Cuaresma y el Adviento porque en esos tiempos la Iglesia no permitía las velaciones ni las solemnidades nupcialesezta abenduan ere, elizak ez baitzuen onartzen belaziorik ez ezkontzarik egun horietan. Si bien no eran necesarias para el matrimonio ni la misa ni el rito de la velación la gente se atenía generalmente al uso eclesiásticoNahiz eta meza eta belazioko ohikunea ezkontzarako ezinbestekoak izan ez, elizaren aholkuak kontuan izan ohi zituzten.
El casamiento era sobre todo una cosa de jóvenes; ellos formaban el cortejo nupcial que se desplazaba a pie hasta la iglesiaEzkontza gehienbat neska eta mutil gazteen arteko kontua zen. Gazteria zen ezkongaiekin batera elizarantz abiatzen zena, acompañando a los novios con músicamusika eta suziriekin, cohetes y algarabíaeta alaitasun giroan. Mozas eran quienes engalanaban el temploNeskaren lagunek janzten zuten eliza dotore, y amigos y amigas de los desposados cantaban para dar brillantez al actoeta bi ezkongaien lagunek abestu egin ohi zuten, meza alaitzeko. Jóvenes amigos de los contrayentes, ''ezkonlagunak, ''eran también quienes actuaban de testigos, ''lekukoakLekukoak ere ezkonlagunen artean aukeratzen zituzten, ''y firmaban el acta matrimonialezkontza-agirian beraien sinadura jarriz. Es la juventud la edad para matrimoniarGaztaroa zen ezkontzarako sasoia.
Con el transcurso del tiempo a este grupo juvenil que formaba el cortejo nupcial se fueron adhiriendo otros estamentosDenborak aurrera egin ahala, gehienbat gaztez osaturiko ezkonlagunen taldea beste gizatalde batzuekin osatuz joan zen. Primeramente el grupo doméstico que paulatinamente se fue ampliando a familiares más alejadosHasteko, etxeko senideez gain urrunagoko senitartekoak ere beraiekin batera agertzen hasi ziren. Luego se impuso el uso de los padrinos que al principio eran los del bautismo; después éstos cedieron su lugar a los padres de los contrayentesOstean aitabitxi-amabitxiak, hasieran bateoko berberak izan ohi zirela. El número de los invitados se ha incrementado considerablemente aunque los jóvenes sigan desempeñando un papel nada desdeñable en el acto religioso y posterior celebraciónGerora, ezkongaien gurasoek hartu zuten betebehar hori. Gonbidatuen kopuruak gora egin du, baina gazteek gaur egun ere leku nabarmena dute bai elizospakizunean bai ondorengo ospakizunean ere.
La mañana del casamiento los invitados acudían a la casa desde donde se disponían a partir a la iglesia y eran obsequiados con un refrigerioEzkontzaren eguneko goiz partean gonbidatuak etxera joaten ziren handik elizarantz abiatzeko. Dena dela, elizara joan baino lehen, etxekoek mokadutxo bat edo ''barauskarria. ''Coexistieron dos formas de cortejo nupcial para acudir a la iglesiahartzera gonbidatzen zituzten. En unaElizara joateko bi jarraigo moeta izan ziren. Batean, sendas comitivas salían de las casas del novio y de la novia y se juntaban en un lugar determinado del recorrido o en el mismo pórtico de la iglesiasegidek senargaiaren eta emaztegaiaren etxeetatik urteten zuten eta ibilbidearen leku batean edo elizaren atarian batzen ziren. En la otraBestean, se formaba una comitiva única desde la casa de la noviajarraigo bakar bat egiten zen emaztegaiaren etxetik. En ambos casos el recorrido se hacía antaño por el camino habitual que unía la casa con la iglesiaKasu bietan ibilbidea etxetik elizarako ohiko bidetik egiten zen, hau da, ''elizabideaelizabidetik. ''En algunas localidades si las casas de ambas familias se hallaban distantesHerri batzuetan, sendien etxeak bata bestetik urrun egonez gero, el novio enviaba dos jóvenessenargaiak gazte bi, amigos o familiareslagunak edo artekoak, como mensajeros a casa de la noviabidaltzen zituen emaztegaiaren etxera. El orden del desfile estaba ritualizadoJarraigoaren ordena erritualizatuta zegoen.
Hoy día los invitados acuden directamente al templo a pie o en vehículo y a la hora convenida esperan la llegada de los novios que se trasladan en sendos automóvilesGaur egun gonbidatuak zuzenean joaten dira elizara, ibilgailuetan edo oinez, eta zehaztutako orduan kotxe banatan etortzen diren ezkongaiei itxaroten diete. En Vasconia continental la comitiva antes de presentarse en la iglesia pasa primero por la alcaldía, ''Ipar Euskal Herrian jarraigoa elizara joan aurretik Herriko EtxeaEtxetik pasatzen da.''
También la indumentaria de los novios ha sufrido cambios en el presente siglo aunque los trajes nupciales tuvieron siempre la consideración de atuendos de galaEzkongaien janzkeran ere aldaketak egon dira mende honetan; dana dala, ezkontzako jantziak dotoreak izan dira beti. Hasta mediados de la centuria la novia vestía de negro o de oscuro con misal y rosario como complementosMendearen erdialdera arte, emaztegaia beltzez edo kolore ilunez janzten zen eta osagarritzat meza-liburua eta errosarioa zeraman. A partir de esa fecha se generalizó el vestido blanco y el ramo de floresOrdutik aurrera jantzi zuria eta lore-sorta dira erabilienak. También el traje negro del novio ha ido derivando hacia colores menos oscurosEra berean, senargaiak eraman ohi zuen jantzi beltzaren ordez kolore argiagoak erabiltzen dira orain.
En Vasconia peninsular la celebración religiosa se ajustaba a las ceremonias preceptuadas por el Manual Toledano en tanto que en Vasconia continental se atenía a lo indicado en el Ritual RomanoHego Euskal Herrian, Toledoko ohikunearen arabera egiten zen eliz-ospakizuna, Ipar Euskal Herrian, aldiz, erritual erromatarraren arabera. El otorgamiento del consentimiento y la bendición de arras y anillosLehen elizaren ate aurrean baimena eman eta diru-eraztunak bedeinkatu egiten ziren, ''diruak hori baitzen promes eta eraztunakzin sagratuak egiteko izendatuta zegoen tokia. Berrogeita hamarreko hamarkadatik aurrera, ''tenían lugar antaño ante las puertas de la iglesiaospakizuna eliz barruan egiten hasi zen, lugar destinado a las promesas y a los juramentos sagradosaldare nagusiaren aurrean. A partir de los años cincuenta la ceremonia comenzó a celebrarse en el interior del templo, al pie del altar mayorMezan senar-emazte berriak ezkontza-estalkiarekin lotzen ziren. Durante la misa los nuevos esposos eran cubiertos con el velo nupcial que se imponía sobre la cabeza de la novia y los hombros del novioZapi hori emaztegaiaren buruan eta senargaiaren sor baldan jartzen zen. La gente siempre interpretó este rito como un enyugamiento, ''uztartuJendeak beti uste izan du ohikune hori uztarketa dela. ''En el rito actual del matrimonioEzkontzaren gaurko erritoa batez ere elizan egiten da, que tiene lugar generalmente dentro de la misa, cobra mayor relevancia la manifestación del consentimiento mutuo de los contrayenteseta garrantzi handiagoa hartu du ezkongaiek elkarri emandako baietzak.
Los efectos jurídicos de la nueva sociedad conyugal se expresan en el acta que firman los contrayentes juntamente con el sacerdote y los testigosEzkontza-elkarte berriaren ondorio juridikoak senar-emazteek apaizaren eta lekukoen aurrean sinatzen duten aktan adierazten dira. Actualmente este documento se firma sobre la mesa del altarGaur egun, antaño en la sacristíaagiri hori aldareko mahaian sinatzen da; lehen, ostera, sakristeian.
[[File:6.2_Un_mariage_au_village_representation_folklorisante_du_mariage_paysan_breton_Lithographie_de_Gangel_a_Metz_XIXe_siecle_Musee_des_arts_et_traditions_populaires_Paris.pngjpg|framecenter|600px|''Un mariage au village'' (réprésentation folklorisante du mariage paysan breton). Lithographie de Gangel à Metz, XIX<sup>e</sup> siècle. Musée des arts et traditions populaires. Paris. Fuente: Segalen, Martine. ''Amours et mariages de l'ancienne France''. París, Berger-Levrault, 1981.]]
La salida del templo de los nuevos esposos es objeto de gran expectación y es recibida con aclamacionesSenar-emazte ezkonberriak elizatik ateratzean ikusmin handia izaten da, felicitaciones yeta txaloak egin, en casoszoriona opatu, con bailes de honor y disparo de coheteseta, zenbait kasutan, ohorezko dantza eta suziriak izaten dira. En los últimos años se ha introducido la molesta costumbre de lanzar puñados de arroz sobre ellosAzken urteotan, arroza jaurtitzeko ohitura gogaikarria sartu da.
El casamiento civil se desarrolla en el edificio del Ayuntamiento o en el Juzgado y su ceremonial se ha ido dignificando gradualmenteEzkontza zibila Udaletxean edota Epaitegian egiaztatzen da, si bien los informantes de nuestras encuestas subrayan que carece de la solemnidad del matrimonio celebrado en la iglesiaeta apurka-apurka duintasun handiagoa hartuz joan da. En Vasconia peninsular los matrimonios civiles fueron poco frecuentes pero su número se ha incrementado en los últimos añosHala ere, inkestari erantzuna eman dioten lekukoen esanetan, eleizan ospatzen diren ezkontzek baino handitasun gutxiago dute. Hego Euskal Herrian ezkontza zibil gutxi izan da, baina azken bolada honetan gero eta gehiago egiten dira.
Hace unas décadasDuela hamarkada batzuk, finalizada la ceremoniabehin zeremonia amaituta zegoenean, la novia solía ofrendar el ramo de flores a la Virgen en la misma iglesia o en una capilla de su devoción; en algunas localidades se implantó el uso de depositar el ramo en la tumba familiaremaztegaiak lore-sorta oparitzen zion Amabirjinari eleizan bertan edo beraren omenezko kaperan. Más reciente es la entrega del ramo a una amiga o su lanzamiento al aire en la creencia de que quien lo recoja será la primera en casarseZenbait herritan, ostera, lore-sorta familiaren hilobian uzten zen. Lore-sorta lagun bati ematea edota airean goraka botatzea ohitura nahiko berria da, eta azken ohitura honi lotuta badago uste bat, lore-sorta hartzen duena izango dela lehena ezkontzen, hain zuzen.
El retrato de boda que perpetúa un acontecimiento importante en la vida se generalizó hace muchas décadas; los recién casados solían acudir antaño al estudio de un fotógrafo para hacerse la fotografía oficial que luegoEzkontzako argazkiak gizabanakoen bizitzako une garrantzitsu hori betikotzen du, enmarcadaeta ohitura moduan duela hamarkada asko hedatu zen. Ezkonberriak argazkilari baten estudioara joaten ziren argazki ofiziala egitera. Gero, se colocaba en la dependencia más señalada de la casa; una copia se enviaba a los familiares que vivían lejosargazkiari markoa jartzen zitzaion eta etxeko gela garrantzitsuenean esekitzen zen. Etxetik urrun bizi ziren senideei kopia bana bialtzen zitzaien. En Vasconia continental la fotografía del grupo de todos los asistentes formaba parte del ceremonial de la bodaIpar Euskal Herrian, ezkontzara joandako guztien argazkia egitea ezkontzako zeremoniaren atal berezia zen.
Cuando los desplazamientos se hacían a pie la comitiva se encaminaba desde la iglesia a la casa o al establecimiento donde se iba a celebrar el banquete de bodasJoan-etorriak oinez egiten zirenean, jaraigoa elizatik etxera edo eztei-bazkaria egingo zen jatetxera abiatzen zen. A veces se incorporaba a este cortejo el carro de bodaBatzuetan, ''eztaisegidari eztai-gurdiabatzen zitzaion, ''con el arreo y el ajuararreoarekin eta hatukarekin. Más frecuentementeDena dela, sin embargonormalean, este transporte del arreo se hacía algunas fechas antes o después del casamientogauza horiek guztiak ezkontza baino egun batzuk arinago edo geroago eramaten ziren.
[[File:6.4_Boda_en_Begoña_Oleo_de_Francisco_de_Mendieta_1607_Diputacion_Foral_de_Bizkaia.pngjpg|framecenter|600px|''Boda en Begoña''. Oleo de Francisco de Mendieta, 1607. Fuente: Diputación Foral de Bizkaia.]]
La exposición del contenido del arreo era antaño un acto ceremonioso; una mujerGarai batean, y a veces la misma costurera que había intervenido en su confecciónarreoko gauzak ikusgai uzteko ohitura zegoen. Emakume batek, era la encargada de hacer en voz altabatzuetan jostunak berak, con asentimiento y comentarios irónicos de los presentesarreoko janzteko eta tresnak aipatzen zituen bertaratutako guztiek entzuteko moduan, el recuento pormenorizado de las prendas y de los objetos aportadoseta horrek guztien baiezpena eta esamesa barregarriak eragiten zituen. Este ceremonial junto con el banquete de boda o tornaboda formaba parte de los ritos de entrada en el nuevo hogarZeremonia hori, eztei-bazkariarekin edo kotraezteiarekin batera, ''etxe-sartzeaberrian sartzeko (etxean sartzea) egiten zen ohikuneen arteko bat zen.''
Como ocurría con todos los acontecimientos importantesJazoera garrantzitsu guztiekin gertatzen zen bezala bazkaria atontzen zuten, el banquete de bodas, ''ezteieztei-bazkaria, ''se celebraba en casaetxean egiten zena. En ocasiones el banquete tenía lugar no el día del casamiento sino el domingo siguienteBatzuetan, ezkontza egunean bertan egin beharrean, al regreso de un corto viaje de bodaseztei-bazkaria hurrengo igandean egiten zen, eztei-bidaia labur baten ondoren. Ese día la nueva esposa tomaba posesión de la sepultura de su nueva Egun horretan emazteak familia en la iglesiaberriaren eliz hilerria edo jarlekuaren jabetza hartzen zuen, ''eliz hartzea. ''Con ello asumía la tarea de dar culto a los antepasados de su nueva casa, eta aurrerantzean, etxe berriko hildakoei eskeintzak egiteko ardura hartzen zuen etxekoandre gazteak.
Las celebraciones nupcialesEzteiak egun batez edota bi edo hiru egunez luza zitezkeen, podían durar unobeti ere, dos y hasta tres días, según fuera el rango y la capacidad económica de la casasendiaren mailaren eta diru-baliapideen arabera. De víspera se sacrificaban los animales domésticos para obtener las viandasBezperan animaliak hiltzen ziren eztei-bazkarirako jakiak atontzeko. En la preparación del lugar del banquete y en la elaboración de los platos participaban las mujeres de la casaAuzokoen eta sukaldari profesionalen laguntzarekin, ayudadas por vecinas y cocineras profesionalesetxeko emakumeek prestatzen zituzten jakiak eta jantokia.
A partir de los años cincuenta se ha generalizado el uso de celebrar el banquete de bodas fuera de casaBerrogeita hamarreko hamarkadatik aurrera eztei-bazkaria etxetik kanpo egin izan da, en establecimientos dedicados a servir comidasjatetxeetan hain zuzen.
Juntamente con el matrimonioEzkontzaz gain, también el sacerdocio celibatorio y la profesión religiosa se han considerado popularmente como "estados de vida" en la sociedad tradicionalapaizgoa eta eliz bizitza ere gizarte talde-mailatzat hartu izan dira mundu tradizionalean. Las tomas de hábito religioso y las primeras misas comportaban celebraciones similares a las del casamientoEliz jantziak hartzean eta lehenengo mezak ematean ere ezkontzetan egiten ziren ospakizun berberak antolatzen zituzten horregatik.
Habiendo optado por el matrimonioEzkontzaren bidea aukeratuz gero, la descendencia fue vista como una bendición que garantizaba la continuidad de la casa y del linajeseme-alabak izatea etxearen eta leinuaren jarraipena ziurtatzen zuen bedeinkapen gisa hartu izaten zen. Quien se quedaba solteroEzkondu gabe geratzen zena (mutil7aharra edo neskazaharra), o solteraetxera lotuta geratzen ohi zen eta etxekoen artekoa zen. Mutilzahar edo neskazaharrek orokorrean beti izan dute abegi ona senideen partetik, por tradición continuaba vinculado a la casa y permanecía incorporado a la familia. En el ámbito familiar los solteros han gozado generalmente de estima por parte de sus deudos: socialmente han sido más veces menospreciadosdena dela, familiatik kanpo adarra jotzen zaie ere behin baino gehiagotan.
Los casamientos en edad tardíaGarai baten, así como los de viudosiseka eta barre ugari egiten zitzaien zahar samarrak izanik ezkontzen zirenei, fueron antaño objeto de sonoras cencerradas y escenificaciones burlescasbaita bigarrenez senar-emazte egiten ziren alargunei ere. En su día las autoridades civiles y religiosas dictaron normas para aminorar las consecuencias sociales de estas crudas costumbresAzkenean, hoy olvidadasherri eta eliz agintariek arauak ezarri behar izan zituzten ohitura gordin horien ondorioak murrizteko, eta gaur egun era honetako gehiegikeriak ia erabat galduta daudela esan liteke.{{DISPLAYTITLE: Ritos del nacimiento al matrimonio y su evoluciónEuskal Herriko ohikuneak jaiotzatik ezkontzara eta euron ibilbidea}} {{#bookTitle:Ritos del nacimiento al matrimonio en Vasconia Euskal Herriko Ohikuneak Jaiotzatik Ezkontzara | Ritos_del_nacimiento_al_matrimonio_en_vasconia/eu}}