<languages></languages>
Euskal Herriko Atlas Etnografikoa egiteko narri legez darabilgun galdeketa nagusiko gaiei dagokienez, ale honetan deskribatzen ditugun heriotz ohikuneak etxe-taldekoen usadio-ekanduei eskainitako atalean sartzen dira.{{ #pageLangs: es | eu }}
Horregatik badaEuskal Herriko Atlas Etnografikoa egiteko oinarri legez darabilgun galdeketa nagusiko gaiei dagokienez, ez ditugu hemen aztertuko kontestu honetatik kanpo geratzen diren hil ondoko ale honetan deskribatzen ditugun heriotz ohikuneak, ohore zibikoak edo militarrak eskatzen dituztenak edota erlijiora emanak dauden erakundeei dagozkienak esate baterakoetxe-taldekoen usadio-ekanduei eskainitako atalean sartzen dira.
Era bereanHorregatik bada, bazterrean utzi ez ditugu oraingoz heriotza gaitzat duen arteari buruzko zenbait alderdi ere. Agerpen desberdinokhemen aztertuko kontestu honetatik kanpo geratzen diren hil ondoko ohikuneak, heriotzaren inguruko pentsaera ondo ezagutzeko hain interesgarri direnak, aurreragoko beste Ian ohore zibikoak edo militarrak eskatzen dituztenak edota erlijiora emanak dauden erakundeei dagozkienak esate baterako utzi ditugu, herri-arteak bilduko dituenerako hain zuzen.
HemenEra berean, amaitzera doan mende honetan Euskal Herrian bizi izan diren heriotzarekiko usadio eta ohikuneak jaso bazterrean utzi dituguoraingoz heriotza gaitzat duen arteari buruzko zenbait alderdi ere. Dokumentazio historikora jo izan badugu inoizAgerpen desberdinok, etnografiaren bidez heriotzaren inguruko pentsaera ondo egiaztaturik izan ditugun zenbait gertaeraren jatorria argitzeko baino ez da izanezagutzeko hain interesgarri direnak, aurreragoko beste Ian baterako utzi ditugu, herri-arteak bilduko dituenerako hain zuzen.
Europako beste hainbat lurraldetan bezalaHemen, amaitzera doan mende honetan Euskal Herriko heriotz Herrian bizi izan diren heriotzarekiko usadio eta ohikuneak kristautasunak markatutako kulturaren barruan eman dirajaso ditugu. Dokumentazio historikora jo izan badugu inoiz, eta ohikuneotako batzuek Elizak bere liturgian ezarritako arauei eta errituei atxikirik iraun duteetnografiaren bidez ondo egiaztaturik izan ditugun zenbait gertaeraren jatorria argitzeko baino ez da izan.
Hiletari dagokion erritual katolikoa 1604an aldarrikatutako ''Exsequiarum ordo ''delakoan zehaztu zenEuropako beste hainbat lurraldetan bezala, Euskal Herriko heriotz ohikuneak kristautasunak markatutako kulturaren barruan eman dira, aldaketa handi barik hiru mende eta erdi luze indarrean egon dena, harik ohikuneotako batzuek Elizak bere liturgian ezarritako arauei eta Vatikanoko II. Batzarreak (1961-1965) liturgia-berrikuntzak egin zituen arteerrituei atxikirik iraun dute.
Orduko Hiletari dagokion erritual hura soila katolikoa 1604an aldarrikatutako ''Exsequiarum ordo ''delakoan zehaztu zen: berez liturgiazkoak ziren ospakizunak baino ez zituen arautzen. Bazter uzten ziren heriotzaren inguruko hainbat ohitura; besteak beste, hilotza garbitu aldaketa handi barik hiru mende eta jaztearenaerdi luze indarrean egon dena, hildakoaren etxeko gaubela, hilharik eta Vatikanoko II. Batzarreak (1961-opariak, hileta1965) liturgia-bazkaria eta abarberrikuntzak egin zituen arte.
Orduko erritual hura soila zen: berez liturgiazkoak ziren ospakizunak baino ez zituen arautzen. Bazter uzten ziren heriotzaren inguruko hainbat ohitura; besteak beste, hilotza garbitu eta jaztearena, hildakoaren etxeko gaubela, hil-opariak, hileta-bazkaria eta abar. Liburu honetan azaltzen diren heriotz ohikuneakohikuneak, hildakoaren etxean eta auzo inguruan elkarren elkarren jarraian gertatu ohi diren ekintza guztiak guztiak dira; ez bakarrik Iiturgiari liturgiari dagozkionak.
=== Lehenaren ekarria ===
Egindako galdeketan orokorrean ikusi dugunezdugunez, Euskal Herriko biztanleentzat heriotza bizimodu bizimodu baten amaiera eta beste baten hasiera mugatzen duen gertaera da. Beraz, heriotza igarobidetzat igarobidetzat hartzen da, batetik besterako aldaeratzataldaeratzat. Horregatik bada, prekauzio bereziz inguraturik inguraturik dago, zehaztasunez aztertu behar diren ekintza eta ohikuneetan mamitzen direnak.
[[File:7.1_Le_Viatique_XV_Musee_Bonnat_Bayonne.png|frame|center|340px600px|''Le Viatique'', Ss. XV. Fuente: Musée Bonnat. Bayonne.]]
Gaisotasunak eraginda datorren heriotz aurreko egoerari agonia edo hiltamua deritzo. Prozesu hau berezkotzat hartzen da gehienetan. Halere, inoiz, heriotza dakarten gaisotasunen arrazoitzat hartu izan dira madarikazioak edo etsaitasun ekintza majikoak ere, Herio edo Balbea Balbea deritzon jenioa bitartelarrean jartzen dutenakdutenak.
Beste batzutanbatzuetan, eta maizago, jazoera arruntak hartzen dira heriolzaren hurbiltasunaren ezaugarritzatezaugarritzat. Sineskera hauen arabera, heriotza inguruan inguruan dela sumatu ohi dute etxeko txakurraren txakurraren alarauak, edo gautxoriek, edota garrantzia handiago gabeko beste hainbat gertaerak, ezusteakezusteak, zaratak eta abar, esaterako. Gure inkestetan jaso diren heriotz iragarpenok, beste kultura eremu eremu batzuetan azaltzen direnen antz antzekoak dira.
Hiltamuan dagoen gaisoa ardura handiz zaindu zaindu behar da. Orain dela hogetabost urtera arte gaisoa etxean bertan zaindu ohi zen, eta ospitaleetan ospitaleetan gutxi batzuk bakarrik hiltzen ziren. Etxekoak Etxekoak eta auzorik hurbilenak ziren gaisoa zaintzeko zaintzeko ardura hartzen zutenak, eta gaisoak senideen eta adiskiderik minenen bisitia izaten zuen, usu bezala finkatua zegoen gertakaria senideen senideen artean. Senideen eta auzokoen arteko haserreak konpontzeko lagungarri ere izaten ziren ziren batzuetan bisita hauek.
Gaixoari eskainitako laguntza ez da eritasuna aringarri egiteko bakarrik. Heriotza ondorengo beste bizitza bat dagoelako kristau-sinesmenak apaiza gaisoarekin egotea eskatzen du, gaisoak aukera izan dezan Jainkoarekin bakeak egiteko, eta betiko bizitzara eramango duten Gure Jauna eta Oleazioa hartu, ditzan.
Galdeketetako erantzunetan argi agertu denezdenez, orain dela urte batzuk arte Elizakoak agerian agerian eramaten ziren elizatik gaisoaren etxerainoetxeraino. Nafarroa eta Arabako hego lurraldeetan, eta hirietan, ikusgarriak izaten ziren prozesiook, hain zen handia euretan parte hartzen zuen jendetzajendetza. Ifarralderago dauden auzune saka banatuetanbanatuetan, ostera, etxe guztietatik joan ohi zen norbait gaisoaren etxera, eskuan kandela bat hartuta, Elizakoak Elizakoak zekartzan apaizari harrera egitera. Jendearen Jendearen parte hartze honek, bai kasu batean bai besteanbestean, heriotza ez zela bakoitzaren edo norbere kontua adierazten zuen; gizarteko jazoera baizik.
Gaixoa hil ondoren, difuntuaren senitartekoak senitartekoak dolualdian sartzen dira. Aldi berri honen ezaugarririk adierazgarriena eguneroko zeregi zeregi nak alde batera uztea izango da. Lehenengo dolualdia dolualdia hildakoari lurra eman ondoko hiletabazkariaz hiletabazkariaz amaituko da. Bitartean, auzorik hurbilenak hurbilenak edo hildakoaren etxetik gertu bizi diren senideak izango dira etxeko lanen ardura hartuko hartuko dutenak.
Heriotza dela-eta nabari azalduko dira auzokoen auzokoen arteko lokarriak eta baita lokarriok eskatzen eskatzen dituzten eginbehar jakinak. Egoera hauetan hauetan auzokoen arteko harremanek izan duten garrantzia garrantzia aipagarria da, elkarren arteko ikusi-ezinak ezinak ere erabat gainditzen direla. Halere, inkestetan agerian ikusi dugunez, aspaldi baten gehienbat auzokoak arduratzen baziren ere, gero gero eta gehiago senideak beregandu dituzte hildakoaren hildakoaren etxeko zeregin horiek.
Heriotzaren deia berehala egiten zaie auzoko guztiei elizako hil-kanpaiak joaz. Kanpaiok hildakoaren hildakoaren alde otoitz egitera gomit egiten dute. Kanpaiotsak ez dira berdinak izango, hildakoa gizonezkoa, emakumezkoa edo umea izan. Hiribildu Hiribildu batzuetan norbaiten heriotza iragarteko ardura heriotz deitzaileak («avisadoras») hartzen hartzen zuen, edota gazte mutilek (Araban) eta «auroroek» (Nafarroan).
Hildakoaren senide direnei heriotzaren berri emateko ardura etxekoek hartuko dute. Adierazte Adierazte hau modu zuzenez egin behar da eta hirugarren hirugarren gradurainoko senideei jakinarazi behar zaie.
Aspaldi, lur ematearen eguna eta ordua jakinda jakinda gero, auzokoak eurak joaten ziren senideei hil-mezua ematera, euren artean erabakitzen zutela nork nora joan behar zuen.
Etxeko nagusia edo etxekoanderea hiltzean, hildakoak zaindutako etxeko abereei ere aditzera aditzera ematen zitzaien heriotza; erleei ere bai, era berezian gainera, argizari gehiago egin zezaten eskatuz, elizako sepulturan argia pizteko.
Hildakoa jantzi baino lehen garbitu egin behar behar da, eta garbiketa honek gogora dakarkigu bainu ritual bat: horretarako erabiliko den uretan uretan Erramu egunean bedeinkatutako ereinotzaren ereinotzaren hostoak irakingo dira aurretik, edo Doniane eguneko belarrak, udako solstizioan batzen zirenakzirenak. Hileta-zerbitzuak gaurko eran antolatu baino lehen, auzoko emakumeak ziren ardura hau hartzen hartzen zutenak, edo auzoan horretan lan egiten zutenakzutenak, hil-bestitzailea edo emagina, esaterako.
Hildakoa jantzirik onenekin jazten da, «etxetik «etxetik irtetekoekin», «bidaiaren bat egiteko moduan», edo abitu eta adierazgarri erlijiosoekin, Jainkoaren errukia errazago lortzeko.
[[File:7.3_Horma-irudia_Alaitza-ko_elizako_absidean_XI-XIII_mendea.png|framecenter|320px600px|Horma-irudia, Alaitza-ko (A) elizako absidean, XI.-XIII mendea. Fuente: ??mendeak.]]
Aintzineko legean, hildakoak ez zuen bakarrik bakarrik inoiz egon behar. Horregatik, gau eta egun zaintzen zuten etxeko eta auzokoek gaubelan, etxean eginiko hileta bat bailitz bezala. Hildakoaren Hildakoaren etxeko ateak irekita egongo dira, eta hildakoari hildakoari otoitz egiten datozenak isilik; horretara, hildakoa datzan gela, otoitz leku bihurtuko da. Han aldare txiki bat atonduko da, gurutze eta guzti, eta kandela iziotuak inguruan, larunbat santuz bedeinkatutako ura eta ereinotz-orriak dituela; azken hauek otoizlariek hildakoaren gainean astin ditzaten. Iluntzean senideak eta auzokoak bertan bilduko dira errosario luzea errezatzeko, salbamenerako kristau-misterioak gogora ekarriz.
Gauean, txandaka zainduko dute hildakoa auzokoek, beraren ondoan iziotuta dagoen lanpiona lanpiona amatatu ez dadin kontu handia hartuz.
Herriko ohiturak aurretiaz erabakita zeukan auzokoen artean zeintzuek eramango zuten hilotza hilotza sorbalda gainean elizaraino. Ez etxekoek ez senideek ez zuten aintzina andari-zeregin hau hartzen, doluagatik euren leku berezia bete behar zutelako hiletadarraigoan.
Hilketariek, zerraldoa zeramatenek, bide jakin jakin eta aldaezina egin behar zuten. Bideok lotzen zuten etxea eta eliza era benetakoz eta sinbolikozsinbolikoz. Ibilbide luze eta, inoiz, zail hauek baserribaserri-herrietan andabideak, guruzbideak, hil bideak bideak edo eleizbideak deitzen dira.
Hileta-jarraigoak prozesioan egingo du bide hori. Aurreren elizako gurutzea joango da, hildakoa hildakoa elizaraino gidatuko duena. Aldez aurretikaurretik, apaiza hildakoaren etxera etorriko da, gorpuaren gorpuaren kargua hartzeko eta berau elizara eramateko. Horregatik, zerraldoaren aurrean joango da errituzko otoitzak eginez. Ibilbidean zehar hil-kanpaiak joaraziko dira, gorpua elizaraino elizaraino heldu arte.
Hileta-jarraigoan toki agirian eramaten ziren aintzina sepulturarako opariak; serorak edo auzoko auzoko emakume nagusiak aurrogia eramaten zuen; ezkoandereak argia zeraman, honek ere emakumezkoen artean bere leku jakina zuela. Herri askotan gizonezkoen ilada bi joaten ziren zerraldoaren alde bietan, eskuan argizagi biztuak biztuak zituztela.
Hileta-jarraigoa, senideek eta auzoak hildakoarekin hildakoarekin zituzten loturen arabera osatua zegoenzegoen. Odoleko edo erantsiak ziren senideek ondrako ondrako taldea osatzen zuten eta, senidetasunaren graduaren arabera hartzen zuten, bai emakumezko emakumezko bai gizonezko, zegokien tokia. Zenbat eta senidetasuna hurkoagoa izan, dolu edo lutua hainbat eta ageriagoa zen soineko eta jantzietanjantzietan, horrek hildakoarekin bakoitzak zuen lotura lotura erakusten zuelarik.
Hileta-jarraigoan ez ziren aintzina hain ugariak ugariak senide ez ziren laguntzaileek. Hauek karitatezko karitatezko taldea osatzen zuten, kristau-elkartasunaren elkartasunaren arrazoiz zeudela aditzera emateko. Noiz edo behin hileta-jarraigoan ikur-oihalak ere erarnaten eramaten zituzten, hildakoa zein eliz elkartetakoa zen adierazteko.
Kristau lege zaharrak, hildakoaren aldeko meza hilotza eliz erdian dela ematea agintzen zuen. Hileta-elizkizunean, luto-bankuak, elizako lekurik agerienak, doluan zeuden gizonezkoentzat gizonezkoentzat ziren. Familiako emakumezkoak hilobi sinbolikoaren sinbolikoaren aurrean, jarlekuan, esertzen ziren, etxe bakoitzak elizan berea izaten baitzuen.
Lehengo mendean estaduaren herri-aginduek aginduek debekatu egin zuten hildakoak eliz bamira bamira sartzea, hilotza aurrean dela hileta-elizkizuna egiteko.
Lehenagoko usadioen eta berrien arteko tiratira-bira horrek ekarri zuen zerraldoa elizpean uzteko uzteko ohitura, elizako ateak irekita zeudela. Inoiz, zerraldoaren ordez katafalkoa jartzen zen eliz barruan.
Elizako Erritualean zehaztutako elizkizunak berdinak ziren hildako guztientzat. Halere, hileta guztiean hileta guztietan ez zen beti apaiz kopuru bera egotenegoten, elizkizunetan ez zen beti argi kopuru bera piztuta egoten, kantuak ospe handi edo apalagokoak apalagokoak ziren, eta ondra-mezak ere gehiago edo gutxiago izaten ziren.
Era honetako ezaugarriak bereizten zituzten kategoria edo maila desberdinetako hiletak, Vatikanoko Vatikanoko II. Batzarreak eragindako liturgia-berrikuntzetara berrikuntzetara arte indarrean iraun zutenak.
Elizkizunak ez dira bakarrik hileta-egun horretara horretara mugatzen. Etxekoek, senideek eta auzorik auzorik hurbilenek, dolualdiak irauten zuen arteko elizkizun guztietan parte hartu behar zuten. Hauen artean aipa daitezke ondretako meza, hileta ondoko bederatziurrena, eta Nafarroan arimen aldeko hileroko eguna. Dolualdia urteurreneko urteurreneko mezarekin amaitzen zen, hil eta urtebetegarrenean urtebetegarrenean hiletaren antzeko elizkizuna izaten zela.
XX. mende hasierako urteetara arte, Hego Euskal Herrian ohitura zen hildakoei eliz barruan barruan lurra ematea. Etxe edo familia bakoitzak elizaren zoruan zeukan lurperatze-leku bat, hilobi hilobi bat. Gerora kanposantu edo hilerriak elizetatik elizetatik aparte egin zirenean, etxeek aurrerantzean ere gorde zituzten euren hil-lekuok elizetan eta aintzineko hileta-ohikuneak gauzatzen zituzten euretan.
Hilobi sinboliko hau, defuntuentzako aldare bat bezala zen, bere argizaiola, zamau eta oihalekin oihalekin apaindua, etxeko defuntuen alde otoitz egin eta opariak eskaintzeko lekua.
Sepulturako argiak iziotu eta defuntuei eskaintzak eskaintzak egiteko ardura etxeko andereari zegokion. Eginbehar hau ezkontzako kapitulazioetan ere jasotzen zen aintzina, eta etxeko hilobiaren arduradun arduradun nagusi izateko kargua, sepultura hartze ekitaldiaren bidez egiten zen, aldez aurretik izendaturiko igande bateko meza nagusian.
Etxeko hilobiak garrantzia berezia hartzen zuen hileta-mezan eta dolualdiko elizkizun tietanguztietan. Hildakoaren etxekoek argiak, ogia eta diruak uzten zituzten bertan defuntuaren arimaren arimaren alde. Herriko beste etxe batzuetatik ekarritako ekarritako opariak ere han jartzen ziren, etxeen arteko arteko harremanaren adierazgarri.
Sepulturako argiei esangura mistiko bereziak ematen zizkioten, beti heriotza ondoan hildakoaren hildakoaren arimak bizirik irauten zuelakoari atxikiakatxikiak. Behinolako ogi edo labore oparien ordez, denbora igaro ahala, diruak uzten hasi zen jendeajendea. Apaizari ematen zizkioten, sepulturan hildakoaren hildakoaren aldeko otoitzak (errespontsuak) sepulturan sepulturan egin zitzan, hildakoak horretara betiko salbamena erdiesteko.
Mende honen erdialdera arte, sepultura edo hilobi sinboliko hauek izan ziren Euskal Herriko Herriko alderdi askotan etxeko hildakoen alde otoitz egiteko errezu-leku bereziak.
Beharbada horregatik, hiletetan, kanposantuan kanposantuan egiten zen lurperatzeak garrantzia gutxiago gutxiago zuen aintzina. Zerraldoari hilerrira laguntzen laguntzen zion jarraigoa, senide eta auzoko gutxi batzuek osatzen zuten. Eta, hildakoari han lur ematen zitzaion bitartean, doluko emakumeak edo mindunak eliz barruan irauten zuten hilobi sinbolikoaren aurrean.
[[File:7.2_Enterrement_Livres_d_heures_XV_Lyon.png|frame|center|340px600px| ''Enterrement'', Livres d'heures, Ss. XV. Lyon. Fuente: Aries, Philippe. ''Images de l'homme devant la mort''. Paris, Ed. du Seuil, 1983.]]
Hileta-elizkizunaren ondoren, jarraigoa, dolukoak dolukoak behintzat, elizaraino egindako bidean gordetako ordena berean, etxeratzen ziren. Etxeko atarian zenbait erritu egiten ziren, esate baterako, karitatezko jan-edana (Araba) edo defuntuaren defuntuaren aldeko otoitza su baten aurrean (BaxenafarroaBaxenafarroa).
Etxean, bertako bat galdu izanagatik mina agertuz, etxekoek eta senideek bazkari bat egiten egiten zuten elkartasunean, defuntuaren eta <‹aurretik ‹‹aurretik etxetik joandako» guztien alde otoitz eginezeginez. Apaizak edo lehen auzokoak zuzentzen zuen otoitza. Bazkari horretan defuntuaren alde limosna eman zuten guztiak, hau da, mezakoak izaten ziren mahaikide.
Durante un periodo que estaba establecido por la costumbre local la familia quedará sometida a ciertas restricciones en su vida de relación socialHerri bakoitzeko ohiturak aginduko duen epe baten, etxekoek mugatuta izango dituzte euren gizarte-harremanak. Durante este tiempo asistirán a los oficios exequiales en la iglesia y sus vestidos llevarán las marcas de luto que corresponden a su grado de parentesco con el muertoHildakoaren aldeko elizkizun guztietan egon beharko dute bitarte horretan eta, hildakoarekin nolako ahaidetasun-lotura izan, halako dolu edo lutu ezaugarriak ageri beharko dituzte euren soineko jazkeran.
[[File:7.4_Un_enterrement_a_Ornans_fragment_Peinture_de_Gustave_Courbet_1849_Musee_d_Orsay_Paris.png|framecenter|600px|''Un enterrement à Ornans'' (fragment). Peinture de Gustave Courbet, 1849. Musèe d 'Orsay. Paris. Fuente: Bornay, Erika: ''El siglo XIX''. Tomo VIII de ''Historia Universal del Arte''. Barcelona, Edit. Planeta, 1986.]]
=== Transiciones contemporáneas Oraintsuko aldaketak ===
El cuadro trazado anteriormente recoge a grandes rasgos el conjunto de los ritos funerarios que hasta tiempos recientes han estado en vigor en las poblaciones encuestadasHona artekoan azaldu dugun atalean, inkesta egin izan den herrietan oraintsura arte indarrean egon diren heriotz ohikuneen berri jaso dugu gaingiroz.
Este Gure berriemaileek bizi izan duten eta gogoratzen duten erritu-sistema ritual vivido y recordado por nuestros informantes se ha visto profundamente alterado en un periodo de tiempo relativamente cortohonek aldaketa sakonak izan ditu denbora laburrean.
Todas las encuestas vienen a señalar que uno de los momentos más importantes en este proceso de cambio tuvo lugar a finales de los años sesenta cuando se aplicaron en las exequias las reformas promovidas por el Concilio Vaticano Inkesta guztietan nabarmentzen da aldaketa-prozesu horren unerik gailurrenetako bat hirurogeiko hamarkadaren amaiera izan zela, Vatikanoko II. Batzarreak hileten eremura ekarri zuen berrikuntzaren ondorioz.
A raíz de esta reforma se volvió a la antigua práctica de celebrar funerales de cuerpo presente y se suprimieron los catafalcos o túmbanos que se instalaban en medio de la iglesia sustituyendo al féretro ausenteBerrikuntzok direla-eta, hileta-elizkizunak gorpua eliz barruan dela egiten hasi ziren berriro, eta zerraldoaren ordez eliz erdian jartzen ziren katafalkoak baztertu egin ziren. Hileta-ohituretan eragin handiagoa izan zuen oraindik hileta-mezak arratsaldez egiteak. Arin zabaldu zen ohitura berri hori, lan munduan gertatu ziren ordutegi-aldaketekin ere ondo egokitzen baitzen. Horrela, galdu egin zen goizeko hileta-elizkizunaren ondoren hildakoaren senide guztiek haren etxean egiten zuten otordu edo bazkariaren usua.
Mayor incidencia tuvo en las costumbres funerarias la posibilidad de celebrar las misas exequiales por la tardeHileta-elizkizun berria erabat laburtu zen, defuntuen ondra-kantua kentzean. Esta práctica se generalizó rápidamente por ser más adecuada a los cambios que se habían operado en el mundo del trabajo pero trajo consigo la supresión de aquella comida o banquete queLatinez egiteari ere erabat utzi zitzaion. Liturgia berrian liburu santuetako irakurgaiak tokiko hizkuntzan egiten hasi ziren, a modo de conclusión de funeraleta kantuek ere pazkoetako kutsua hartu zuten. Horrela, reunía a todos los parientes y allegados en la casa mortuoriahiletak heriotzaren kristau-misterioa modu gozoago eta errukiorragoan agertzen zuen.
El antiguo funeral se simplificó con la supresión del canto del oficio de difuntos (nocturnos) y se abandonó el uso del latínUrte haietan beste aldaketa bat ere izan zen; elizako solairu guztia luzetara jarritako bankuekin bete zen. La nueva liturgia con las lecturas de los libros sagrados en lengua vernácula y con sus cantos pascuales presenta una faceta menos dramática y más benevolente del misterio cristiano de la muerteHori dela-eta, sepulturak ere kendu egin ziren; eta etxeko hilobi hauetan defuntuen alde argiak eta limosnak oparitzeko ohitura ere galdu egin zen. Inkesta egin den zenbait herritan, ohitura hau aurretik ere desagertzen hasia zegoela esaten dute. Hirietako elizetan esate baterako, etxe bakoitzari zegozkion sepultura hauek bakar baten bilduta zeuden mende hasieratik, guztientzako hilobiaren balioa zuena; eta hil berrien familiakoek hartzen zuten bere aldian hilobi sinboliko horren ardura.
Al tiempo de estas reformas se igualó en las parroquias el modo de celebrar las exequias y desaparecieron las antiguas categorías o clase de funeralHego Euskal Herrian, hilobi sinbolikoa elizatik kanpora ateratzeak defuntuen aldeko otoitz-toki berezia lekuz aldatzea ekarri zuen. Handik aurrera, kanposantuko hilobia zaintzeak garrantzia handiagoa hartu zuen eta haraxe eramaten zituzten argien eskaintzak. Gero, argien ordez loreak jartzeko ohitura zabaldu zen.
Durante estos años se cambió también el mobiliario en muchos templos colocando bancos corridos que ocupaban toda la naveIparraldean, ordea, kanposantua elizaren inguruan izanik, benetako hilobia izan da, hurbiltasunagatik eskaintzak eta opariak berean hartu izan dituena. Las fuesas o sepulturas simbólicas fueron relegadas y se desvaneció con ello la antigua costumbre de ofrendar luces y limosnas en sufragio de los difuntos sobre la sepultura familiar. Bien es verdadDena den, como se anota en varias localidades encuestadasbizien eta hildakoen arteko lotura, que la decadencia de esta práctica había comenzado anteriormente. Desde primeros de siglo en las iglesias urbanas las antiguas sepulturas domésticas habían quedado reducidas a una únicalehengo denboretan elizaren esparruan adierazten zena otoitz eta oparien bidez, de carácter colectivoargaldu egin da aspaldion, que era atendida durante el periodo de duelo por la familia del recientemente fallecidohilerri berriak elizatik eta hiriguneetatik urruntxoan eraiki direnean.
La desaparición de esta sepultura simbólica ubicada en el interior de la iglesia desplazó de lugar el culto a los difuntos; en adelante fue cobrando mayor importancia el cuidado y el ornato de las sepulturas del cementerio y allá se trasladaron las ofrendas de luces que posteriormente fueron sustituidas de modo general por ofrendas florales. Esta observación atañe especialmente a Vasconia peninsular. En el País Vasco continental donde el cementerio rodea a la iglesiaHalere, sus tumbas han sido desde antiguo objeto de ritos de ofrenda y de sufragios. En todo caso la vinculación entre el mundo de los vivos y el de los difuntos que encontró su expresión ritual en el espacio de la iglesia se ha visto atenuada con la construcción de nuevos cementerios y su traslado a las afueras de los núcleos de poblaciónhileta ohikuneen aldaketak, ez dira elizetako hileta-mezetan egin diren berrikuntzengatik bakarrik gertatu.
Pero las transformaciones en las prácticas funerarias no han obedecido únicamente a las modificaciones introducidas en la celebración de las exequias en la iglesiaAldaketa-prozesu honetan nabarmenen azaltzen den giza-gertaera hauxe da: gero eta jende gehiago hiltzen dela ospitaleetan edo zaharrentzat eratutako egoitzetan. Hori dela-eta, maiz gertatzen da gaur «etxetik kanpo» hiltzea.
Uno de los hechos más destacables en este proceso de cambio es el crecido número de fallecimientos que acaecen en centros hospitalarios o en residencias detinadas al cuidado de ancianos; de modo que hoy en día «morir fuera de casa» es un hecho frecuenteEgoera berri honetan, aintzina etxearen inguruan izaten ziren heriotz ohikuneak erabat desagertu dira: elizakoetara joatea, heriotzaren berri ematea, hildakoa janztea, hil-ohea atontzea, auzokoek gaubelan parte hartzea.
En estos casos todos los ritos mortuorios que tenían lugar en el ámbito de la casa quedan anulados: la recepción del Viático, el amortajamiento del cadáver, la preparación de la estancia mortuoriaOrain hileta-jarraigoa ez da hildakoaren etxetik prozesioan irteten hilotza elizara eramateko. Aintzina ohikunerik nabarmenena zen hori erabat sinpletu da, la participación de los vecinos en el velatorio. Incluso la casa misma deja de ser el punto de donde parte la comitiva fúnebre que llevará procesionalmente el muerto a la iglesiaorain hilotzari hileta-elizkizun aurretxoan elizpean egiten zaion harrera besterik ez baitzaio egiten.
Este traslado que constituía el rito funerario por antonomasia quedará reducido a un acto de recepción del cadáver en el atrio de la iglesia momentos antes de comenzar la misa del funeralHerri txiki batzuetan izan ezik, hileta-jarraigoak oinez egiten zuen ibilaldia, «enterrua» deitzen zena, erabat desagertu da, eta aintzineko hilbideak ere (andabideak), etxe bakoitza elizarekin lotzen zutenak, guztiz ahaztu dira.
Excepción hecha de algunas localidades rurales el desfile a pie del cortejo fúnebre -lo que popularmente se conocía como «el entierro»-ha desaparecido prácticamente y con la introducción de coches fúnebres cayeron en desuso los antiguos caminos mortuorios por los que debía transcurrir el cortejo desde la casa hasta la iglesiaOrain dela hogeta bost urtera arte heriotzarena auzoko jazoera bat zen. Gertaera horrek erabateko lehentasuna ematen zion hildakoaren etxeari. Auzoko guztiak hurbiltzen ziren hildakoaren etxekoei laguntzera, eta hildakoa bertan zegoen bitartean, etxeak halako eleiz taiua hartzen zuen.
Hasta hace unas décadas la muerte era un acontecimiento que tenía lugar normalmente en el ámbito de la vecindadHildakoaren etxe barruko horiek izan dira heriotz ohikuneetan gehienbat desagertu. Este hecho otorgaba a la casa mortuoria un intenso protagonismo: la familia del difunto se convertía en el centro de las atenciones de los vecinos y mientras el cadáver permanecía en la casadirenak. Inkestetan ere argi isladatzen da, desagertze honen eragile izan direla besteak beste, gaur egun auzoen arteko harremanak hain estu eta lotuak ez izatea, ésta adquiría un marcado carácter sagradolana ere auzotik kanpo egiten baitute gehienek orain.
Han sido precisamente los ritos que se desarrollaban en la casa mortuoria los que mayor detrimento han sufrido en el conjunto del ritual funerarioEgoera berri honetan, heriotzaren gertakizuna senideen artera rnugatu da eta lehen auzokoenak ziren eginkizunak orain etxeko eta senideek hartzen dituzte bere gain. Gaisoa etxean dagoenean apaizak berak eramaten dizkio elizakoak isilean, auzokorik gabe. Hilda gero, hurkoen direnak etorriko dira familiari doluminak ematera eta hauek gorpua barruan duen zerraldoaren aurrean egongo dira une labur batez. Lehenago etxean bertan egiten zen errosarioa, hara biltzen zirela auzoko guztiak, orain elizan egiten da. En este hecho constatado en nuestras encuestas ha influidoEta gaubela, entre otras causasetxeko heriotz ohikune gisa, la mutación operada en las relaciones de vecindad actualmente menos interdependientes debido al desplazamiento de los centros de trabajo fuera de este marcoerabat desagertu da.
En esta nueva situación el acontecimiento de la muerte se retrae en gran medida a la esfera familiar y las tareas que antes asumían los vecinos son ahora desarrolladas por los familiares y parientesHeriotz ohituretan eragin nabarmena izan duen beste arrazoietako bat heriotz zerbitzuak merkaturatzea izan da. En los casos en los que el enfermo permanece en casa el sacerdote le llevará el Viático privadamenteMende honen bigarren erdian, sin la asistencia del vecindario. Una vez fallecido las personas más allegadas acudirán a dar su condolencia a la familia y se detendrán unos instantes ante el féretro que contiene el cadáver. El rezo del rosario que convocaba a todo el vecindario en la casa mortuoria tendrá lugar en la iglesia. El velatorio como rito funerario doméstico deja de practicarseheriotz enpresa eta agentziek gero eta gehiago zabaldu dituzte euren zerbitzuak, herririk txikienetaraino helduz, eta eurok izan dira pizkanaka, artean auzokoenak ziren zeregin eta funtzioen ardura hartu dutenak.
Otro de los hechos que ha repercutido en las costumbres en torno a la muerte ha sido la comercialización de los servicios fúnebres. Durante la segunda mitad de este siglo empresas y agencias funerarias fueron extendiendo sus servicios hasta las localidades más apartadas y asumieron progresivamente las tareas y funciones que hasta entonces eran desempeñadas por miembros de la comunidad vecinalHartueman gisa, auzokoek egin ohi zituzten zereginak ziren, esaterako, hildakoa garbitu eta janztea, gorpua edukiko zuten gela egokitzea, heriotza aldarrikatzea, senideak jakitun jartzea, dolualdian etxeko lanez arduratzea eta, batez ere, zerraldoa etxetik elizara eta kanposanturaino eramatea.
Entre estas labores que se realizaban en régimen de reciprocidad y de obsequio estaban el lavado y amortajamiento del cadáverUsadio zaharrean, el adecentamiento de la estancia mortuoriaheriotzaren gertaerak auzoen artean harreman estua sortzen zuen eta, la comunicación de la muertegehiago edo gutxiago, los avisos a los parientesguztiek ematen zieten laguntza hildakoaren etxekoei. Baina gorago aitatu ditugun eginbeharren bidez adierazten zen elkartasun horren ordez, las labores domésticas durante el duelo ygauregun merkatal zerbitzuak betetzen dute zeregin hori, sobre todoheriotz zerbitzuek. Zeregin horien profesionalizaziorik handiena tanatorioena litzateke, el transporte del féretro hasta la iglesia y el cementeriobertan edukitzen baitute orain hilotza elizkizunera arte.
La ejecución de estas acciones formaba parte de los deberes vecinales y expresaba los vínculos de relación mutua que existían entre las casas y las familias que convivían en el marco de una vecindad. Muchas de estas prestaciones han sido sustituidas actualmente por servicios funerarios de carácter impersonal. La expresión más acabada de la profesionalización de tales servicios sería el tanatorio donde el muerto permanece durante el tiempo que precede a las exequiasLehenagoko bizimoduan, hildakoaren etxea zen heriotz ohikune nagusien erdigunea; bertatik irteten zen hileta-jarraigoa, gehienbat etxeko eta senideek osatzen zutena, eta bertara itzultzen ziren guztiak elizkizunak amaitu eta kanposantuan gorpuari lurra eman ostean.
En el sistema tradicional la casa mortuoria ocupaba el lugar central en el conjunto de los ritos funerarios; de ella salía el cortejo fúnebreBaina etxean egin ohi zen gaubela baztertu denean, integrado principalmente por el grupo de familiares y parienteseta etxetik elizarainoko prozesioa ere galdu delarik, y a ella retornaba una vez celebradas las exequias en la iglesia y llevado a cabo el enterramiento en el cementeriohileta-ohikuneak elizakoetara mugatu dira gehienbat.
Con la supresión del velatorio en la casa y del traslado procesional del féretro desde ellaHileta-elizkizunetan aintzina baino lagun gehiago batzen da orain. Inkestetan jaso denez, el ritual funerario se ha concentrado casi en su totalidad en el espacio de la iglesiajendeak bere burua behartua ikusten du auzoko, lagun eta ezagunekiko atxikimendua erakustera, etxekoen eta senideen hileta-elizkizunetara joanez. Berriemaile batek esaten duenez «lehen hildakoagatik joaten ziren; orain, hildakoaren etxekoengatik».
Las exequias que tienen lugar en los templos congregan actualmente un número de asistentes notablemente superior al de antaño. Según constatan las encuestas se ha creado entre la gente la obligación de expresar la solidaridad con vecinosHiletetara lagun gehiago joan ohi den arren, amigos y conocidos acudiendo a los funerales de sus familiares y parientes. Al decir de una informante «antes se acudía por el muerto y ahora más por la familia del muerto»defuntuaren alde mezak ateratzeko ohiturak ere atzeraka handia egin du.
Junto a esta mayor asistencia de gente a los funerales se consigna un decaimiento progresivo en la costumbre de Familiakoei ematen zitzaien dirua, edo elizan ematen zena, herri bateko etxeen eta familien arteko harremanen adierazgarri zen.encargar la celebración de misas en sufragio del difuntoInkesta batzuek diotenez, usadio honen galera, herrian oso erroturik zegoena, elizgizonek beronen ardurarik ez hartzetik etorri da. Dena den, kasu honetan eta heriotzaren inguruko ohikune batzuen galeran, eragin handia izan du herritarren pentsaeraren aldaketak, bai eta erlijioaren zaletasunak izan duen gainbeherak.
Las módicas cantidades de dinero destinadas a este fin que se entregaban a la familia o se depositaban en la iglesia constituían un entramado de relaciones recíprocasOraintsura arte, ''hartu-emanakdolualdian izaten zen eginbehar nagusia hau zen: hildakoaren etxeko eta senitartekoak elizkizunetara joan beharra, ''entre las casas y familias de una localidad. Algunas encuestas señalan que la pérdida de esta costumbre se debe al desinterés del clero por esta práctica arraigada en el pueblo. Con todo es indudable que en este caso, al igual que en otros aspectos de la transición en los ritos funerarios, han tenido influencia los cambios operados en la mentalidad popular y la decadencia de las prácticas religiosasdefuntuaren animaren alde otoitz eta opariak egitera.
Hasta tiempos recientes el periodo de duelo se significaba primeramente por la obligación que recaía sobre los familiares y allegados del difunto de asistir a los actos religiosos donde se hacían oraciones y sufragios por su almaDolualdi honetan egiten ziren hileta-elizkizunak –bederatziurrena, hileroko arimen meza eta igandetako sepulturako argi iziotzea– honetara gutxitu dira: hiletaren hurrengo igandean egiten den olata-mezara eta urteurreneko eleizkizunera.
Los actos de carácter exequial que tenían lugar durante este tiempo Etxekoek eta senideek heriotzaren ondoren jantzietan eraman ohi zituzten lutu-novenarioezaugarriak ere guztiz gutxitu dira; orain ez dira horren ageriak eta denbora laburra irauten dute. Aldi berean, función mensual de almas, oficios de sepultura dominicalesoraindik gehiago baztertu dira gizarte-harremanetarako eta jolas- han quedado reducidos generalmente a la misa de salida que se celebra el domingo que sigue al funeral y a la misa de aniversariokiroletarako lege zaharrak ezartzen zituen debekuak.
También se han mitigado grandemente tanto en duración como en intensidad las marcas de luto que llevaban los familiares y parientes en su indumentaria durante el periodo que seguía a la muerte. En mayor medida han desaparecido las restricciones que la costumbre imponía a los allegados del difunto en sus relaciones sociales y en la asistencia a actos de carácter lúdico.<div style="margin-left:0cm;"></div>
La realización de nuestras encuestas de campo ha coincidido en el tiempo con la introducción de la práctica de la incineración que en los años noventa se ha intensificado sobre todo en las localidades de gran densidad urbanaInkestak egiten ibili garen aldi berean ohitura berri bat agertu da: gorpu edo hilotzak errauts bihurtzearena. Larogeita hamargarreneko urteetan asko zabaldu da ohitura hau, batez ere hiri handietan. Este hecho que en sí mismo considerado supondría una notable mutación en los modos de enterramiento tradicionales no ha desterrado la inhumación; generalmente tras la cremación las cenizas son inhumadas en los nichos o panteones que las familias poseen en los cementeriosBaina joera honek ez du baztertu gorpua lurperatzeko ohitura zaharra, zergatik hilotzaren errautsak familiek kanposantuetan dituzten hilobi edo panteoietan gordetzen diren.[[File:7.5_Acuerdate_de_la muerte_Reloj_solar_de_Ortzaize.png|framecenter|center600px|''Acuérdate de la muerte''. Reloj solar de Ortzaize (BN). Fuente: «L'Art au Pays Basque» in ''Visages du Pays Basque''. Paris, 1946.]]{{DISPLAYTITLE: Ritos funerarios y su evoluciónHeriotz ohikuneak eta euren ibilbidea}} {{#bookTitle:Ritos funerarios en Vasconia Heriotz Ohikuneak Euskal Herrian | Ritos_funerarios_en_vasconia/eu}}