127 728
ediciones
Cambios
m
Inkesta egindako herri gehienetan hauteman Kapitulu honetan, etxeko aziendako espeziek ukuiluratuta egondako aldian jasotako elikaduraren berri ematen da. Neguan izaten da hori, neguan baldintza klimatikoek bazka haztea eragozten baitute, baita azienda espezie guztien hazkuntza edo ustiapena, landara edo, gutxienez, horien portzentaje altu batenaalturako bazkalekuetara ateratzea ere. Herrian herriko aniztasuna ez dago lotuta eremu batzuetan azienda mota bat eta besteetan bestelakoak haztearekinEspezie batzuk ukuiluratuta egon dira etenik gabe, espezieek herri bakoitzeko aziendaren barruan duten garrantzi erlatiboarekin baizikurte-sasoi guztietan. Hautematen da, hori bai, arrazen araberako bereizketa batBeste animalia batzuk etenik gabe eduki dira ukuiluan haiei egotzitako erabileraren arabera.
Mendean zehar ikusi da, gainera, eraldaketa handia animalien hazkuntzan. Antzina, ekonomia gehienak autarkikoak zirenean, etxe bakoitzean azienda mota guztiak hazten ahalegintzen ziren, etxeko biztanleen elikadura-premiak asetzeko.=== Idiak ===
Gero eta espezializazio handiagora jo Idien elikadurak berezitasun batzuk izan daditu behi-aziendaren barruan. Landako lanetan gurdi-abereen lanetan erabilitako animaliak direnez, eta joera hori laurogeiko hamarkadan indartu haien elikadura zaindu egin da Europako Batasunean sartzerakoan, beren lan gogorra gaixotu gabe jasan dezaten. Espezializazio horrek ez dio eragin aziendaren arraza-osaketari soilik, ekoizpen emankorreko arrazei sarbidea emanda; horrez Horrez gain, merkatuak ezarritako ekoizpen-kostuak murriztekoohikoa izan da itxura oneko idi pareak harrotzeko motibotzat izatea haien jabeentzat, abeltzainek azienda mota bakar baten ustiapenean zentratu eta abelburuak ugaritu beharra izan dutebatzuek, mozkin-marjinen jaitsiera batez ere horretarako baliabide ekonomikoak izanez gero , gainelikatu egiten zituzten animalia horiek, auzokideen miresmena eta handiagoa leuntzekoinbidia eragiteko.
Isurialde honetan behiak eta ardiak izan dira esneZamarien elikadurarekin behi-ekoizle nagusiak, eta behiarena baliatu aziendaren elikadurarekin gertatzen denaren antzekoa gertatzen da batez ere etxean kontsumitzeko. Gurdi-abereei dagokienez; isurialde mediterraneoan, idiak garrantzi handiagoa izan dira erabilienak. Populatze sakabanatuak azienda baserrietako ukuiluetan haztea ahalbidetu dudute zerealek eta lekaleek, etxearen parte izanda. Kliman eta landaredian dauden desberdintasunek baldintzatu dituzte abeltzaintzako eta artzaintzako jarduerak, halako moldez non isurialde honetan animaliakatlantikoan, mendian ez ezik mendi-hegaletako belazeetan eta haranen hondoetan ere bazkatu diren. Abeltzaintzak esne-ekoizpenaren aldeko bilakaera izan du, behi-esnearena batik bat, eta garrantzia izan du ardi-aziendak ere; ardien esnea gaztak egiteko baliatu izan dabelarrak.
FruizenKarrantzan (B), behiakgaur egun, zekorrak eta txahalak barneneguan, txerriakartaldeak haranaren beheko partean bazkatzen dira, untxiak eta oiloak ustiatzen ziren baserrian, txakur eta katuez gain. Animalia batzuk, idiak gauean ukuilu eta astoak adibidez, ustiatu egiten ziren, baina hazi gabetxaboletan biltzen dira; eskuarkihan, adinez nagusi zirela erosten zirenbelar lehorra ematen zaie gainelikadura gisa. Informatzaileek inoiz ez dute erlauntzik eduki, baina ezagutzen dituzte erlauntzak eduki dituzten auzoakErditutako ardiak ukuiluan mantentzen dira azarotik maiatzera arte. AhuntzAzarotik maiatzera arte bi pentsu- errazio jasotzen dituzte egunero, bat goizean, jetzi ondoren, eta ardi-azienda ere ez zen oso garrantzitsua izanbestea arratsaldean, jetzi aurretik; eskuarki, ikusten ziren artalde guztiak gipuzkoarrak ziren jatorrizapirilean, eta Fruizera neguan joaten zirenerrazio bat arratsaldean, herriko bazkalekuak baliatzekojetzi aurretik.
Debabarrena eskualdean, Elgoibarren, hogeiko hamarkadan, suitzar arrazako behiak hazten zirenTxerrien elikadura antzekoa izan da ikertutako lurralde osoan. Elikadura horretako parte izan dira erremolatxak, arbi xehatuak etapatatak, landazereal-lanetarako erabiltzeaz gain, etxeko kontsumorako zein salmentarako esnea eskuratzeko baliatzen zirenirinarekin nahastutako berdura ur berotan deseginarekin batera. Garai hartan, baserri bakoitzak lau edo sei behi edukitzen zituen, idi pare batAnimalia horiek mendian askatu ere egin izan dira, txahal batzukharitzen, astoa arteen eta mandoa. Baserri batzuek lurra lantzeko idiak zeuzkaten; mineralez betetako bagoiak mugitzeko ere erabili zituzten gaur egun desagertua dagoen fabrika batean. Gaur egun panorama oso aldatuta dagopagoen fruituak jateko, eta, baserri batzuek behi gutxi izaten jarraitzen badute baita gaztaren gazura aprobetxatzeko ere, esnerako nahiz haragitarako ustiatzen dituztenek nabarmen igo dute buruen kopuruagazta txaboletan egiten zen artzaintza-eremuetan.
Saran (L)Herri gehienetan, laborari-etxeetan espezie hauek guztiak edo hauetako batzuk ustiatzen ziren: behiak eta idiakoiloak kaleetan libre ibili izan dira, txerriakjanari bila. Horrez gain, ardiakhaien elikadura osatzeko, zaldiak eta behorrakzereala eman izan zaie, astoakbihi zein irin moduan, ahuntzak, untxiak, oiloak, ahateak eta antzarakbatzuetan uretan egositako irinak eta patatak.
Isurialde mediterraneoan, batez ere eremu hegoaldekoenean, ahuntza izan da tradizionalki etxean kontsumitzeko esnea eman duen animalia, ardi-azienda, behi-azienda bezala, haragitarako hobea baitzen, eta gainera oso urria herri askotan. Gurdi-abere gisa, garrantzitsuenak zamariak Untxiak izan dira. Populatze kontzentratuagoa izan denezlandare basatien kontsumitzaile nagusiak; horien artean, azienda herriaren kanpoaldean egindako eraikinetan bizi izan maiz aipatzen den bat nabarmentzen da eskuarki, ''lechocino ''edo ''gardabera. Artzaintza mendian egin izan Sonchus'' generoko espezie bat da batik bat, beheko lurrak zerealei eman baitzaizkie, uztondoak eta lugorriak ere baliatuta.
UrkabustaizenAnimalia guztiek zainketa bereziak izaten dituzte beren hazkuntzako garai batean, zaharrek diote normalena «denetik pixka bana» egotea zelabizitzaren hasieran. HorrelaJaiotzen direnetik gurasoak bezala jaten hasten diren adinera iritsi arte, ardiakbeste modu batez elikatzen dira. Etxe abere gehienak ugaztunak direla kontuan hartuta, ahuntzakedoskitze garai bat igaro ohi dute, behorrak, behiak, oiloak, erleak, astoak, mandoak eta txerriak ohikoa da hazi diraahala haien elikadura pixkanaka aldatzen joatea, besteak besteheldutakoan izango duten dietara egokitzeko pausoz pauso. Ohikoa izan da txakur bat edukitzea ereHorrez gain, etxea babesteko, eta katuakbeste zainketa batzuk jasotzen dituzte, arratoien aurka borrokatzekobizitzaren lehen aldian egozten zaien hauskortasuna arintzeko.
Haragitarako behiek mendian ematen dute urtearen zati handi bat. Apirilean ''botatzen ''dira, eta ukuilutik kanpo egoten dira lehen elurteak arte. Ohikoena terreña arrazako behia zen, idiak hazteko ere erabilia. === Txahalak ===
=== Nafarroa ===Astigarragan (G), txahalak esnez elikatzen dira txikiak direnean, eta gero belarrarekin nahastutako pentsua ematen zaie, gizentzeko.
Nafarroako Mendialdean=== Bildotsak === Karrantzan (B), edoskitze garaiak ekaina arte irauten du gutxi gorabehera; hala ere, Larraunenbildotsak edoskitzen edukitzen dira maiatzaren hasiera arte, eta orduan bularra kentzen zaie, esnea gazta egiteko baliatzeko. == Aziendaren elikadura landan == Negua ukuiluan, baldintza atmosferiko okerretatik babestuta, ematen duten etxe bakoitzean ahuntz bat egon abereak baserritik edo herritik gertuko belazeetan askatu ohi zendira udaberriaren amaieran edo udaren hasieran, haren esnea aprobetxatzekobaldintza klimatikoak hobetzen direnean eta belarra berriro hazten denean. Soka luze batekin lotu ohi zen Kontrazko arrazoiengatik, udazkenean, menditik jaitsi eta gero, berriro ere belaze bateanhorietan bazkatzen dira, klimak aukera ematen duen bitartean. Gaur egun === Isurialde mediterraneoa === Isurialde atlantikoaren eta isurialde mediterraneoaren aldeko bereizketa argi bat ikusten da, familia bakoitzak txerri herritik gertu bazkatzen den azienda zaintzeari dagokionez. Isurialde mediterraneoan ohikoa izan da artzain bat edo bi dauzka bere kontsumorakokontratatzea herriko biztanle guztien aziendek osatutako artaldea zaintzeko. Baserri bakoitzean 18 bat oilo mantentzen dira === Isurialde atlantikoa === Isurialde atlantikoan ohikoa izan zen, antzina, kaiolatuak eskuarkilurrak zedarritzeko hesiak artean ere ohikoak ez ziren garaian, arrautzez hornitzekoumeek azienda zaintzea etxetik gertuko belazeetan. Artoa ematen zaie jatenNahiko ohikoa zen umeek eskola utzi behar izatea irakurtzen ikasi eta gero, baita baratzeko berdura ere; aske baldin badaude aza bat zintzilikatzen diete alanbre batetiklan hori eta beren adinerako egokiak ziren beste batzuk egiteko. === Animalien kontrola belazeetan === Belazeak zedarritu eta animaliak haien barrutik irtetea eragozten duten hesiak zabaldu arte, eskortan edo itxituranzaindu egin behar izaten ziren, mokokatzekoihes ez egiteko. Gaur egun Animaliak zelatatzea ezinezkoa zenean, behiak esnea emateko eta txahalak edukitzeko hazten dira; txahalak saldu egiten diralotuta edukitzen ziren belazeetan, ihes ez egiteko, gizendu ondoren. Ugariak dira ardiak ereedo bestela gailuren bat ezartzen zitzaien, Europako Batasunak ematen dituen diru-laguntzei esker errentagarriak direlakogehiegi urruntzea eta ereindako lursailetan sartzea eragozteko.{{DISPLAYTITLE: IVI. ANIMALIEN HAZKUNTZAUKUILURATUTAKO AZIENDAREN ELIKADURA}} {{#bookTitle:Abeltzaintza eta Artzaintza Euskal Herrian|Ganaderia_y_pastoreo_en_vasconia/eu}}
Texto reemplazado: «{{#bookTitle:Abeltzaintza eta Artzaintza Euskal Herrian|Ganaderia_y_pastoreo_en_vasconia/eu}}» por «{{#bookTitle:Abeltzaintza eta Artzaintza Euskal Herrian | Ganaderia_y_pastoreo_en_vasconia/eu}}»
<languages></languages>
== Animalien hazkuntza tradizionala eta aldaketa garaikideak Aziendaren elikadura etxean ==
== Isurialde atlantikoa = Zamariak ===
=== Bizkaia Ardiak eta ahuntzak ===
=== Gipuzkoa Txerriak ===
=== Baskonia kontinentala Oiloak eta beste hegazti batzuk ===
== Isurialde mediterraneoa = Untxiak ===
=== Araba =Kumeen elikadura ==