Cambios

Liburuki honetan etxea eta familia aztertzen dira aldi bereanLanda-etxe tradizionala, hain zuzen erebaserria, familia bat bizi den etxea azaldu nahi izan delakomende askotako erakundea da. HorregatikHerrialdean bertan egon da aspaditik, badaeta denboraren iragaitea gorabehera, Jose Miguel Barandiaranek beti gogora­razten zuen ''etxea'' hitzak euskaraz zuen esangura bikoitzabere ezaugarriak mantendu ditu kultura-aro ezberdinetan<ref>Honi gagozkiolarik, datu aipagarria da etxearen gaiak gure herriko literaturan izan ere, etxea nahiz familia esan gura du, duen trataera eta, euskalduna beti egon hedapen handia.</ref>. Hori guztia adierazpidea da ''etxe'' bati lotu­ta. Horregatik, familia eta etxea kontzeptuek ''etxekoak'' euskal terminoa biltzen duteez bakarrik antzinatasunarena, eta etxe­ko familiabaita egoera berrei egokitzeko duen gaitasunarena ere, betiere, bizilagunak nahiz familia bateko gunerik estuena izendatzeko erabil daitekebere oinarrizko ezaugarriak mantenduz.

Kontuan hartu beharreko beste alderdi garrantzitsu bat da (On Jose Miguelek bere lan etnografikoetan adierazi ohi zuen) Liburuki honetan etxea ez dela eta familia eta etxeko animaliak bizi diren eraikina bakarrikaztertzen dira aldi berean, izan hain zuzen ere, etxearen kontzeptua ledanietako erakinetara hedatu behar dafamilia bat bizi den etxea azaldu nahi izan delako. Horregatik, eraikin hurkoetara zein urrutikoetarabada, laborantza-zelaietaraJose Miguel Barandiaranek beti gogorarazten zuen ''etxea'' hitzak euskaraz zuen esangura bikoitza, mendiraizan ere, baita hilerriko hilobira ereetxea nahiz familia esan gura du, edota hilo­bi sinbolikora edo elizatik kanpokora. Etxeko animaliak etxearen parte ziren. Baina ez kortan bizi direnak bakarriketa, baita etxearen barruan nahiz kanpoan erlauntzak okupatzen dituzten erleak ereeuskalduna beti egon da ''etxe'' bati lotuta. Jabea edo ugazabandrea hiltzen zene­anHorregatik, euren heriotzaren berri ematen zutenfamilia eta etxea kontzeptuek ''etxekoak'' euskal terminoa biltzen dute, eta hildakoaren postua beteko zuen pertsonaren izena ere baietxeko familia, bizilagunak nahiz familia bateko gunerik estuena izendatzeko erabil daiteke.

Kontuan hartu beharreko beste alderdi garrantzitsu bat da (On Jose Miguelek bere lan etnografikoetan adierazi ohi zuen) etxea ez dela familia eta etxeko animaliak bizi diren eraikina bakarrik, izan ere, etxearen kontzeptua ledanietako erakinetara hedatu behar da, eraikin hurkoetara zein urrutikoetara, laborantza-zelaietara, mendira, baita hilerriko hilobira ere, edota hilobi sinbolikora edo elizatik kanpokora. Etxeko animaliak etxearen parte ziren. Baina ez kortan bizi direnak bakarrik, baita etxearen barruan nahiz kanpoan erlauntzak okupatzen dituzten erleak ere. Jabea edo ugazabandrea hiltzen zenean, euren heriotzaren berri ematen zuten, eta hildakoaren postua beteko zuen pertsonaren izena ere bai. Azterlan honetan, etxeari ez zaio ikuspuntu arkitektoniko batetik helduko, nahiz eta alder­di alderdi hori eta beste batzuk ere landuko diren. Era berean, ez da XIX. mende amaierako eta XX. mendeko lehenengo hamarkadetako biblio­grafian bibliografian idealizaturik irudikatu, marraztu, mar­gotu margotu eta kantatu izan den “ohiko” baserriaren deskribapenik egiten.

[[File:2.3Zurutuza (Zututze) Zeanuri (B) c. 1925.pngJPG|center|frame600px|Zurutuza (ZutzuteZututze), Zeanuri (B), c. 1925. Fuente: Archivo Fotográfico Labayru Fundazioa: Fondo Felipe Manterola, con un particular agradecimiento a su nieto Mikel Manterola.]]

Egiturari dagokionez, etxea atalka aztertuko bada ere (teilatua, zimenduak eta hormak, baoak, barne-banaketa), lanean bada atal bat non lurralde guztietako etxe-moldeak deskri­batzen deskribatzen diren, izan baserriak, hiribilduetako etxeak, arrantzaleenak edo Nafarroako Erri­berako Erriberako leizeetakoak.

Obra honen edukia Barandiaranen ''Etnogra­fiaEtnografia-ikerketa baterako gida'' laneko lau atal nagusi­tan nagusitan dago oinarriturik: etxeari lotutakoak, altzariak eta etxeko arreoa, familia eta senar­emazteen senaremazteen arteko harremanak. Bildutako datu gehienak XX. mendekoak diren arren, horren aurrekari izandako XIX. gizaldiko azken hamarkadetakoak eta XX.aren amaieran eta XXI.aren hasieran jazotako aldaketen gaine­koak gainekoak ere jaso dira, hitz-atze legez. Bestalde, etxearekin eta familiarekin lotutako gai batzuk ''Euskalerriko Atlas Etnografikoa'' lana osatzen duten beste sei liburukietan agertu direla esan beharra dago.

Tradiziozko landa-etxea paisaia jakin batean dago kokaturik, eta zeregin zehatza dauka. Euskal Herrian, beste gai batzuetan bezala, kasu honetan ere –Etnografia Atlaseko aurre­ko aurreko liburukietan esana dugu– bi eremu ezberdin daude: atlantikoa, non biztanleria sakaba­naturik sakabanaturik bizi den, eta mediterraneoa, non biz­tanleria biztanleria bildurik bizi baita.

Dena dela, eremuen ezberdinketa hori –erromatarrek aipatzen zituzten ''saltus eta ager''– ez da azaleko begirada batekin hauteman liteke­en litekeen bezain sakona. Hori dela eta, zehaztea komeni da. Atlantiar isurialdean etxe asko, isolatuta barik, auzuneetan bildurik daude, sarritan batzuk besteetatik urrun kokatu arren.

Etxeen konfigurazioan eragiten duten hiru faktore nagusi daude. Lehenengo eta behin, izadiarekin lotutako faktoreak daude, hau da, klima, paisaia, lurzorua eta zorupea. Ondo­renOndoren, etxeak eraikitzeko eskura dauden –edo, hobeto esanda, zeuden– materialak. Azkenik, bizimodu nagusiak zer nolakoak ziren, hau da, zer funtzio betetzeko eraikitzen ziren. Aurre­ratu Aurreratu bezala, tradiziozko landa-etxea nekazaritza, abeltzaintza –artzaintza ahaztu gabe– eta arrantzari lotutakoa da, hirikoarekin batera. Gerrak, migrazioak, gizarte-mailak edo aurki­kuntzak aurkikuntzak bezalako gertaera historikoen arrasto­ak arrastoak ere antzeman daitezke etxe-mota ezberdi­netanezberdinetan.

[[File:2.1Erro (N) 1979.pngJPG|framecenter|600px|Erro (N), 1979. Fuente: Itinerarios por Navarra. Montaña. Pamplona. II. Pamplona: Salvat y Caja de Ahorros de Navarra, 1979, p. 100.]][[File:2.5Ainhoa (L) 2011.pngJPG|center|frame600px|Ainhoa (L), 2011. Fuente: Michel Duvert, Grupos Etniker Euskalerria.]]

Eraikuntza-elementuen izenak inkestak egin diren leku ezberdinetako berriemaileek emandakoak dira. Horietako asko arginak, arotzak edo eraikuntzako langileak izan arren, oro har ez dira hitz teknikoak jaso; are gehia­gogehiago, ezezagunak izan ohi dira halakoak lekuko­entzatlekukoentzat.

Tokiko tradizioak, usteak eta etxearen nahiz familiaren gainean jendeak edukitako bestela­ko bestelako faktore ikusezinak ere ezin dira ahaztu. Izan ere, elementuok etxearen egituraketan, apainketan, sinbologian eta barneko antolake­tanantolaketan, batik bat, eragin izan dute.

Etxea babesteko egitura fisikoaz gain, babes hori izadiari, izaki jainkotiarrei eta santuei eskatzeko erritualak ere egon izan dira. Arreta gehien bildu duten bi elementuak berez ater­pe aterpe eta babesle den teilatua eta etxeko atea izan dira. Hori dela eta, etxea tximista eta espi­ritu espiritu okerrengandik babesten ahalegintzeko, erritu jakin batzuk egon dira.

Etxeko barne-egituraketa bertako biztanleek egiten duten lanaren araberakoa da. Hori horrela, logikoa da, jarduera nagusitzat neka­zaritza nekazaritza eta abeltzaintza dituen etxe bateko beheko solairuan korta eta etxeko animaliak egotea, izan lanerakoak (idiak, behiak, man­doakmandoak, behorrak eta abar) nahiz produktuak lortzekoak (ardiak, txerriak, oiloak, untxiak eta abar). Korta edo kortak iparraldera begira egon ohi dira. Bertako animaliek beroa ema­ten ematen dute beheko aldean zein lehenengo solai­ruko solairuko geletan (sukaldea eta logelak). Hotzaren kontrako babes horren indargarri dira goiko solairuan gordetzen diren belar lehor, iratze eta lastoa. Abereak bizileku den etxe alboko eraikuntzetara atera dira gaur egun, baina etxeen babesa handiagoa da, besteak beste, material isolagarriei eta ate nahiz leiho her­metikoei hermetikoei esker.

Beste horrenbeste esan liteke arrantzaleen edo bestelako artisauen etxeei buruz ere: etxe­aren etxearen barne-egituraketa egiten duten lanaren araberakoa izan ohi da. Hori ezin esan daite­kedaiteke, baina, hiriguneetako etxeez. Izan ere, hala­koetanhalakoetan, nagusiki, etxea bizilekua baino ez da: bertako bizilagunek etxetik kanpo egiten dute lan.

Inguruko eraikuntza osagarriak etxearen atal dira, etxetik bertatik hurbil edo urrun egon. Euskaraz tegi esaten zaie horrelakoei. Zehaztasuna, baina, elementu horrekin batera konposizioan agertutako elementuek ematen dute: ''oilategi'' (oiloena), ''zerritegi'' (txerriena), ''las­tategilastategi'' edo ''belartegi'' (lastoarena), eta abar.

Aipatutako apainketa eta egitura soildun arruntekin batera, herri guztietan egon dira maila altuagoko etxeak. Eraikuntzon ezauga­rri ezaugarri dira, kasurako, lau isurialdedun teilatuak eta harri-kopuru handiagoa edukitzea, edo ate, leiho eta zutabeetako kalitate hobea. Etxe­aren Etxearen nahiz bertako bizilagunen mailaren adie­razgarri adierazgarri dira, era berean, apainketa eta arma­rriaarmarria.

Etxearen izena garrantzitsua izan da toponi­miari toponimiari dagokionez, izen hori berori bertako bizilagunei –abizen edo izengoiti legez– ema­ten ematen baitie. Izenak inguruaren ezaugarriekin, egoerarekin, etxeak betetzen duen funtzioare­kin funtzioarekin nahiz etxekoek egiten duten lanarekin izan ohi du zerikusia. Izan liteke, era berean, familiaren izenak eman izana. Biztanleria bil­durik bildurik bizi den lekuetan, hala nola, hiribildue­tanhiribilduetan, etxeek gutxitan eduki ohi dute izen pro­pioapropioa.

Gure kulturan norbanakoak leku jakin bate­kotzat batekotzat jo izan du bere burua, izan ibar, eskual­de eskualde edo, zehatzago, etxe batekoa. Familia-etxea ez da paisaian kokaturiko zerbait bakarrik: hori baino gehiago, barne- eta buru-mundua­rimunduari, mundu afektiboari, lotutako elementua da.

[[File:2.6Muskildi (Z) 2011.pngJPG|center|frame600px|Muskildi (Z), 2011. Fuente: Michel Duvert, Grupos Etniker Euskalerria.]]

Sua edukitzeak erabat aldatu du gizakiaren bizimodua. Jatorrizkoa den menderaturiko su horren inguruan garatzen da familia-taldea. Etxeari lotutako guztia bere inguruan jaio eta gertatzen da. Sua etxearen arima eta arnasa izan da, eta etxean bizi den familiaren bizimo­dua bizimodua haren inguruko bizimodua da.

Gure inkestek ''ezkaratz'' edo ''suete'' erdian zego­en zegoen ''beheko'' suaren gaineko oroitzapenak orain­dik oraindik ere badirela erakutsi dute. Ostean, horma baten kontra egotera igaro zen, betiere, tiroa, aire-korronteak eta beroak ihes nondik egin zezakeen –hormetako zuloetatik, esaterako– gogoan harturik. Sukalde ekonomikoek XX. mendearen erdialdera ordezkatu zituzten aipatutako beheko suak, eta beheko su zaha­rrak zaharrak mantendutako lekuetan, txerri-hilketaren inguruko lanetarako baino ez dira erabiltzen. Gerora, gai honi dagokion atalean aztertzen den bezala, sukalde ekonomikoak ordezkatu dituzten sukalde are modernoagoak agertu izan dira: gasezkoak, argindarraz dabiltzanak, bitrozeramikak, indukziozkoak eta abar.

Sutegiaren ondoan edo ganbaran ogia egite­ko egiteko erabiltzen zen labea zegoen leku askotan. Ez da ahaztekoa, bide batez, elikagai horrek gizakientzat izan duen garrantzia. Ondoren, labea kanpora atera zen, etxe alboko erai­kuntza eraikuntza libre batera.

[[File:2.2Guisando en fogon bajo. Apellaniz (A) 1981.pngjpg|framecenter|600px|Guisando en fogón bajo. Apellaniz (A), 1981. Fuente: López de Guereñu, Gerardo. “Apellaniz. Pasado y presente de un pueblo alavés” in Ohitura 0, Vitoria-Gasteiz: Diputación Foral de Álava, 1981. p.51.]]

Familiaren bizimodua sukaldean, suaren inguruan, egiten zela esan dezakegu. Gela horretan, ''sutondoan'' edo ''supazterrean'', egiten ziren etxeko eguneroko bazkalorduak. Plater edo ontzi komun batetik hartzen ziren elika­gaiakelikagaiak, eta, jatearekin batera, bertan egiten ziren hainbat eta hainbat ekintza: otoitz egiten zen, familiako hildakoak gogoratzen ziren, goizeko garbiketak harrian egiten ziren, sukal­dea sukaldea ikaste-irakaste lekua zen gazte eta zaha­rrentzatzaharrentzat, ipuin eta kondairak entzuten ziren, guraso edo aitona-amonen zaintzapean bertan egiten zituzten umeek eskolako lanak, eta abar. Fisikoki nahiz espiritualki etxeko gela beroena da.

Oraindik orain, etxe batzueko isolatzeak eta berogailuek beste gela batzuk gaitu badituzte ere, sukaldea etxe askotako ardatza da, eta bertan egiten dute eguneroko familia-bizimo­dua bizimodua etxekoek. Gainerako gelak bizitza priba­tuarentzatpribatuarentzat, intimitatearentzat, gordetzen dira. Berriki, hirietako etxeetan batik bat, egongela leku garrantzitsu bihurtu da, eta lekua kendu dio sukaldeari.

Sukaldeko tresnak beheko suaren eta etxea­ren etxearen autohornikuntzaren arabera egoten ziren antolatuta antzina. Gaur egun modernotu eta bateratu egin dira, baina sua eta sutondoa dira, oraindik ere, antolakuntza horretan erabaki - tzaileerabakitzaile. Beste sasoi batean sukaldean egoten ziren objektuak –armairuak, arasak, aulkiak, jarleku ezberdinak eta abar– etxean bertan edo herriko arotzaren laguntzaz egindakoak ziren. Egurrezkoak izan ohi ziren. Egongeletako eta logeletako hormetan gaur egun familia-erretra­tuakerretratuak, irudiak edo koadroak dauden lekuetan, ohikoak ziren erlijio-irudiak.

Ura herrietara, lehenengo, eta etxeetara, ondoren, eramateak berebiziko garrantzia izan du. Antzina, etxe batzuetan ur-putzu edo patinak egoten ziren. Gorputza harrian edo ur-balde handietan garbitzen zuten. Konketak eramangarriak ziren, eta gela nagusian edo nagusietan baino ez ziren egoten. Komuna ez zen kortako ongarri-piloaren gaineko zuloa baino. Gaur egun ezagutzen ditugun bainuge­la bainugela eta komuna aurrerakuntza garrantzitsuak izan dira, garbitasunari dagokionez, batik bat. Gobada egiteko, emakumeak errekara edo garbileku publikoetara joaten ziren. Bertan egiten zituzten, bide batez, herriko bizimodu eta eguneroko gertaeren gaineko solasaldiak. Gizarteratze-faktore garrantzitsua zen, duda­rik dudarik gabe. Horiek eta beste egiteko batzuk ere­mu eremu pribatura murrizturik geratu dira.

Landa-munduan eguzkiaren argia baliaturik egin izan da lan, argi naturalaz goizetik gaue­ra gauera eta atsedenik hartu gabe. Eguneroko eta urteroko nekazari nahiz abeltzainen lan-erritmoa urtaroei eta eguzkiaren argi naturalari lotuta egon dira. Etxe barruko argiztapena eskasa zen lehen. Oso antzina, suaren argia baino ez zen egoten. Gerora agertu ziren kan­delak kandelak eramateko objektuak, karburoa eta petrolioa. Kontu handiz erabili behar izaten ziren, kortan, ganbaran eta lastategian, batez ere, suteak sortzeko aukerak asko baitziren. Argindarra asmakuntza berria samarra da, eta aurrerakuntza nabarmena ekarri zuen: etxeko lanetarako lagungarri izateaz gain, etxetresna elektrikoak etxera-sartzea ere ahalbidetu zuen. Lehenengo argindar-sareak ur-saltoetan kokaturiko jabetza pribatuko sistemen bidez­koak bidezkoak ziren. Argia, baina, eskasa zen orduan. Ondoren etorri ziren argindar-konpainia han­dien handien monopolioak.

Familia etxearen ardatza da, eta, aldi bere­anberean, familiadun etxeek, sendotasuna emateaz gain, auzotasuna eta gizartea egituratzen dute. ''Etxekoak'' hitzak etxe jakin batean bizi diren odol bereko eta belaunaldi ezberdinetako bizi­lagunak bizilagunak izendatzen ditu. Eurena zen, gainera, etxea mantendu eta iraunarazteko ardura. Bigarren zirkulu batean daude familiako gai­nerakoakgainerakoak, hots, ''senideak''. ''Senide'' berbak odole­ odole ko ahaidetasuna adierazten du. Etxean jaio baina beste etxe batera bizitzen joan eta fami­lia familia berri bat osatzen dutenak dira. Jatorrizko etxearekin harremana mantendu ohi dute: herriko jaiegun handietan nahiz urteko jaie­gun jaiegun berezietan –Gabonak eta, batez ere, Domusantu Eguna– itzultzeko ohitura egon da. Aipatutako jaiegun bat dela-eta senideak senar-emazte eta seme-alabekin sortetxean batzen direnean, ''familia osoa'' edo ''familia guztia'' batu dela esaten da.

Hirugarren zirkulu batean senitartea egon­go egongo litzateke, hau da, ''urruneko senideak'' eta ''erantsiak''. Hirugarren talde horrekiko lotura hobi­ratze hobiratze eta hileta-elizkizunetan ikusten da, batik bat.

Etxearen izen edo abizenari erantsitako ''-tarrak'' atzizkiak familia bere osotasunean hartzen du, hots, senitartekotasun-maila guztiak. ''“[Uribe]ta - rrak”tarrak”'' forma gaztelaniazko “Los [Uribe]”-ren parekoa da, esaterako. Gaztelaniazko ''linaje'' edo ''familia troncal'' esateko, euskaraz ''leinu'' hitza ere erabiltzen da. ''Senitartea'', biltzen duten osoko bil­kurekbilkurek, funtzio bikoitza bete izan dute tradi­zioztradizioz: odol-loturei eustea eta arbasoak ohoratzea. Familiako hildakoek familiakoak izaten jarraitzen dute. Hori dela eta, etxekoek hil­urteurrenetan hilurteurrenetan gogoratzen dituzte, eta, are nabarmenago, Domusantu Egunean.

En tiempos pasados las relaciones de parentesco se han cuidado más que hoy día en que el círculo de relaciones familiares se ha reducidoLehen, ahaidetasun-harremanak gaur egun baino gehiago zaintzen ziren. Actualmente es quizá en la asistencia a entierros y funeralesIzan ere, familia-harremanen zirkulua txikitu egin da. Aipatutako ahaidetasun-harremanek ezkontza, hobiratze eta hileta egunetan diraute bizirik, batez ere, y casamientos donde más se conservan y manifiestan los vínculos de parentescogaur egun.

En otro tiempo los nacidos en una casa se sentían muy unidos afectivamente a la mismaAntzina, incluso cuando la hubieran abandonado para constituir otro hogaretxe batean jaiotakoek jaiotetxeari estu loturik sentitzen zuten euren burua, emigrar o abrazar el estado religiososortetxea beste etxe batera joateko, emigratzeko nahiz erlijio-eginkizunetara joateko utzi arren. No faltaban a las fiestas patronales de la localidad originaria y la Herriko jaiegunak ez ziren falta eta familia extensa estaba más unidaosoa orain baino lotuago zegoen. El propio sentido del honor si algún miembro del grupo era ofendido se defendía con ahínco por parte de los demás parientesTaldeko kideren baten ohorea minduz gero, gainerako senitartekoek ere gogotik defendatzen zuten. Hasta los criados que convivían en la casa, compartiendo comida y lecho, eran considerados uno másEtxean jatekoa eta ohea partekatzen zuten morroi eta otseinak ere etxekotzat jotzen ziren.

Otro tanto puede señalarse respecto a la ayuda prestada a quien se encontrara atravesando una situación de penuria económica por haber incurrido en ella o por la muerte de la persona que soportaba el peso del mantenimiento y sustentoBeste horrenbeste esan liteke, era berean, egoera ekonomiko txarra –gauzak txarto egitearren nahiz mantenuaren ardura zeukana hil berri zelako– bizi zutenei buruz: laguntza ematen zitzaien. Los enfados y querellas se consideraban de mayor gravedad entre parientesHaserreak eta eztabaidak larriagotzat jotzen ziren senitartekoen artean gertatzen zirenean: familiako beste batzuek esku hartzen ohi zuten, y otros familiares trataban de mediar para que se reconciliaranbitartekari legez, egoera hobetzeko. En resumenLaburbilduz, el sentido de pertenencia a una casa y a una etxe eta familia era mayorbateko kide izatearen sentimendua sakonagoa zen. Orain, familiaren desegituraketa gertatu da, se ha desestructurado la gran eta familia y los grupos familiares son ahora más reducidos-taldeak murritzagoak dira.

[[File:2.4Familia bereko lau belaunaldi. Ajangiz (B) 1977.pngjpg|center|frame600px|Familia bereko lau belaunaldi. Ajangiz (B), 19971977. Fuente: Segundo Oar-Arteta, Grupos Etniker Euskalerria.]]

La voz “familia” en el habla popular tanto en castellano como en euskera tiene también otro significado“Familia” hitza “ondorengo” berbaren sinonimo ere bada, es sinónimo de descendenciagaztelaniaz nahiz euskaraz. Cuando una pareja ha tenido su primer hijo se diceBikote batek lehenengo seme-alaba edukitzean, ondokoa esaten da: ''“Han tenido familia” o “''familia edo ''“familia izan dutedute”''”. Resultaría así que en este sentido una pareja sin hijos no constituiría propiamente una Hortaz, umerik gabeko bikote batek ez luke familiabat osatuko. Esta lectura e interpretación hay que darle al refrán vizcaíno del siglo Bide horretatik ulertu behar da XVI. mendeko Bizkaiko ondoko errefraua: “''Eztai “Eztai etxerik, ez duena aurrikaurrik”''” (quien no tenga hijos no fundará casa).

La convivencia en una misma casa de familiares consanguíneos pertenecientes a sucesivas generaciones ha sido una de las características de la familia tradicionalOdol bereko senitartekoak etxe berean bizitzea tradiziozko familiaren ezaugarrietako bat izan da. Los vínculos que se establecen dentro de este grupo doméstico familiar son particulares. De hecho la consideración de ''etxekoEtxeko'' es más vinculante que la de familia-talde horren baitan sartzen diren loturak bereziak dira. Etxeko hitza, kasurako, ''odoleko'' o consanguíneobaino lotesleagoa da. Esto se manifestabaEsandakoaren erakusgarri dira, por ejemplokasurako, en las prácticas rituales observables en el duelo tradicional y en el tiempo de duración del lutodolu-denboran ikusgai ziren erritualak edo lutuaren iraupena.

Antiguamente las funciones y trabajos de los esposos estaban más delimitados y diferenciados que hoy díaAntzina, senar-emazteen eginkizun eta lanak gaur egun baino mugatuago eta ezberdinduago zeuden. Había que distinguir entre la casa, ''etxeaEtxea'', propiamente dicha y el área periférica de la casa, eta etxea inguratzen zuen ''etxaldea''ezberdintzen ziren. Bigarren horren barruan alboko eraikuntzak, tresnak, que comprendía las dependencias anejas con sus aperos y animalesanimaliak, las heredades y los bosqueslandak eta basoak zeuden. Todo elloAurreko guztia, en una explotación agrícolanekazaritza- eta abeltzaintza-ganaderaustiategi batean, estaba destinado a la producciónprodukzioari begira egituratuta zegoen. El área interior de la casa, con el hogar y las dependencias de ella, estaban destinados a la elaboración y distribución de los alimentosEtxe barruko eremua elikagaien produkzio eta banatzeari, al aseo y al reposogarbitzeari eta atseden hartzeari begira antolatuta zegoen.

Tradicionalmente el ámbito del hombre lo han ocupado las labores que se desempeñan fuera de la casaTradizioz, sean éstas agrícola-ganaderasgizonak etxetik kanpoko lanak egin izan ditu, hau da, artesanales o de otro tipo. Dentro de ellanekazaritza, el hogar es el espacio de la mujerabeltzaintza, con la excepción de la huerta o huertoartisautza eta bestelakoak. Etxe barrua emakumearen lekua da, ''baratzabaratz'' u edo ''ortua''salbu: bertara ere ateratzen ziren, que está a su cargo, a donde “sale” la mujereuren ardura zenez gero. Por el contrarioEtxe barruan, dentro del recinto domésticoaitzitik, el hombre “entra” en la cuadragizonezkoak kortara “sartzen” ziren; euren arduren barruan zegoen lana zen, que está a su cuidadonahiz eta emakumeek ere laguntzen zuten, pero donde también colabora activamente la mujertxerriak edo oiloak bezalako animalia txikiagoekin lotutako lanetan, principalmente en la atención a los animales menores como el cerdo y las gallinas que suelen estar a su cargoadibidez. La mujer Emakumezkoak ziren, era la encargada de atender el culto a los familiares difuntosberean, familiako defuntuen, ''gure aurrekoakaurreko'' (los que nos precedieron)en, y presidía los ritos funerarios en la sepultura o fuesa de la iglesiakultuaz arduratzen zirenak. Sepulturako nahiz eliza-kanpoko errituetako burua zen.

En otros modos de vida distintos del agrícola-ganaderoNekazaritza eta abeltzaintzatik haratago, como son el pastoreo o la pescaartzaintzari edo arrantzari lotutako bizimoduan, las prolongadas ausencias del marido fuera de la casa obligaban a la mujer a asumir funciones que normalmente hubieran estado encomendadas a élkasurako, senarrak kanpoan denbora luzea egiteak berez gizonezkoenak ziren beharrak emazteek egin behar izatea zekarren.

Esta distribución de deberes y labores ha sufrido una gran transformación debido fundamentalmente a la incorporación de la mujer al trabajo fuera de casa lo que le proporciona unos ingresos y una autonomía de los que antes carecíaEmakumezkoek aurretik ezagutu gabeko autonomia eta dirua ematen dion etxetik kanpoko lana edukitzeak lan-banaketaren eraldaketa ekarri du. La mujer asume hoy día responsabilidades en todos los ámbitosEsparru ezberdinetako ardurak hartzen ditu: lan-mundukoak, laboralesgizarteari dagozkionak, sociales y políticospolitikoak eta abar.

Esas actitudes y costumbres se reflejaban no solo en la vida doméstica sino en “la calle”Jarrera eta ohitura horiek, etxean ez ezik, kalean ere islatzen ziren. Gizonak gizonezkoekin joaten ziren tabernetara, eta emakumezkoek emakumezko lagun eta auzokoekin igarotzen zuten denbora libre apurra, berbetan edo karta-jokoan. El varón acudía a la taberna en compañía de otros hombresGutxitan ibiltzen ziren elkarrekin, en tanto que la mujer pasaba sus escasos momentos de ocio charlando y jugando a las cartas con sus amigas y vecinasezkongai-aldian salbu. En pocas ocasiones se les veía juntos salvo en la época de noviazgoHala ere, pero después de casados volvían a las costumbres de la solteríaezkondu ostean ezkongabetasun-sasoiko ohiturak berreskuratzen zituzten. Hoy día acuden y participan juntos en la mayor Gaur egun elkarrekin agertzen eta parte de los actos socialeshartzen dute gizarte-ekintza gehientsuenetan.

AntiguamenteAntzina, la jerarquización dentro de la familia era muy marcada y estaba basada fundamentalmente en las categorías de edad de sus miembrosbarruko hierarkia oso sakona zen. Existían tratamientos de usted, o de Adinak banatzen zituen maila ezberdinak. Euskaraz ''beroriberorika'' en euskerahitz egiten zitzaien, jendeak zor zien errespetu-maila handiaren erakusgarri, que reflejaban un grado de consideración y respeto a los componentes de determinados estamentos como el cleroeliza-gizonei, los médicos o los ancianosmedikuei eta zaharrei. La generalización del “Euskarazko ''zu''” en euskera o del “tú” en castellano es una señal de que la antigua jerarquizaciónorokortzeak, gaztelaniazko ''tú''rekin gertatu legez, basada en categorías sociales y de edad ha rebajado su intensidadgizarte- eta adin-mailetan oinarritutako hierarkia zaharrak indarra galdu duela erakusten du.

De igual modo y por las mismas razones la autoridad de los padres sobre los hijos era más férrea y autoritariaEra berean, sobre todo la paternagurasoen seme-alabenganako autoritatea –eta aitarena, batez ere– askoz ere gogorragoa zen. Hoy día es mucho menos duraGaur egun lasaiagoa da, y marido y mujer comparten los derechos y deberes para con los hijoseta senar-emazteek seme-alabekiko eskubide eta betebeharrak partekatzen dituzte. Éstos por su parte se independizan antes que en tiempos pasadosSeme-alabek, bestalde, antzina baino gazteago uzten dute etxea, si no económicamente porque a veces tienen dificultadesez bada ekonomikoki –zenbaitetan arazoak baitituzte–, sí en cuanto a la disciplina y obligaciones domésticas y familiaresbai etxeko eta familiako eginbeharrei dagokienez. La madreSeme-alaben heziketan, ardura nagusia amena eta, y las otras mujeres de la casa si las hayegonez gero, siguen teniendo un papel preponderante en la educación de los hijos y están más implicadas en comunicarles los valores culturales y religiososetxeko bestelako emakumeena, oraindik ere. Euren inplikazioa handiagoa izan ohi da balio erlijioso eta kulturalak erakusteko orduan.

La transmisión del patrimonio familiar era diferente según se tratara de territorios sometidos al régimen foral o al derecho comúnFamiliaren ondasunen transmisioa lurraldeen araberakoa zen: ez zen gauza bera foruerregimenaren mende egotea edo zuzenbide komunaren mende egotea. AntiguamenteAntzina, con la finalidad de conservar el patrimonio unido y evitar el minifundio que podía convertir en improductiva la casa familiarfamiliako ondasunak baturik mantendu eta etxea antzu bihur zezaketen minifundioak saihesteko, los padres elegían entre sus herederos al que había de ponerse al frente cuando ellos faltarangurasoek hautatzen zuten euren oinordekoen artean nork hartuko zuen etxearen ardura. Are gehiago, y lo implicaban desde el principio en esa misiónhasieratik egiten zuten eginbehar horren partaide. En euskera este hijo o hija que se hará cargo de la casa con todas las obligaciones inherentes a ellaEuskaraz, recibe el nombre de etxearen eta etxeari lotutako behar guztien ardura daukan gizonezkoari ''etxagungai'' o edo ''etxegai''esaten zaio. Denborarekin, si es varón, y con el tiempo se convertirá en ''etxagun'' o edo ''etxejaun''bihurtzen da. Arduraduna emakumezkoa denean, ordea, y si es mujer se denominará ''etxekandereaetxekoandere''esaten zaio. Esta condición se expresa con la fórmulas “Baldintza hori ''zu etxerako“zu etxerako”''” o “éste o ésta para la casa”formulan islatzen da. En caso de que el heredero no tuviera descendencia los parientes consanguíneos más próximosOinordekoak ondorengorik ez daukanean, odoleko senide hurbilenen, hau da, ''trongalekoaktrongaleko'', suelen estar vigilantes para que los bienes troncales no pierdan su condición de tales y evitar que salgan de la línea troncalen ardura izaten da etxeko eta familiako ondasunak bere horretan mantentzea.

Por el contrarioZuzenbide komunak, el derecho común establecía el reparto igualitario entre los hijos de una buena parte del patrimonioaitzitik, si bien incluso en estos casos se buscaban subterfugios para escamotear el precepto legal y conseguir que no se quebrara la unidad de las tierrasondasunen zati handi bat seme-alaben artean berdin banatu behar zela zioen. Kasuotan, dena dela, ihesbideak bilatu ohi ziren lege-agindu hori saihestu eta lurren batasuna mantendu ahal izateko.

Estos métodos de transmisión se han alterado al haber perdido la casa la función agraria de la tierra y haber decaído notablemente la actividad pecuariaAipatutako transmisio-metodoak galdu egin dira etxeko lurretan nekazaritza eta etxaldeetako abeltzaintza-jarduera jaitsi edo erabat desagertzearekin batera. El valor de los terrenos ha derivado a la construcción y es frecuente que los hijos se construyan primeras o segundas viviendas en solares cercanos a la casa matrizLurzoruaren balioa eraikuntzari lotzen hasi da, eta ohiko bihurtu da etxeko seme-alabek etxe berriak eraikitzea etxe nagusiaren inguruko lurretan.

Como resumen podríamos finalizar con la consideración que hacía Barandiaran sobre la familia vasca tradicionalLaburbilduz, Barandiaranek tradiziozko familiaz egiten zuen gogoeta ekar genezake hona: está caracterizada por una suerte de feminismo claramente definido como lo demuestra la aplicación del derecho de primogenitura sin distinción de sexo, el condominio de los bienes aportados al matrimonio por los esposostradiziozko familiaren ezaugarritzat ondo definituriko feminismoa har liteke. Horren erakusgarri dira sexu-bereizketarik gabeko oinordekotasunaren existentzia, la igualdad de éstos en lo civilsenar-emazteek ezkontzari emaniko ondasunak batak zein besteak kudeatu ahal izatea, la jefatura de la mujer en la vida religiosa domésticabien arteko berdintasuna esparru zibilean, en los ritos culturales del hogareta etxeko, de la iglesia y de la sepultura familiarelizako eta sepulturako erlijio-bizimoduan nahiz sutondoko kultura-errituetan emakumezkoak nagusi izatea.{{DISPLAYTITLE: PreámbuloHitzaurrea}}{{#bookTitle:Casa y familia en Vasconia Etxea eta Familia Euskal Herrian | Casa_y_familia_en_vasconia/eu}}