Cambios

Saltar a: navegación, buscar

Preambulo Ritos funerarios en vasconia/eu

4270 bytes eliminados, 15:27 3 mar 2020
Actualizando para coincidir con nueva versión de la página fuente
<languages></languages>
Euskal Herriko Atlas Etnografikoa egiteko narri legez darabilgun galdeketa nagusiko gaiei dagokienez, ale honetan deskribatzen ditugun heriotz ohikuneak etxe-taldekoen usadio-ekan­duei eskainitako atalean sartzen dira.{{ #pageLangs: es | eu }}
Horregatik badaEuskal Herriko Atlas Etnografikoa egiteko oinarri legez darabilgun galdeketa nagusiko gaiei dagokienez, ez ditugu hemen aztertuko kontestu honetatik kanpo geratzen diren hil on­doko ale honetan deskribatzen ditugun heriotz ohikuneak, ohore zibikoak edo militarrak eskatzen dituztenak edota erlijiora emanak dau­den erakundeei dagozkienak esate baterakoetxe-taldekoen usadio-ekanduei eskainitako atalean sartzen dira.
Era bereanHorregatik bada, bazterrean utzi ez ditugu oraingoz heriotza gaitzat duen arteari buruzko zenbait al­derdi ere. Agerpen desberdinokhemen aztertuko kontestu honetatik kanpo geratzen diren hil ondoko ohikuneak, heriotzaren in­guruko pentsaera ondo ezagutzeko hain interes­garri direnak, aurreragoko beste Ian ohore zibikoak edo militarrak eskatzen dituztenak edota erlijiora emanak dauden erakundeei dagozkienak esate baterako utzi ditugu, herri-arteak bilduko dituenerako hain zuzen.
HemenEra berean, amaitzera doan mende honetan Eus­kal Herrian bizi izan diren heriotzarekiko usa­dio eta ohikuneak jaso bazterrean utzi dituguoraingoz heriotza gaitzat duen arteari buruzko zenbait alderdi ere. Dokumentazio historikora jo izan badugu inoizAgerpen desberdinok, etnografiaren bidez heriotzaren inguruko pentsaera ondo egiaztaturik izan ditugun zenbait gertaeraren jatorria argitzeko baino ez da izanezagutzeko hain interesgarri direnak, aurreragoko beste Ian baterako utzi ditugu, herri-arteak bilduko dituenerako hain zuzen.
Europako beste hainbat lurraldetan bezalaHemen, amaitzera doan mende honetan Euskal Herriko heriotz Herrian bizi izan diren heriotzarekiko usadio eta ohikuneak kristautasu­nak markatutako kulturaren barruan eman di­rajaso ditugu. Dokumentazio historikora jo izan badugu inoiz, eta ohikuneotako batzuek Elizak bere litur­gian ezarritako arauei eta errituei atxikirik iraun duteetnografiaren bidez ondo egiaztaturik izan ditugun zenbait gertaeraren jatorria argitzeko baino ez da izan.
Hiletari dagokion erritual katolikoa 1604an aldarrikatutako ''Exsequiarum ordo ''delakoan ze­haztu zenEuropako beste hainbat lurraldetan bezala, Euskal Herriko heriotz ohikuneak kristautasunak markatutako kulturaren barruan eman dira, aldaketa handi barik hiru mende eta erdi luze indarrean egon dena, harik ohikuneotako batzuek Elizak bere liturgian ezarritako arauei eta Vatika­noko II. Batzarreak (1961-1965) liturgia-berri­kuntzak egin zituen arteerrituei atxikirik iraun dute.
Orduko Hiletari dagokion erritual hura soila katolikoa 1604an aldarrikatutako ''Exsequiarum ordo ''delakoan zehaztu zen: berez litur­giazkoak ziren ospakizunak baino ez zituen arautzen. Bazter uzten ziren heriotzaren inguru­ko hainbat ohitura; besteak beste, hilotza garbi­tu aldaketa handi barik hiru mende eta jaztearenaerdi luze indarrean egon dena, hildakoaren etxeko gaubela, hilharik eta Vatikanoko II. Batzarreak (1961-opariak, hileta1965) liturgia-bazkaria eta abarberrikuntzak egin zituen arte.
Orduko erritual hura soila zen: berez liturgiazkoak ziren ospakizunak baino ez zituen arautzen. Bazter uzten ziren heriotzaren inguruko hainbat ohitura; besteak beste, hilotza garbitu eta jaztearena, hildakoaren etxeko gaubela, hil-opariak, hileta-bazkaria eta abar. Liburu honetan azaltzen diren heriotz ohiku­neakohikuneak, hildakoaren etxean eta auzo inguruan el­karren elkarren jarraian gertatu ohi diren ekintza guz­tiak guztiak dira; ez bakarrik Iiturgiari liturgiari dagozkionak.
=== Lehenaren ekarria ===
Egindako galdeketan orokorrean ikusi dugu­nezdugunez, Euskal Herriko biztanleentzat heriotza bizi­modu bizimodu baten amaiera eta beste baten hasiera mugatzen duen gertaera da. Beraz, heriotza iga­robidetzat igarobidetzat hartzen da, batetik besterako aldae­ratzataldaeratzat. Horregatik bada, prekauzio bereziz ingu­raturik inguraturik dago, zehaztasunez aztertu behar diren ekintza eta ohikuneetan mamitzen direnak.
[[File:7.1_Le_Viatique_XV_Musee_Bonnat_Bayonne.png|frame|center|340px600px|''Le Viatique'', Ss. XV. Fuente: Musée Bonnat. Bayonne.]]
Gaisotasunak eraginda datorren heriotz aurreko egoerari agonia edo hiltamua deritzo. Prozesu hau berezkotzat hartzen da gehienetan. Halere, inoiz, heriotza dakarten gaisotasunen arrazoitzat hartu izan dira madarikazioak edo etsaitasun ekintza majikoak ere, Herio edo Bal­bea Balbea deritzon jenioa bitartelarrean jartzen dute­nakdutenak.
De un modo más general ciertos hechos natu­rales son interpretados como presagios de la proximidad de la muerteBeste batzuetan, eta maizago, jazoera arruntak hartzen dira heriolzaren hurbiltasunaren ezaugarritzat. Según estas creencias la ronda de la muerte es percibida por los ani­males domésticos (aullido del perro) o denotada por la presencia de aves nocturnas o sugerida por ciertos hechos vanales como coincidenciasSineskera hauen arabera, heriotza inguruan dela sumatu ohi dute etxeko txakurraren alarauak, sonidosedo gautxoriek, etcedota garrantzia handiago gabeko beste hainbat gertaerak, ezusteak, zaratak eta abar, esaterako. Muchos de los presagios de muerte registrados en nuestras encuestas son idénticos a los constatados en otras áreas culturalesGure inkestetan jaso diren heriotz iragarpenok, beste kultura eremu batzuetan azaltzen direnen antz antzekoak dira.
El enfermo que se halla en este trance es ob­jeto de cuidados y atenciones especialesHiltamuan dagoen gaisoa ardura handiz zaindu behar da. Hasta hace unos años estos procesos terminales tenían lugar en casa y los casos de muerte en centros hospitalarios eran más bien excepcionalesOrain dela hogetabost urtera arte gaisoa etxean bertan zaindu ohi zen, eta ospitaleetan gutxi batzuk bakarrik hiltzen ziren. Atendido por sus familiares y por los vecinos más próximos el enfermo recibe de sus parien­tes y allegados la obligada visitaEtxekoak eta auzorik hurbilenak ziren gaisoa zaintzeko ardura hartzen zutenak, ''bizitiaeta gaisoak senideen eta adiskiderik minenen bisitia izaten zuen, ''que esta­ba establecida consuetudinariamente para los acontecimientos más señalados en el ámbito del parentescousu bezala finkatua zegoen gertakaria senideen artean. Estas visitas eran en ciertas ocasio­nes motivo de reconciliación entre familiares y vecinosSenideen eta auzokoen arteko haserreak konpontzeko lagungarri ere izaten ziren batzuetan bisita hauek.
Los cuidados prestados al enfermo no son únicamente de carácter paliativoGaixoari eskainitako laguntza ez da eritasuna aringarri egiteko bakarrik. La creencia cristiana en una vida mas allá de la muerte soli­cita la asistencia del sacerdote para que el enfer­mo se reconcilie con Dios y reciba los sacramen­tos de la Unción y del ViáticoHeriotza ondorengo beste bizitza bat dagoelako kristau-sinesmenak apaiza gaisoarekin egotea eskatzen du, que le conduzcan a la vida eternagaisoak aukera izan dezan Jainkoarekin bakeak egiteko, eta betiko bizitzara eramango duten Gure Jauna eta Oleazioa hartu, ditzan.
Tal como registran las encuestasGaldeketetako erantzunetan argi agertu denez, hasta hace unas décadas el Viático era llevado de la iglesia a la casa del enfermo por medio de un rito pro­cesional que en las localidades del área medite­rráneaorain dela urte batzuk arte Elizakoak agerian eramaten ziren elizatik gaisoaren etxeraino. Nafarroa eta Arabako hego lurraldeetan, así como en las villas y ciudades adquiría gran esplendor por la numerosa participación de genteseta hirietan, ikusgarriak izaten ziren prozesiook, hain zen handia euretan parte hartzen zuen jendetza. En el área de población dispersa de todas las casas de la vecindad enviaban alguna persona a la del enfermo; allí con la vela en la mano acogían al sacerdote que traía el ViáticoIfarralderago dauden auzune saka banatuetan, ostera, etxe guztietatik joan ohi zen norbait gaisoaren etxera, eskuan kandela bat hartuta, Elizakoak zekartzan apaizari harrera egitera. En ambos casos esta participación venía a signi­ficar que la muerte no era un hecho privadoJendearen parte hartze honek, bai kasu batean bai bestean, heriotza ez zela bakoitzaren edo norbere kontua adierazten zuen; era un acontecimiento que se situaba en una comunidad humanagizarteko jazoera baizik.
Ocurrido el fallecimientoGaixoa hil ondoren, el grupo domésti­co al que perteneció el difunto entra en el pe­riodo de luto, ''dolua, ''cuya manifestación mas in­mediata es la interrupción de las actividades ordinariasdifuntuaren senitartekoak dolualdian sartzen dira. Esta situación de duelo profundo se prolongará hasta la culminación del banquete fúnebre que tendrá lugar tras las exequiasAldi berri honen ezaugarririk adierazgarriena eguneroko zeregi nak alde batera uztea izango da.Lehenengo dolualdia hildakoari lurra eman ondoko hiletabazkariaz amaituko da. Du­rante este tiempo serán los vecinos más próxi­mos y en casos los parientes que viven en otras casas distintas a la mortuoria quienes asuman la responsabilidad de todas las labores domésticasBitartean, auzorik hurbilenak edo hildakoaren etxetik gertu bizi diren senideak izango dira etxeko lanen ardura hartuko dutenak.
La muerte es el acontecimiento donde mejor se expresan los vínculos vecinales e incluso la gra­duación de tales vínculosHeriotza dela-eta nabari azalduko dira auzokoen arteko lokarriak eta baita lokarriok eskatzen dituzten eginbehar jakinak. Merece anotarse la im­portancia que han tenido tradicionalmente las re­laciones de vecindad en estas situaciones que obligaban a superar las desavenencias que pudie­ran existirEgoera hauetan auzokoen arteko harremanek izan duten garrantzia aipagarria da, elkarren arteko ikusi-ezinak ere erabat gainditzen direla. Las encuestas anotan sin embargo que las tareas antaño encomendadas por la costumbre a los vecinos van pasando progresivamente a ser desempeñadas por los parientesHalere, inkestetan agerian ikusi dugunez, aspaldi baten gehienbat auzokoak arduratzen baziren ere, gero eta gehiago senideak beregandu dituzte hildakoaren etxeko zeregin horiek.
El fallecimiento se anuncia de inmediato a toda la vecindad mediante la campana de la iglesia, ''Heriotzaren deia berehala egiten zaie auzoko guztiei elizako hil-kanpaiakanpaiak joaz. Kanpaiok hildakoaren alde otoitz egitera gomit egiten dute. Kanpaiotsak ez dira berdinak izango, ''que invita a elevar una ora­ción por el difunto. Toques particulares indica­rán en cada ocasión si el muerto es hombrehildakoa gizonezkoa, mujer o niñoemakumezkoa edo umea izan. La muerte en las poblaciones concentradas era voceada por la avisadora Hiribildu batzuetan norbaiten heriotza iragarteko ardura heriotz deitzaileak (vi­llas«avisadoras»)hartzen zuen, mozos edota gazte mutilek (AlavaAraban) y auroros eta «auroroek» (NavarraNafarroan).
Sobre la casa mortuoria recae el grave deber de notificar la muerte a todas las familias empa­rentadas con el difuntoHildakoaren senide direnei heriotzaren berri emateko ardura etxekoek hartuko dute. Esta comunicación ha de hacerse de un modo propio y ha de llegar a los vinculados con parentesco hasta el tercer gradoAdierazte hau modu zuzenez egin behar da eta hirugarren gradurainoko senideei jakinarazi behar zaie.
En otros tiemposAspaldi, una vez fijado el día y hora de entierrolur ematearen eguna eta ordua jakinda gero, eran los vecinos más próximos los encargados de llevar a cabo estas notificaciones a los parientes distribuyéndose entre ellos las casas y localidades a las que habían de despla­zarseauzokoak eurak joaten ziren senideei hil-mezua ematera, euren artean erabakitzen zutela nork nora joan behar zuen.
La muerte del amo de la casaEtxeko nagusia edo etxekoanderea hiltzean, ''hildakoak zaindutako etxeko nagusia, ''o de la dueñaabereei ere aditzera ematen zitzaien heriotza; erleei ere bai, ''etxekandereaera berezian gainera, ''debía comunicarse antiguamente también a los animales domésti­cos que habían estado a sus cuidados y de un modo particular a las abejas a las que se encare­cía que fabricaran más ceraargizari gehiago egin zezaten eskatuz, para ofrendar luz en la sepultura de la iglesiaelizako sepulturan argia pizteko.
Al amortajamiento del cadáver precede un la­vado que evoca un baño Hildakoa jantzi baino lehen garbitu egin behar da, eta garbiketa honek gogora dakarkigu bainu ritualbat: en el agua utiliza­da para este menester se habrán hervido plantas de laurel o de romero bendecidas el Domingo de Ramos o hierbas del ramo de San Juan Bau­tista en ''el ''solsticio de veranohorretarako erabiliko den uretan Erramu egunean bedeinkatutako ereinotzaren hostoak irakingo dira aurretik, edo Doniane eguneko belarrak, udako solstizioan batzen zirenak. Antes de la co­mercialización de los servicios funerarios esta tarea estaba encomendada a las mujeres de la vecindad o era propia de las que lo ejercían por oficio en la comunidad local como la amortajaHileta-dorazerbitzuak gaurko eran antolatu baino lehen, auzoko emakumeak ziren ardura hau hartzen zutenak, edo auzoan horretan lan egiten zutenak, ''hil-bestitzalea, ''o la parterabestitzailea edo emagina, ''emaginaesaterako.''
El cadáver es vestido con sus mejores trajes como para «salir de casa»Hildakoa jantzirik onenekin jazten da, ''etxetik urten«etxetik irtetekoekin», ''como para «ir de viaje»«bidaiaren bat egiteko moduan», o revestido con hábitos y sím­bolos religiosos para obtener más fácilmente la piedad de Diosedo abitu eta adierazgarri erlijiosoekin, Jainkoaren errukia errazago lortzeko.
[[File:7.3_Horma-irudia_Alaitza-ko_elizako_absidean_XI-XIII_mendea.png|framecenter|320px600px|Horma-irudia, Alaitza-ko (A) elizako absidean, XI.-XIII mendea. Fuente: ??mendeak.]]
La antigua costumbre prescribía que el muer­to no debía permanecer soloAintzineko legean, hildakoak ez zuen bakarrik inoiz egon behar. Por ello es custo­diado día y noche por sus familiares y vecinos durante un velatorioHorregatik, que adquiere las caracte­rísticas de un funeral domésticogau eta egun zaintzen zuten etxeko eta auzokoek gaubelan, etxean eginiko hileta bat bailitz bezala. La casa mor­tuoria mantiene abiertas sus puertas y los que acuden a honrar al muerto guardan silencioHildakoaren etxeko ateak irekita egongo dira, eta hildakoari otoitz egiten datozenak isilik; la estancia que acoge el cadáver se torna en un lugar de oraciónhorretara, hildakoa datzan gela, otoitz leku bihurtuko da. Allí se habrá dispuesto un pe­queño altar con Crucifijo y candelas encendidas así como agua bendecida el Sábado Santo y el ramo de laurel para que los visitantes asperjen piadosamente al difuntoHan aldare txiki bat atonduko da, gurutze eta guzti, eta kandela iziotuak inguruan, larunbat santuz bedeinkatutako ura eta ereinotz-orriak dituela; azken hauek otoizlariek hildakoaren gainean astin ditzaten. Al anochecer se con­gregarán familiares y vecinos para rezar el largo rosario que evoca los misterios cristianos de la redenciónIluntzean senideak eta auzokoak bertan bilduko dira errosario luzea errezatzeko, salbamenerako kristau-misterioak gogora ekarriz.
Un grupo reducido de vecinos velará por tur­nos el cadáver durante las horas nocturnas cui­dando de que no se apage la lámparaGauean, ''txandaka zainduko dute hildakoa auzokoek, beraren ondoan iziotuta dagoen lanpiona, ''que arde junto al cadáveramatatu ez dadin kontu handia hartuz.
La costumbre local tenía establecido de ante­mano quiénes de entre los vecinos debían de transportar a sus hombros el cadáver hasta la IglesiaHerriko ohiturak aurretiaz erabakita zeukan auzokoen artean zeintzuek eramango zuten hilotza sorbalda gainean elizaraino. De esta tarea estaban apartados antaño los familiares e incluso los parientes que por razón del duelo de honra tenían que ocupar su lugar propio en el cortejo fúnebreEz etxekoek ez senideek ez zuten aintzina andari-zeregin hau hartzen, doluagatik euren leku berezia bete behar zutelako hiletadarraigoan.
Los porteadores del ataúdHilketariek, ''hilketariakzerraldoa zeramatenek, ''habían de recorrer aquel camino inalterable e inviola­ble que vinculaba real y simbólicamente la casa con la iglesiabide jakin eta aldaezina egin behar zuten. Estos largos y a veces dificultosos caminos reciben en las áreas de población dis­persa los expresivos nombres de ''caminos de ente­rratorioBideok lotzen zuten etxea eta eliza era benetakoz eta sinbolikoz. Ibilbide luze eta, inoiz, zail hauek baserri-herrietan andabideak ''(caminos de andas), ''guruzbi­deak ''(caminos de la cruz), ''hilbideak ''(caminos del muerto)guruzbideak, ''elizbideak ''(caminos de la iglesia)hil bideak edo eleizbideak deitzen dira.
El cortejo fúnebre constituye una procesión que encabezada por la cruz parroquial conduce el muerto a la iglesiaHileta-jarraigoak prozesioan egingo du bide hori. El sacerdote ha acudido a la casa mortuoria para hacerse cargo de este traslado ritual y caminará delante del féretro salmodiando las oraciones preceptuadasAurreren elizako gurutzea joango da, hildakoa elizaraino gidatuko duena. Du­rante el trayecto se harán sonar las campanas que tocarán a muertoAldez aurretik, apaiza hildakoaren etxera etorriko da, gorpuaren kargua hartzeko eta berau elizara eramateko. Horregatik, zerraldoaren aurrean joango da errituzko otoitzak eginez. Ibilbidean zehar hil-kanpaiak joaraziko dira, gorpua elizaraino heldu arte.
En lugares destacados de la comitiva iban an­taño las ofrendas destinadas a la sepulturaHileta-jarraigoan toki agirian eramaten ziren aintzina sepulturarako opariak; la primera vecina o la serora llevaba en un cestillo el pan, ''serorak edo auzoko emakume nagusiak aurrogiaeramaten zuen; ''la portadora de la luzezkoandereak argia zeraman, ''ezkoande­reahonek ere emakumezkoen artean bere leku jakina zuela. Herri askotan gizonezkoen ilada bi joaten ziren zerraldoaren alde bietan, ''tenía su emplazamiento propio en el séqui­to de las mujeres. Dos filas de hombres con ha­chas encendidas rodean al féretro que es llevado por los anderoseskuan argizagi biztuak zituztela.
La composición del cortejo reflejaba los vín­culos familiares y sociales del fallecidoHileta-jarraigoa, senideek eta auzoak hildakoarekin zituzten loturen arabera osatua zegoen. Los pa­rientes que asistían por lazos de sangre o de afinidad formaban el grupo de ''honra ''y siguien­do los grados de parentesco ocupaban su sitio tanto en el séquito de hombres como en el de mujeresOdoleko edo erantsiak ziren senideek ondrako taldea osatzen zuten eta, senidetasunaren graduaren arabera hartzen zuten, bai emakumezko bai gizonezko, zegokien tokia. Con la intensidad del luto en sus vestidos yZenbat eta senidetasuna hurkoagoa izan, más antiguamentedolu edo lutua hainbat eta ageriagoa zen soineko eta jantzietan, con los atuendos pro­pios de duelo daban a entender su grado de vinculación con el muertohorrek hildakoarekin bakoitzak zuen lotura erakusten zuelarik.
Aquellos otros participantesHileta-jarraigoan ez ziren aintzina hain ugariak senide ez ziren laguntzaileek. Hauek karitatezko taldea osatzen zuten, antaño menos numerosos, que no pertenecían a la parentela formaban el llamado grupo de ''caridad ''pues se entendía que su asistencia era debida a razones de solidaridad cristianakristau-elkartasunaren arrazoiz zeudela aditzera emateko. Los estandartes o las banderas que, en ocasionesNoiz edo behin hileta-jarraigoan ikur-oihalak ere eramaten zituzten, se portaban en la comitiva significaban la asociación religiosa a la que había pertenecido el muertohildakoa zein eliz elkartetakoa zen adierazteko.
La antigua tradición cristiana establecía la ce­lebración de la Misa por el difuntoKristau lege zaharrak, colocando su cuerpo en medio de la iglesiahildakoaren aldeko meza hilotza eliz erdian dela ematea agintzen zuen. Durante la misa de funeral los lugares destacados del tem­ploHileta-elizkizunean, ''luto-bankuak, ''eran ocupados por el duelo masculinoelizako lekurik agerienak, doluan zeuden gizonezkoentzat ziren. Familiako emakumezkoak hilobi sinbolikoaren aurrean, mientras las mujeres de la familia se colocaban ante la sepultura simbólicajarlekuan, ''jarlekuakesertzen ziren, ''que tenía la casa en la nave del temploetxe bakoitzak elizan berea izaten baitzuen.
Las disposiciones civiles del siglo pasado pro­hibieron conducir los cadáveres a las iglesias con objeto de celebrar las exequias de cuerpo presenteLehengo mendean estaduaren herri-aginduek debekatu egin zuten hildakoak eliz bamira sartzea, hilotza aurrean dela hileta-elizkizuna egiteko.
Esta contradicción entre los usos anteriores y los nuevos preceptos originó la práctica de de­positar el ataúd en el pórtico durante el funeral manteniendo abiertas las puertas de la iglesiaLehenagoko usadioen eta berrien arteko tira-bira horrek ekarri zuen zerraldoa elizpean uzteko ohitura, elizako ateak irekita zeudela. En ocasiones el féretro era representado por un túmuloInoiz, zerraldoaren ordez katafalkoa jartzen zen eliz barruan.
Los oficios religiosos prescritos por el Ritual eran comunes para todos los difuntosElizako Erritualean zehaztutako elizkizunak berdinak ziren hildako guztientzat. Sin em­bargo la celebración de las exequias presentó notables diferencias en el número de los sacer­dotes actuantesHalere, en las luminarias encendidas durante los oficioshileta guztietan ez zen beti apaiz kopuru bera egoten, en la solemnidad de los can­tos e incluso en el número de misas que confi­guraban el funeralelizkizunetan ez zen beti argi kopuru bera piztuta egoten, kantuak ospe handi edo apalagokoak ziren, eta ondra-mezak ere gehiago edo gutxiago izaten ziren.
Estos y otros elementos que diferenciaban la celebración de las exequias estaban determina­dos por las clases o categorías de funeral que estuvieron vigentes hasta las reformas litúrgicas promovidas a raíz del Concilio Vaticano Era honetako ezaugarriak bereizten zituzten kategoria edo maila desberdinetako hiletak, Vatikanoko II. Batzarreak eragindako liturgia-berrikuntzetara arte indarrean iraun zutenak.
Las exequias fúnebres no se han limitado al día del funeralElizkizunak ez dira bakarrik hileta-egun horretara mugatzen. El grupo familiarEtxekoek, los parientes y los vecinos más allegados participaban en de­terminadas celebraciones religiosas durante el periodo de lutosenideek eta auzorik hurbilenek, dolualdiak irauten zuen arteko elizkizun guztietan parte hartu behar zuten. Entre estos días exequiales es­taban las misas de honraHauen artean aipa daitezke ondretako meza, el novenario que se­guía al funeral, ''hileta ondoko bederatziurrena, ''y el «día mensual de almas»eta Nafarroan arimen aldeko hileroko eguna. El periodo del duelo finaliza general­mente al cumplirse el año de la muerte con la misa de aniversario, ''urteburuko mezaDolualdia urteurreneko mezarekin amaitzen zen, ''cuya cele­bración era una réplica del funeralhil eta urtebetegarrenean hiletaren antzeko elizkizuna izaten zela.
Hasta las primeras décadas del siglo XIX fue práctica habitual en Vasconia peninsular el que los muertos fueran inhumados en el interior de las iglesiasXX. Cada casa o mende hasierako urteetara arte, Hego Euskal Herrian ohitura zen hildakoei eliz barruan lurra ematea. Etxe edo familia tenía asignado en la nave del templo un lugar de enterramien­tobakoitzak elizaren zoruan zeukan lurperatze-leku bat, una sepulturahilobi bat. Cuando posteriormente cons­truyeron cementerios alejados de los templosGerora kanposantu edo hilerriak elizetatik aparte egin zirenean, las casas retuvieron las antiguas fuesas en la igle­sia y siguieron realizando en ellas los ritos mor­tuorios de antañoetxeek aurrerantzean ere gorde zituzten euren hil-lekuok elizetan eta aintzineko hileta-ohikuneak gauzatzen zituzten euretan.
Esta sepultura simbólicaHilobi sinboliko hau, con su ajuar propio de hacherosdefuntuentzako aldare bat bezala zen, ''argizaiolasbere argizaiola, ''paños y manteles venía a ser un altar funerario donde se ejercía el culto a los difuntos de la familiazamau eta oihalekin apaindua, etxeko defuntuen alde otoitz egin eta opariak eskaintzeko lekua.
La responsabilidad de activar las luces que ar­dían en ella y de hacer ofrendas en sufragio de los difuntos familiares ha recaído tradicional­mente sobre la mujer principal de la casaSepulturako argiak iziotu eta defuntuei eskaintzak egiteko ardura etxeko andereari zegokion. Esta obligación figuraba antaño en las capitulaciones matrimoniales y la transmisión del cargo de pre­sidir la Eginbehar hau ezkontzako kapitulazioetan ere jasotzen zen aintzina, eta etxeko hilobiaren arduradun nagusi izateko kargua, sepultura de la casa se llevaba a cabo mediante una toma de posesión ritualizada, ''se­pultura hartzeahartze ekitaldiaren bidez egiten zen, ''que tenía lugar en la misa mayor de un domingo previamente señaladoaldez aurretik izendaturiko igande bateko meza nagusian.
La sepultura doméstica se avivaba de manera particular durante la misa de funeral así como en los oficios litúrgicos Etxeko hilobiak garrantzia berezia hartzen zuen hileta-Misa mayor y Vísperas-que se celebraban en el periodo de duelomezan eta dolualdiko elizkizun guztietan. A lo largo de este tiempo la casa mortuoria deposita­ba en ella ofrendas de lucesHildakoaren etxekoek argiak, panes y limosnas en sufragio del alma del difuntoogia eta diruak uzten zituzten bertan defuntuaren arimaren alde. A estas ofren­das se agregaban las que realizaban en recipro­cidad otras casas del lugarHerriko beste etxe batzuetatik ekarritako opariak ere han jartzen ziren, etxeen arteko harremanaren adierazgarri.
A las luces que ardían en la sepultura se les ha atribuido diversas significaciones místicas re­lacionadas todas ellas con la pervivencia del al­ma más allá de la muerteSepulturako argiei esangura mistiko bereziak ematen zizkioten, beti heriotza ondoan hildakoaren arimak bizirik irauten zuelakoari atxikiak. Las ofrendas de pan o de cereal con el paso del tiempo fueron sustituidas por limosnas que se entregaban al sacerdote como estipendio para que rezara ante la sepultura oraciones Behinolako ogi edo labore oparien ordez, denbora igaro ahala, diruak uzten hasi zen jendea. Apaizari ematen zizkioten, sepulturan hildakoaren aldeko otoitzak (reponsoserrespontsuak) para que el difunto alcanzara su salvación eternasepulturan egin zitzan, hildakoak horretara betiko salbamena erdiesteko.
Hasta mediados de este siglo estas sepulturas simbólicas en las iglesias centralizaron en am­plias zonas de Vasconia el culto a los muertos fa­miliaresMende honen erdialdera arte, sepultura edo hilobi sinboliko hauek izan ziren Euskal Herriko alderdi askotan etxeko hildakoen alde otoitz egiteko errezu-leku bereziak.
Por esta razón el sepelio que se llevaba a cabo en el cementerio tenía entonces una importan­cia menor en el conjunto de los ritos funerariosBeharbada horregatik, hiletetan, kanposantuan egiten zen lurperatzeak garrantzia gutxiago zuen aintzina. La comitiva que acompañaba al féretro al cam­posanto estaba compuesta de un grupo más re­ducido de parientes y vecinosZerraldoari hilerrira laguntzen zion jarraigoa, senide eta auzoko gutxi batzuek osatzen zuten. En muchos casos durante la inhumación del cadáver las mujeres que conformaban el duelo familiar permane­cían ante la sepultura simbólica en el interior de la iglesiaEta, hildakoari han lur ematen zitzaion bitartean, doluko emakumeak edo mindunak eliz barruan irauten zuten hilobi sinbolikoaren aurrean.
[[File:7.2_Enterrement_Livres_d_heures_XV_Lyon.png|frame|center|340px600px| ''Enterrement'', Livres d'heures, Ss. XV. Lyon. Fuente: Aries, Philippe. ''Images de l'homme devant la mort''. Paris, Ed. du Seuil, 1983.]]
Tras las exequias el cortejoHileta-elizkizunaren ondoren, o cuando menos el séquito de duelojarraigoa, guardando el mismo orden que en el entierrodolukoak behintzat, regresaba de la iglesia a la casa mortuoriaelizaraino egindako bidean gordetako ordena berean, etxeratzen ziren. Ante sus puertas tenían lugar ciertos ritos de antiguo cuño como el refrigerio de caridad Etxeko atarian zenbait erritu egiten ziren, esate baterako, karitatezko jan-edana (AlavaAraba) o la plegaria por el difunto delante de un fuego simbólico edo defuntuaren aldeko otoitza su baten aurrean (Baja NavarraBaxenafarroa).
En el interior de la casa los familiares y pa­rientes lesionados por la pérdida de uno de sus miembros celebrarán su solidaridad en una co­mida en la que se rezaba por el difunto así co­mo por todos aquellos que anteriormente «sa­lieron de la casa»Etxean, bertako bat galdu izanagatik mina agertuz, etxekoek eta senideek bazkari bat egiten zuten elkartasunean, defuntuaren eta ‹‹aurretik etxetik joandako» guztien alde otoitz eginez. Apaizak edo lehen auzokoak zuzentzen zuen otoitza. Estas preces estarán dirigidas por el sacerdote o el vecino más próximo a la casa y en el banquete tomarán parte aquellos vecinosBazkari horretan defuntuaren alde limosna eman zuten guztiak, hau da, ''mezakoak, ''que aportaron la limosna pa­ra celebrar una misa en sufragio del difuntoizaten ziren mahaikide.
Durante un periodo que estaba establecido por la costumbre local la familia quedará some­tida a ciertas restricciones en su vida de relación socialHerri bakoitzeko ohiturak aginduko duen epe baten, etxekoek mugatuta izango dituzte euren gizarte-harremanak. Durante este tiempo asistirán a los oficios exequiales en la iglesia y sus vestidos llevarán las marcas de luto que corresponden a su grado de parentesco con el muertoHildakoaren aldeko elizkizun guztietan egon beharko dute bitarte horretan eta, hildakoarekin nolako ahaidetasun-lotura izan, halako dolu edo lutu ezaugarriak ageri beharko dituzte euren soineko jazkeran.
[[File:7.4_Un_enterrement_a_Ornans_fragment_Peinture_de_Gustave_Courbet_1849_Musee_d_Orsay_Paris.png|framecenter|600px|''Un enterrement à Ornans'' (fragment). Peinture de Gustave Courbet, 1849. Musèe d 'Orsay. Paris. Fuente: Bornay, Erika: ''El siglo XIX''. Tomo VIII de ''Historia Universal del Arte''. Barcelona, Edit. Planeta, 1986.]]
=== Transiciones contemporáneas Oraintsuko aldaketak ===
El cuadro trazado anteriormente recoge a grandes rasgos el conjunto de los ritos funera­rios que hasta tiempos recientes han estado en vigor en las poblaciones encuestadasHona artekoan azaldu dugun atalean, inkesta egin izan den herrietan oraintsura arte indarrean egon diren heriotz ohikuneen berri jaso dugu gaingiroz.
Este Gure berriemaileek bizi izan duten eta gogoratzen duten erritu-sistema ritual vivido y recordado por nuestros informantes se ha visto profundamen­te alterado en un periodo de tiempo relativa­mente cortohonek aldaketa sakonak izan ditu denbora laburrean.
Todas las encuestas vienen a señalar que uno de los momentos más importantes en este pro­ceso de cambio tuvo lugar a finales de los años sesenta cuando se aplicaron en las exequias las reformas promovidas por el Concilio Vaticano Inkesta guztietan nabarmentzen da aldaketa-prozesu horren unerik gailurrenetako bat hirurogeiko hamarkadaren amaiera izan zela, Vatikanoko II. Batzarreak hileten eremura ekarri zuen berrikuntzaren ondorioz.
A raíz de esta reforma se volvió a la antigua práctica de celebrar funerales de cuerpo pre­sente y se suprimieron los catafalcos o túmba­nos que se instalaban en medio de la iglesia sustituyendo al féretro ausenteBerrikuntzok direla-eta, hileta-elizkizunak gorpua eliz barruan dela egiten hasi ziren berriro, eta zerraldoaren ordez eliz erdian jartzen ziren katafalkoak baztertu egin ziren. Hileta-ohituretan eragin handiagoa izan zuen oraindik hileta-mezak arratsaldez egiteak. Arin zabaldu zen ohitura berri hori, lan munduan gertatu ziren ordutegi-aldaketekin ere ondo egokitzen baitzen. Horrela, galdu egin zen goizeko hileta-elizkizunaren ondoren hildakoaren senide guztiek haren etxean egiten zuten otordu edo bazkariaren usua.
Mayor incidencia tuvo en las costumbres fu­nerarias la posibilidad de celebrar las misas exe­quiales por la tardeHileta-elizkizun berria erabat laburtu zen, defuntuen ondra-kantua kentzean. Esta práctica se generalizó rápidamente por ser más adecuada a los cam­bios que se habían operado en el mundo del trabajo pero trajo consigo la supresión de aque­lla comida o banquete queLatinez egiteari ere erabat utzi zitzaion. Liturgia berrian liburu santuetako irakurgaiak tokiko hizkuntzan egiten hasi ziren, a modo de conclu­sión de funeraleta kantuek ere pazkoetako kutsua hartu zuten. Horrela, reunía a todos los parientes y allegados en la casa mortuoriahiletak heriotzaren kristau-misterioa modu gozoago eta errukiorragoan agertzen zuen.
El antiguo funeral se simplificó con la supresión del canto del oficio de difuntos (noc­turnos) y se abandonó el uso del latínUrte haietan beste aldaketa bat ere izan zen; elizako solairu guztia luzetara jarritako bankuekin bete zen. La nueva liturgia con las lecturas de los libros sagrados en lengua vernácula y con sus cantos pascuales pre­senta una faceta menos dramática y más bene­volente del misterio cristiano de la muerteHori dela-eta, sepulturak ere kendu egin ziren; eta etxeko hilobi hauetan defuntuen alde argiak eta limosnak oparitzeko ohitura ere galdu egin zen. Inkesta egin den zenbait herritan, ohitura hau aurretik ere desagertzen hasia zegoela esaten dute. Hirietako elizetan esate baterako, etxe bakoitzari zegozkion sepultura hauek bakar baten bilduta zeuden mende hasieratik, guztientzako hilobiaren balioa zuena; eta hil berrien familiakoek hartzen zuten bere aldian hilobi sinboliko horren ardura.
Al tiempo de estas reformas se igualó en las parroquias el modo de celebrar las exequias y desaparecieron las antiguas categorías o clase de funeralHego Euskal Herrian, hilobi sinbolikoa elizatik kanpora ateratzeak defuntuen aldeko otoitz-toki berezia lekuz aldatzea ekarri zuen. Handik aurrera, kanposantuko hilobia zaintzeak garrantzia handiagoa hartu zuen eta haraxe eramaten zituzten argien eskaintzak. Gero, argien ordez loreak jartzeko ohitura zabaldu zen.
Durante estos años se cambió también el mo­biliario en muchos templos colocando bancos corridos que ocupaban toda la naveIparraldean, ordea, kanposantua elizaren inguruan izanik, benetako hilobia izan da, hurbiltasunagatik eskaintzak eta opariak berean hartu izan dituena. Las fuesas o sepulturas simbólicas fueron relegadas y se desvaneció con ello la antigua costumbre de ofrendar luces y limosnas en sufragio de los di­funtos sobre la sepultura familiar. Bien es ver­dadDena den, como se anota en varias localidades en­cuestadasbizien eta hildakoen arteko lotura, que la decadencia de esta práctica había comenzado anteriormente. Desde prime­ros de siglo en las iglesias urbanas las antiguas sepulturas domésticas habían quedado reduci­das a una únicalehengo denboretan elizaren esparruan adierazten zena otoitz eta oparien bidez, de carácter colectivoargaldu egin da aspaldion, que era atendida durante el periodo de duelo por la fa­milia del recientemente fallecidohilerri berriak elizatik eta hiriguneetatik urruntxoan eraiki direnean.
La desaparición de esta sepultura simbólica ubicada en el interior de la iglesia desplazó de lugar el culto a los difuntos; en adelante fue cobrando mayor importancia el cuidado y el or­nato de las sepulturas del cementerio y allá se trasladaron las ofrendas de luces que posterior­mente fueron sustituidas de modo general por ofrendas florales. Esta observación atañe espe­cialmente a Vasconia peninsular. En el País Vas­co continental donde el cementerio rodea a la iglesiaHalere, sus tumbas han sido desde antiguo obje­to de ritos de ofrenda y de sufragios. En todo caso la vinculación entre el mundo de los vivos y el de los difuntos que encontró su expresión ritual en el espacio de la iglesia se ha visto ate­nuada con la construcción de nuevos cemente­rios y su traslado a las afueras de los núcleos de poblaciónhileta ohikuneen aldaketak, ez dira elizetako hileta-mezetan egin diren berrikuntzengatik bakarrik gertatu.
Pero las transformaciones en las prácticas fu­nerarias no han obedecido únicamente a las modificaciones introducidas en la celebración de las exequias en la iglesiaAldaketa-prozesu honetan nabarmenen azaltzen den giza-gertaera hauxe da: gero eta jende gehiago hiltzen dela ospitaleetan edo zaharrentzat eratutako egoitzetan. Hori dela-eta, maiz gertatzen da gaur «etxetik kanpo» hiltzea.
Uno de los hechos más destacables en este proceso de cambio es el crecido número de fa­llecimientos que acaecen en centros hospitala­rios o en residencias detinadas al cuidado de ancianos; de modo que hoy en día «morir fuera de casa» es un hecho frecuenteEgoera berri honetan, aintzina etxearen inguruan izaten ziren heriotz ohikuneak erabat desagertu dira: elizakoetara joatea, heriotzaren berri ematea, hildakoa janztea, hil-ohea atontzea, auzokoek gaubelan parte hartzea.
En estos casos todos los ritos mortuorios que tenían lugar en el ámbito de la casa quedan anulados: la recepción del Viático, el amortaja­miento del cadáver, la preparación de la estan­cia mortuoriaOrain hileta-jarraigoa ez da hildakoaren etxetik prozesioan irteten hilotza elizara eramateko. Aintzina ohikunerik nabarmenena zen hori erabat sinpletu da, la participación de los vecinos en el velatorio. Incluso la casa misma deja de ser el punto de donde parte la comitiva fúnebre que llevará procesionalmente el muerto a la iglesiaorain hilotzari hileta-elizkizun aurretxoan elizpean egiten zaion harrera besterik ez baitzaio egiten.
Este traslado que constituía el rito funerario por antonomasia quedará reducido a un acto de recepción del cadáver en el atrio de la iglesia momentos antes de comenzar la misa del fune­ralHerri txiki batzuetan izan ezik, hileta-jarraigoak oinez egiten zuen ibilaldia, «enterrua» deitzen zena, erabat desagertu da, eta aintzineko hilbideak ere (andabideak), etxe bakoitza elizarekin lotzen zutenak, guztiz ahaztu dira.
Excepción hecha de algunas localidades rura­les el desfile a pie del cortejo fúnebre -lo que popularmente se conocía como «el entierro»-ha desaparecido prácticamente y con la intro­ducción de coches fúnebres cayeron en desuso los antiguos caminos mortuorios por los que de­bía transcurrir el cortejo desde la casa hasta la iglesiaOrain dela hogeta bost urtera arte heriotzarena auzoko jazoera bat zen. Gertaera horrek erabateko lehentasuna ematen zion hildakoaren etxeari. Auzoko guztiak hurbiltzen ziren hildakoaren etxekoei laguntzera, eta hildakoa bertan zegoen bitartean, etxeak halako eleiz taiua hartzen zuen.
Hasta hace unas décadas la muerte era un acontecimiento que tenía lugar normalmente en el ámbito de la vecindadHildakoaren etxe barruko horiek izan dira heriotz ohikuneetan gehienbat desagertu. Este hecho otorga­ba a la casa mortuoria un intenso protagonis­mo: la familia del difunto se convertía en el cen­tro de las atenciones de los vecinos y mientras el cadáver permanecía en la casadirenak. Inkestetan ere argi isladatzen da, desagertze honen eragile izan direla besteak beste, gaur egun auzoen arteko harremanak hain estu eta lotuak ez izatea, ésta adquiría un marcado carácter sagradolana ere auzotik kanpo egiten baitute gehienek orain.
Han sido precisamente los ritos que se desa­rrollaban en la casa mortuoria los que mayor detrimento han sufrido en el conjunto del ri­tual funerarioEgoera berri honetan, heriotzaren gertakizuna senideen artera rnugatu da eta lehen auzokoenak ziren eginkizunak orain etxeko eta senideek hartzen dituzte bere gain. Gaisoa etxean dagoenean apaizak berak eramaten dizkio elizakoak isilean, auzokorik gabe. Hilda gero, hurkoen direnak etorriko dira familiari doluminak ematera eta hauek gorpua barruan duen zerraldoaren aurrean egongo dira une labur batez. Lehenago etxean bertan egiten zen errosarioa, hara biltzen zirela auzoko guztiak, orain elizan egiten da. En este hecho constatado en nuestras encuestas ha influidoEta gaubela, entre otras cau­sasetxeko heriotz ohikune gisa, la mutación operada en las relaciones de vecindad actualmente menos interdependientes debido al desplazamiento de los centros de tra­bajo fuera de este marcoerabat desagertu da.
En esta nueva situación el acontecimiento de la muerte se retrae en gran medida a la esfera familiar y las tareas que antes asumían los veci­nos son ahora desarrolladas por los familiares y parientesHeriotz ohituretan eragin nabarmena izan duen beste arrazoietako bat heriotz zerbitzuak merkaturatzea izan da. En los casos en los que el enfermo permanece en casa el sacerdote le llevará el Viá­tico privadamenteMende honen bigarren erdian, sin la asistencia del vecinda­rio. Una vez fallecido las personas más allegadas acudirán a dar su condolencia a la familia y se detendrán unos instantes ante el féretro que contiene el cadáver. El rezo del rosario que con­vocaba a todo el vecindario en la casa mortuoria tendrá lugar en la iglesia. El velatorio como rito funerario doméstico deja de practicarseheriotz enpresa eta agentziek gero eta gehiago zabaldu dituzte euren zerbitzuak, herririk txikienetaraino helduz, eta eurok izan dira pizkanaka, artean auzokoenak ziren zeregin eta funtzioen ardura hartu dutenak.
Otro de los hechos que ha repercutido en las costumbres en torno a la muerte ha sido la co­mercialización de los servicios fúnebres. Duran­te la segunda mitad de este siglo empresas y agencias funerarias fueron extendiendo sus servicios hasta las localidades más apartadas y asu­mieron progresivamente las tareas y funciones que hasta entonces eran desempeñadas por miembros de la comunidad vecinalHartueman gisa, auzokoek egin ohi zituzten zereginak ziren, esaterako, hildakoa garbitu eta janztea, gorpua edukiko zuten gela egokitzea, heriotza aldarrikatzea, senideak jakitun jartzea, dolualdian etxeko lanez arduratzea eta, batez ere, zerraldoa etxetik elizara eta kanposanturaino eramatea.
Entre estas labores que se realizaban en régi­men de reciprocidad y de obsequio estaban el lavado y amortajamiento del cadáverUsadio zaharrean, el adecen­tamiento de la estancia mortuoriaheriotzaren gertaerak auzoen artean harreman estua sortzen zuen eta, la comunica­ción de la muertegehiago edo gutxiago, los avisos a los parientesguztiek ematen zieten laguntza hildakoaren etxekoei. Baina gorago aitatu ditugun eginbeharren bidez adierazten zen elkartasun horren ordez, las labores domésticas durante el duelo ygauregun merkatal zerbitzuak betetzen dute zeregin hori, sobre to­doheriotz zerbitzuek. Zeregin horien profesionalizaziorik handiena tanatorioena litzateke, el transporte del féretro hasta la iglesia y el cementeriobertan edukitzen baitute orain hilotza elizkizunera arte.
La ejecución de estas acciones formaba parte de los deberes vecinales y expresaba los vínculos de relación mutua que existían entre las casas y las familias que convivían en el marco de una vecindad. Muchas de estas prestaciones han si­do sustituidas actualmente por servicios funera­rios de carácter impersonal. La expresión más acabada de la profesionalización de tales servi­cios sería el tanatorio donde el muerto perma­nece durante el tiempo que precede a las exe­quiasLehenagoko bizimoduan, hildakoaren etxea zen heriotz ohikune nagusien erdigunea; bertatik irteten zen hileta-jarraigoa, gehienbat etxeko eta senideek osatzen zutena, eta bertara itzultzen ziren guztiak elizkizunak amaitu eta kanposantuan gorpuari lurra eman ostean.
En el sistema tradicional la casa mortuoria ocupaba el lugar central en el conjunto de los ritos funerarios; de ella salía el cortejo fúnebreBaina etxean egin ohi zen gaubela baztertu denean, integrado principalmente por el grupo de fami­liares y parienteseta etxetik elizarainoko prozesioa ere galdu delarik, y a ella retornaba una vez ce­lebradas las exequias en la iglesia y llevado a cabo el enterramiento en el cementeriohileta-ohikuneak elizakoetara mugatu dira gehienbat.
Con la supresión del velatorio en la casa y del traslado procesional del féretro desde ellaHileta-elizkizunetan aintzina baino lagun gehiago batzen da orain. Inkestetan jaso denez, el ritual funerario se ha concentrado casi en su totalidad en el espacio de la iglesiajendeak bere burua behartua ikusten du auzoko, lagun eta ezagunekiko atxikimendua erakustera, etxekoen eta senideen hileta-elizkizunetara joanez. Berriemaile batek esaten duenez «lehen hildakoagatik joaten ziren; orain, hildakoaren etxekoengatik».
Las exequias que tienen lugar en los templos congregan actualmente un número de asisten­tes notablemente superior al de antaño. Según constatan las encuestas se ha creado entre la gente la obligación de expresar la solidaridad con vecinosHiletetara lagun gehiago joan ohi den arren, amigos y conocidos acudiendo a los funerales de sus familiares y parientes. Al decir de una informante «antes se acudía por el muerto y ahora más por la familia del muerto»defuntuaren alde mezak ateratzeko ohiturak ere atzeraka handia egin du.
Junto a esta mayor asistencia de gente a los funerales se consigna un decaimiento progresi­vo en la costumbre de Familiakoei ematen zitzaien dirua, edo elizan ematen zena, herri bateko etxeen eta familien arteko harremanen adierazgarri zen.encargar la celebración de misas en sufragio del difuntoInkesta batzuek diotenez, usadio honen galera, herrian oso erroturik zegoena, elizgizonek beronen ardurarik ez hartzetik etorri da. Dena den, kasu honetan eta heriotzaren inguruko ohikune batzuen galeran, eragin handia izan du herritarren pentsaeraren aldaketak, bai eta erlijioaren zaletasunak izan duen gainbeherak.
Las módicas cantidades de dinero destinadas a este fin que se entregaban a la familia o se depositaban en la iglesia constituían un entra­mado de relaciones recíprocasOraintsura arte, ''hartu-emanakdolualdian izaten zen eginbehar nagusia hau zen: hildakoaren etxeko eta senitartekoak elizkizunetara joan beharra, ''entre las casas y familias de una localidad. Algu­nas encuestas señalan que la pérdida de esta costumbre se debe al desinterés del clero por esta práctica arraigada en el pueblo. Con todo es indudable que en este caso, al igual que en otros aspectos de la transición en los ritos fune­rarios, han tenido influencia los cambios opera­dos en la mentalidad popular y la decadencia de las prácticas religiosasdefuntuaren animaren alde otoitz eta opariak egitera.
Hasta tiempos recientes el periodo de duelo se significaba primeramente por la obligación que recaía sobre los familiares y allegados del difunto de asistir a los actos religiosos donde se hacían oraciones y sufragios por su almaDolualdi honetan egiten ziren hileta-elizkizunak –bederatziurrena, hileroko arimen meza eta igandetako sepulturako argi iziotzea– honetara gutxitu dira: hiletaren hurrengo igandean egiten den olata-mezara eta urteurreneko eleizkizunera.
Los actos de carácter exequial que tenían lu­gar durante este tiempo Etxekoek eta senideek heriotzaren ondoren jantzietan eraman ohi zituzten lutu-novenarioezaugarriak ere guztiz gutxitu dira; orain ez dira horren ageriak eta denbora laburra irauten dute. Aldi berean, función mensual de almas, oficios de sepultura domini­calesoraindik gehiago baztertu dira gizarte-harremanetarako eta jolas- han quedado reducidos generalmente a la misa de salida que se celebra el domingo que sigue al funeral y a la misa de aniversariokiroletarako lege zaharrak ezartzen zituen debekuak.
También se han mitigado grandemente tanto en duración como en intensidad las marcas de luto que llevaban los familiares y parientes en su indumentaria durante el periodo que seguía a la muerte. En mayor medida han desaparecido las restricciones que la costumbre imponía a los allegados del difunto en sus relaciones sociales y en la asistencia a actos de carácter lúdico.<div style="margin-left:0cm;"></div>
La realización de nuestras encuestas de cam­po ha coincidido en el tiempo con la introduc­ción de la práctica de la incineración que en los años noventa se ha intensificado sobre todo en las localidades de gran densidad urbanaInkestak egiten ibili garen aldi berean ohitura berri bat agertu da: gorpu edo hilotzak errauts bihurtzearena. Larogeita hamargarreneko urteetan asko zabaldu da ohitura hau, batez ere hiri handietan. Este hecho que en sí mismo considerado supondría una notable mutación en los modos de enterra­miento tradicionales no ha desterrado la inhu­mación; generalmente tras la cremación las ce­nizas son inhumadas en los nichos o panteones que las familias poseen en los cementeriosBaina joera honek ez du baztertu gorpua lurperatzeko ohitura zaharra, zergatik hilotzaren errautsak familiek kanposantuetan dituzten hilobi edo panteoietan gordetzen diren.[[File:7.5_Acuerdate_de_la muerte_Reloj_solar_de_Ortzaize.png|framecenter|center600px|''Acuérdate de la muerte''. Reloj solar de Ortzaize (BN). Fuente: «L'Art au Pays Basque» in ''Visages du Pays Basque''. Paris, 1946.]]{{DISPLAYTITLE: Ritos funerarios y su evoluciónHeriotz ohikuneak eta euren ibilbidea}} {{#bookTitle:Ritos funerarios en Vasconia Heriotz Ohikuneak Euskal Herrian | Ritos_funerarios_en_vasconia/eu}}
9794
ediciones