127 728
ediciones
Cambios
m
Todos los animales descritos se han criado y alimentado en los establos domésticos, sin perjuicio de que algunas especies pudiesen reunirse en otro tipo de recintos anejos o alejados de la casa o en corrales municipales desde donde salían a pastar al campo bajo la custodia de un pastor, tal y como ha ocurrido en algunas poblaciones de Álava y Navarra.<div style="margin-left:0cm;"></div>
En Moreda (A) en la cuadra han vivido los animales de trabajo tales como el macho, la mula, el caballo y los bueyes, además de conejos, cerdos, cabras y aves de corral como gallinas y pollos. Asimismo los animales de compañía como el perro. En los corrales, sitos a las afueras del pueblo, los animales de rebaño como ovejas y cabras.<div style="margin-left:0cm;"></div>
Además del ganado estabulado permanentemente en la cuadra, el de monte se mantenía en los establos durante los meses fríos del invierno.<div style="margin-left:0cm;"></div>
En Abadiano (B) las cabras y las yeguas habitualmente estaban en él pero cuando empeoraban las condiciones climáticas había que bajarlas a la casa e instalarlas donde se pudiese, tanto en la cuadra como en la tejavana.<div style="margin-left:0cm;"></div>
En Arraioz Ohikoa izan da ukuiluetan hazitako animalien artean behiak izatea, esnea ekoizteko, eta txahalak, gizentzeko. Txerria ezinbestekoa izan da etxe guztietan, eta abeletxe gehienetan izan dira hegaztiak, hala nola oiloak eta oilaskoak, haien okela eta arrautzak baliatzeko, baita untxiak ere. Aipatutako aziendez gain, gurdi-abereak ere hazi izan dira, idiak, astoak, mandoak eta zaldiak, adibidez, nekazaritzako lanetan eta tresnak, bazka eta uztak garraiatzen laguntzeko. Txakurrek eta katuek ere ukuilua eta etxea partekatu dute. == Ukuilu tradizionala == === Baserri barruko abeletxeak: ukuilua === Ukuiluaren neurria eta ukuiluak etxearen gainerako zatiekin duen harremana nekazari-etxe motaren araberakoa da. Jasotako datuek diote ohikoa izan dela ukuilua etxe barruan kokatzea, beheko solairuan. Ukuilua leku horretan kokatuta, familiak, justu gaineko solairuan bizi zenez, etxe abereek ekoitzitako beroa baliatzen zuen, berogailu gisa. === Etxetik kanpoko abeletxeak === Agurainen (A), ukuiluaz gain (Ngaztelaniaz ''establo'', hitz horrekin izendatzen baitzen etxe azpian zegoenean) se estabulan durante el periodo invernal las vacas y cerdas recién paridasbeste eraikuntza batzuk egoten ziren etxetik kanpo, teilape batekin, etxeari itsatsiak kasu batzuetan, urrunago beste batzuetan. Hilabete epeletan lur komunaletan bazkatzen ziren animaliak babesteko baliatzen ziren batez ere; ardi eta ahuntzentzat erabiltzen ziren gehienbat. Laurogeita hamarreko hamarkadan, debekatu egin zen herri barruko etxeetako ukuiluetan azienda edukitzea. === Askak === Lehenengo askak zurez eta oholez eginak ziren, baita harriz ere, edo bi materialak nahastuta. Denborak aurrera egin ahala, hormigoia erabiltzen hasi zen; hasieran, zurarekin batera erabiltzen zen, baina gero askak eraikitzeko material nagusia izatera iritsi zen. === Simaurra === Ukuiluetako zorua zapaldutako lurrezkoa izaten zen, eta garoz, lastoz edo belar idorrez estaltzen zen eskuarki. Testimonios del año 1997 señalan que debido a Prozesu horri ''azpiak egin'' deitzen zioten Beasainen (G), Aiurian eta Ajangizen (B) ''azpigarria bota'', eta Apodakan eta Urkabustaizen (A) ''cambiar la parcelación del monte y a cama ''edo ''echar la escasez de pasto se ha comenzado a recoger en los establos a las yeguas de mediados de diciembre a mediados de marzocama''; prozesu horrek lehor mantentzen zuen azienda zegoen zorua, eta simaurra metatzea eta jasotzea errazten zuen, baita gorotzak eta gernuak hartzitzea ere. Larraunen (N) ''kamaiña'' deitzen diote ohe horri. == Abeletxe modernoak. Egindako aldaketak == XX. mendearen azken hamarkadetan soilik, ustiaketa intentsiboak hala eskatzen zuelako seguru asko, nabe handiagoak eta hobeto hornituak eraikitzen hasi ziren, etxeetatik urrun kokatuak gainera. Araian (A) abeletxea eraikin modernoa da gaur egun, zabala, higienikoa, baserritik edo etxebizitzatik urrundua, oso desberdina abeltzain berberek mendearen erdialdean zituztenekin alderatuta.<div class== Etxe abereak hazteko barrutiak =="subindice">Apartados:=== [[El_establo_tradicional|El establo tradicional]] Txerrikortak === Ameskoan (N) txerrikorta haritzezko oholez eraikitako barrutia zen. Ateko hutsunea taka deitzen zioten ohol lodi batekin ixten zen. Txerrikortatik gertu, zoruaren gainean, pentsuarentzako ''gamella'' zegoen. Gainerako askak bezala, pago edo haritz enbor bat zen, aizkoraz eta opaitzurrez hustua. === Oilategiak === [[Los_modernos_establos Oiloak oilategietan hazi dira, edo bestela etxeetako ukuiluetan, gainerako animaliekin espazioa partekatuta, azienda larriarekin nahiz beste mota bateko animaliekin, hala nola untxiak eta ahateak._Transformaciones_operadas|Los modernos establos Aske egon izan dira, egunez kalera edo larrainera irteteko eta gauean ukuiluan babesteko aukerarekin (Agurain, Bernedo, Moreda, Erriberagoitia, Trebiñu, Urkabustaiz-A; Karrantza, Orozko, Urduliz, Zeanuri-B; Astigarraga-G; Itzalle-N). Elosuan (G), udan aire librean uzten ziren, eta neguan oilategian. Transformaciones operadas]] ===Untxitegiak === Inkesta egindako herri askotan, adierazi dute untxiak oholez egindako kaioletan hazten zirela, aurrealdea alanbre-sarez itxia zuten tiradera moduko batzuetan, eta alanbre horri untxien alanbrea deitzen ziotela; kaiola etxeko horma baten kontra, ukuiluan edo aparteko teilape batean jartzen zen. Urdulizen (B), ukuiluan edo teilapean edukitzen ziren, ''konejerak'' deitutako zurezko kutxa batzuen barruan. Labearen ''txabola'' erabiltzen ez zen sasoian, han gordetzen ziren. Untxitegia 70x70 cm inguruko zurezko kutxa bat zen. Luzeagoak izanez gero, bi sailetan banatzen ziren, eta arra eta emea bereizten ziren. Kutxaren aurrealdea zurezkoa edo alanbrezkoa izan zitekeen. Batzuetan oinarria ere material berekoa zen. Kutxaren zorua belar lehorrez estaltzen zen, eta belar lehorra sarri aldatzen zen, gernuekin, gorozkiekin eta janari-hondakinekin asko zikintzen baitzen. === [[Recintos_para_la_cria_de_animales_domesticos|Recintos para la cría de animales domésticos]] Usategiak === Usategiak ganbaretan egoten ziren askotan. Allon (N), etxe batzuek usategi txiki bat zuten etxearen goialdeko aletegi batean. Hegazti hauen hazkuntza inoiz ez zen izan ohikoa herrian, baina beti izan ziren usoak hazi zituzten familiak. Usategiak kanpoalderako leiho bat izaten zuen beti, alanbre-sarez itxita egon zitekeena, edo guztiz irekita, hegaztiei irteten uzteko. Kasu horretan, portzelanazko pitxer zahar bat edo aluminiozko marmita bat jartzen zen makila batetik zintzilik, erreferentzia gisa balia zezaten<ref>Hala ere, sasoi batzuetan usoei ez zieten irteten uzten, 1917ko udal-ordenantzetako artikulu batek gogorarazten digunez: «Los dueños de palomares han de tenerlos cerrados durante los meses de Octubre y Noviembre, y desde el 15 de Junio hasta el 15 de Agosto, para evitar los daños que pudieran causar en la sementera. Los infractores sufrirán la multa que proceda conforme á las disposiciones vigentes» («Usategi-jabeek usategiak itxita izan beharko dituzte urrian eta azaroan, baita ekainaren 15etik abuztuaren 15era arte ere, usoek kalterik eragin ez dezaten hazitokietan»).</divref>. {{DISPLAYTITLE: V. ESTABLOS Y RECINTOS PARA LA CRÍA DE ANIMALESANIMALIAK HAZTEKO UKUILUAK ETA BARRUTIAK}} {{#bookTitle:Ganadería y pastoreo en VasconiaAbeltzaintza eta Artzaintza Euskal Herrian |Ganaderia_y_pastoreo_en_vasconia/eu}}
Texto reemplazado: «{{#bookTitle:Abeltzaintza eta Artzaintza Euskal Herrian|Ganaderia_y_pastoreo_en_vasconia/eu}}» por «{{#bookTitle:Abeltzaintza eta Artzaintza Euskal Herrian | Ganaderia_y_pastoreo_en_vasconia/eu}}»
<div style="margin-left:0cm;"></div>
