XXV. HILETA ERRITUAK IPAR EUSKAL HERRIAN
El carpintero pone orden en la comitiva que sale de la casa, repartiendo cirios y flores. El primer vecino suele ser quien encabeza el cortejo, llevando la cruz funeraria de la iglesia. Le sigue el clero y luego el muerto, que llevan sus cuatro “primeros vecinos”. Las mujeres van detrás de la primera vecina que actúa como portadora de la luz, argizaina, en Baja Navarra, llevando los cirios de los primeros vecinos en un gran cesto redondo.
El cortejo fúnebre forma generalmente una única fila, con la familia siguiendo al fallecido, hombres y mujeres por separado. El resto de los asistentes puede unirse a la comitiva a lo largo de su trayecto, colocándose al final sin seguir ningún orden especial.
Todo el mundo utiliza el camino mortuorio, hil bidia; este es un camino propio de la casa que la vincula con la iglesia.
Contenido de esta página
Composición del cortejo y orden
En este campo reina una extrema variedad que volvemos a encontrar hasta cierto punto en el tipo mismo de traje funerario y en la manera de llevarlo. Este último aspecto es particularmente evidente en el caso del hombre, que es sin embargo el elemento más pasivo, por no decir el más insignificante, dentro del ritual.
Esta temática reviste un grado elevado de complejidad ya que corresponde a realidades de país: existen procederes que encontramos por todo Zuberoa, otros, muy abigarrados, hacen de Baja Navarra un mosaico de particularidades. No obstante, por todas partes la vecindad constituye el trasfondo a partir del cual se organiza y despliega el fasto de esta comitiva dentro de la cual la Iglesia ocupa un lugar, cierto, pero únicamente el suyo. Esta hermosa escenificación del drama y del dolor vividos conjuntamente en comunidad, evoca los fastos de los siglos XVII y XVIII.
El funeral
A la salida de la casa, etxe, por lo menos en Baja Navarra, el carpintero organiza el cortejo. En la entrada del templo, la andere serora, lo recibe. El primero representa a una comunidad que celebra la muerte de uno de los suyos y la segunda a esta misma comunidad quien lo acoge en un lugar donde, mediante la liturgia, la Iglesia dará su verdadero sentido a la muerte y por tanto a la vida.
La misa de funeral ofrece poca variedad. Sus rasgos más notables pertenecen a una especie de religión “doméstica”. Aparecen con claridad en los siguientes aspectos: 1) Importancia de la sacristana que ejerce como “maestra de ceremonia”; 2) Papel y presencia activa de la primera vecina; 3) Colocación de la gente y especialmente de las mujeres en la tradición más antigua; 4) Manipulación de los tipos de luces, según su propia naturaleza (ezko, xirio).
Ofrendas
En este apartado cabe mencionar primeramente la compensación entre vecinos, ordaina. Se ofrecen misas para el difunto; cada casa lo hace, así como cada pariente cercano. Esta ofrenda suele adecuarse al grado de parentesco, al grado de riqueza de quien ha hecho el obsequio, así como a la importancia del obsequio hecho en una ocasión similar, por la casa del muerto a la nuestra. De este modo, la solidaridad se expresa mediante esta ofrenda que suele recoger el primer vecino, o en su caso el carpintero o el maestro cantor, chantre.
La lista de las personas y de las casas que dan una ofrenda se hace pública al colocarse en la puerta de la iglesia. Antaño, la leía el sacerdote desde el púlpito.
Ya hemos hablado de las ofrendas de luces. Posteriormente, los difuntos de la casa se honrarán con regularidad y de manera colectiva por medio de ofrendas de misas, sobre todo presentadas por las mujeres.
El entierro
Parece ser que la costumbre más antigua requería que sólo el primer vecino, junto con los demás vecinos portadores del ataúd (los mismos que generalmente habían abierto la fosa) acompañara al sacerdote y realizase el entierro. Luego de cerrar la fosa, el primer vecino iba a buscar a la familia y al cortejo para llevarlos sobre la tumba. Se producía un último momento de oración y la gente se dispersaba.
La casa y el “banquete funerario”
En Baja Navarra, puede producirse, durante la vuelta a casa, un momento de pausa ante un fuego encendido delante de la puerta: en círculo, la gente reza una oración. La comida fúnebre tiene lugar en el eskaratze acondicionado por el carpintero, quien se encarga de repartir el pan, el vino y en su caso el café. De hecho, esta comida puede ser modesta pero también asemejarse a un verdadero banquete.
Generalmente la comida se termina con la oración, iniciada por el maestro cantor o el primer vecino, incluso el sacerdote si está invitado. Puede dedicarse sólo al difunto pero también se le pueden asociar los demás muertos de su casa, etxetik atera diren arimentzat, así como el primero de la asistencia que va a fallecer. En estos dos últimos casos, vemos claramente cómo se expresan tanto una solidaridad como un vínculo entre el aquí y ahora por un lado y este otro lugar que acoge nuestras almas.
Todo ello se producía en la casa, cerrándose así un ciclo.
El luto
En el periodo de luto las convenciones sociales de la época pesaban mucho e imponían la manera de comportarse. El periodo de luto se señalaba mediante signos exteriores que se iban abandonando paulatinamente (salvo en el caso de las abuelas, amatxi, que siempre hemos conocido vestidas de negro); la duración de este periodo y su intensidad dependían sobre todo de la naturaleza del difunto (niño, adulto) y del vínculo que unía a él.
Parece que los primeros tiempos del luto estaban marcados por ceremonias organizadas por mujeres. Existieron también “misas de vecinos” cuyo recuerdo apenas se vislumbra. Estas ceremonias se hacían menos frecuentes a partir de urthe buruko meza, la clásica “misa de cabo de año”.
Leyendas en torno a la muerte
1950eko hamarkadaz geroztik hileta erritu tradizionalak aldaketa sakonak izan ditu Ipar Euskal Herrian, eta aldaketa horiek gero eta bizkorrago gertatzen dira. Horietako batzuk, dagoeneko atzera-bueltarik gabekoak, belaunaldi berriak oso arrotz zaizkion gizarte ordena baten eta mundua ikusteko modu baten lekukotasuna dira oroz gain. Hala ere, portaera batzuen alderdi garrantzitsu batek iraun egiten du, baina modalitate horiek “erreferentzia puntu” hutsak dira batzuetan, memoriak berraktibatzen dituen “trama antolatzaileak”. Noiz arte?
Kleroaren eragina ez da jada lehen izandakoa, eta “Elizaren politikak” ez ditu belaunaldi berriak arduratzen. Argi eta garbi, erritualak bilakaera bat izan du, baita hilaren aurreko jarrerak ere; laikoak egoera berriei aurre egin beharrean daude gero eta gehiagotan (klero murritza, bizitza estiloaren eta pentsamoldearen deskristautze nabarmena, heriotzaren merkatua, familia desegituratuak, eta abar). Badoan antzinako mundu horrek, lagunduko du iragartzen dena eraikitzen?
Kostaldean, barnealdearekiko erabateko haustura hautematen da. Han, heriotza etxeko testuingurutik eta auzokideen gizarteak osatzen duen markotik aparte tratatzen da. Kristauei dagokienez, beste inon baino gehiago, ezaxolatasunaren erdian egin behar dute bere fedea, kasurik onenean.
Horiek dira aztertu ditugun hiru bideak, eta bereziki lehenengoa, hau da, gaur egungo hileta errituaren egoera mendietan, barnealdeko lur behereetan eta kostaldean. Praktikak eta haien aldaerak kontu handiz deskribatzen zentratu gara: gizabanakoen eta egoeren arteko harremanak nabarmentzen saiatu gara (gure kulturaren oinarri den baina gaur egun Ipar Euskal Herriko etnologian batere interesik piztu ez duen auzokideen gizarteak adierazteko duen modua ikusteko xedez). Kostaldeko ingurune urbanizatua aztertu dugu haren alderdirik aurreratuenean, “modernizazioaren” bidean. Hemen eta han izandako aldaketa berriak adierazi ditugu, baina gure asmo nagusia izan da gure gurasoak artean ere bizi ziren munduaren erretratua egitea; hori da eraiki nahi izan dugun lekukotasuna, euskarri sendo moduan, eta hari eskaini diogu laburpen hau.
Zantzuak eta seinaleak, hilzoria
Heriotza zahartzaro luze baten amaiera naturala da. Edade handiko pertsona kezka-iturri bihurtzen da aldi batez. Apaiza sarriago datorkio bisitan, lehen auzoek haren osasunari buruzko interesa adierazten dute, bisitak egiten dituzte. Denak prestatzen dira amaiera saihetsezinerako. Bat-batean, heriotzak kolpea ematen du espero ez zen lekuan, ezusteko une batean. Hemen etsipen moduko bat ekartzen da gogora, patuarena (jin beharra, gertatu beharra zen), gure abentura aldez aurretik idatzita balego bezala. Kontzeptu hori areagotuz, heriotza nozitzen duen pertsonak erakusten digu gure baitan badela gainditzen gaituen zerbait; hala dio hain ezaguna den esaerak: odolak baduela hamar idi parek baino indar gehiago. Azkenik Herioa daukagu, zeina gure bila datorren eta zeinaren aurka borrokatzen garen: ahul dagoena aise eroriko da. Borroka horri kezkaz jarraitzen zaio komunitatean (batez ere gaixoa gaztea baldin bada), zeina naturaltasunez mintzatuko den garaituaz, erasoaz, indarraz eta abarrez. Testuinguru horretatik landa, zeinetara Elizak egokitu beharra izango duen, “seinaleen irakurketa” bat dago.
Azken horiek bi motatakoak dira batez ere: 1) gertakari zentzugabeak (kontzientziak, “eragozpenak” batez ere gauez); 2) izadiak berak, eta zehatzago esanda animaliek, emandako abisuak. Seinaleek haiek ulertzen dakitenak jartzen dituzte alerta: laster norbait hilen da. Ikuspegi horretatik begiratuta, funtsezkoa da araoaren, begizkoaren seinalea irakurtzen jakitea, belhagilea, eta gainerako konjuruak, konjuratze, halakoren edo halakoren heriotza desiratzen dutenak gure artean, herioa desiratzea.
Azkenik, arrazoi batzuk dauzkagu sinesteko gure “aspaldiko garaiko” herrikide askoren ustez hildakoek gure artean jardueraren bat gauzatzen jarraitzen zutela arima herratuen forma hartuta, arima erratiak. Benetako izaki bitartekoak, arima herratu horiek, beti aktibo, itzaletako bizilagunak baina distira iheskorretakoak ere, sakon hartutako arnasakoak, oso nekez sartzen ziren Elizak ustez azkena izango zen epaiketa handi horren zain prestatzen zien gelaurrean. Arrazoi batzuk dauzkagu sinesteko hildakoak, alde egin arren, ez zirela beti desagertzen. Sakonean, Elizak ezin zion ideia horri aurka egin, ideia hori jaso behar zuen, zentzu berezia emanez (horrela, ume hila Jainkoak aingeru bihurtzen du).
Hilzoriak heriotzaren uneari zegokion gertaera publikoaren izaera nabarmentzen duten praktika batzuk sortu ditu. Hemen hartzen du parte printzipioz Elizaren erritualetik aparte dauden praktiketan giltzarri den pertsonaiak, emakume sakristauak, andere serora deritzonak. Hura arduratzen da elizako kanpai-jotzeaz, eta mezu horrek zentzu bikoitza dauka: 1) bizien komunitateari abisua ematea (izadia eta animaliak barne, zeintzuek pausoa markatzen duten, “astiro” bizi diren); 2) hil-hurrenari lagundu “kontsolamendua emanez”, “alde egiten lagunduz”. Horrela, hil-hurrenak bazekien denbora horretan bera zela ardura guztien erdigunea eta otoitzek eusten ziotela. Inor ez da hiltzen bakarrik edo abandonatuta.
Laguntza kristaua
Ikuspegi horretatik begiratuta, ez dago ezer originalik; biderakoa eta azken ukenduak Elizak definitutako praktikak dira. Biek irekitzen diote, hil-hurrenari, Kristoren gorputz mistikoarekin bat egingo duen denbora, betierekotasun osoa hartzen duen etenik gabeko elkartasun hori, behin eta berriz berraktibatua arbasoen gurtzaren bidez.
Laguntza horrek adierazten du, halaber, argi eta garbi, geure baitako sakonenean ordena ezartzeko eta beste errealitate batzuekin sintonizatzeko tenorea iritsi dela. Horregatik, beldurra zitzaion une horri eta sarritan beranduegi deitzen zitzaion apaizari; ez zen hil-hurrena “beldurtu” nahi denontzat hain beldurgarria den amaiera horren aurrez aurre ezarrita.
Heriotzari buruzko sinesmenak
Zaila da gai honi buruzko iritzia ematea. Irakurketa kristautik (Jainkoaren nahia) edo fatalistatik (azken arena, azken ozka...) kanpo, heriotza aldi berean presentzia eta abiatze moduan “bizi da”. Egia esan, zantzuetan, garai “antzinagokoetan” zabalkunde handiz partekatuak izan direla diruditen ekiteko moduetan oinarritutako interpretazioak dira.
Presentziak Herioari egiten dio erreferentzia. Pertsonaren bila datorrenean, denek egon behar dute adi: animaliak ukuilura eramaten dira. Iriste horrek suak garbituko duen, araztuko duen aztarna moduko bat utz dezake.
Abiatzea “arimarena” edo “espirituarena” da, azken hatsaren lagun. Ikuspegi horretatik begiratuta, batzuetan teilatuko teila bat kentzen zen, eta heriotza gertatu berri den gelako leihoa edo atea irekitzen jarraitzen da. Hilak utzi egin gaitu, joan zauku, baina haren gorpuzkiak ez dira kaltegabeak, begiak itxi behar zaizkio lehenbailehen inori dei egin ez diezaion. Azken iragate hori deskribatzeko erabiltzen ziren eta jaso diren esaldietan mundu konplexu, sakabanatu eta aldi berean xehetasunez betea hautematen da. Ikuspegi kristauak, Elizak ezartzen duen moduan, bete-betean erantzuten zion bere zereginari, jakina. Ikuspegi horretan, heriotza banaketa zen, baina baita epaimahai gorenaren aurrean aurkeztea ere, eta sarbidea, berme gutxikoa hori bai, kontuak eskatzen dizkigun Jainko bat errege duen zerurako.
Etxeko eta familiako dolua
Emakumeak, ordura arte oso presente egonak, etxeko errituaz arduratzen dira auzokideen laguntzaz eta, bereziki, lehen auzoarenaz. Nor bere baitan biltzeak, isiltasunak, hilaren beilak eta bisitek markatzen dute dolua hasten deneko tenore hori.
Hildakoa garbitu, jantzi eta ohe batean aurkezten da, batzuetan apaindua. Gela egokitzen da ispiluak estaliz, argimutilak eta estalki-oihal txikiak aldatuz eta abar; ehun berezi batez, lonjera, estalitako aulki batean lehen auzoak elizan jaso eta handik ekarri duen gurutzea jartzen da. Mahai batean ur bedeinkatuz betetako plater bat jartzen da, eta Erramu palmondo bat, hila bedeinkatzeko bisitetan. Mahaitxoan kandela bat pizten da gurutze baten edo Ama Birjinaren irudi baten ondoan. Agi horren presentzia funtsezkoa da, eta arduraz bereizi ditugu “argizari” eta argi motak, baita horien balio erlatiboa ere garai eta egoera jakin batzuetan.
Jakinarazpena
Lehen auzoari jakinarazten zaio, eta hark udalari eta parrokiari abisatzen die. Printzipioz, serora izaten da hileta-gurutzea entregatzen duena, eta begirunez eramango du bere auzokidearen gelaraino. Sarritan “kode” jakin bati jarraitzen zaio, desberdina hildakoa gizona, emakumea edo haurra den kontuan hartuta.
Lehen auzoa, eta kasu batzuetan bigarrena (auzo hauek zehazten saiatu garen irizpideei jarraituz definitzen dira), familiarekin biltzen da, eta abisatu beharreko ahaideen zerrenda egiten da. Lehen auzoak lan hori bere gertuko auzoen artean banatzen du, eta beste batzuen artean, behar izanez gero, modu horretan heriotzaren mezulariaren funtzioa bereganatuta, hil mezulari; bere aldetik, bere buruarentzat uzten du distantziarik luzeena. Jakinarazpenak, hil abertitzia deritzonak, heriotzaren berri ematea eta hiletaren dataz informatzea du xede. Animalia batzuei ere abisatzen zaie (behiak, ardiak, erleak, txakurrak), eta horretaz familiako kide bat arduratzen da. Animalia horietako batzuk lutoz egon zitezkeen denbora tarte luze samar batean, batez ere erleak eta ardiak: itxita gordetzen ziren, ezkilen hotsa eragozten zen edo trapu bat jartzen zitzaien.
Azkenik, bada jakinarazpenaren oihartzun moduko bat ere, egunean hiru bider entzuten den hil-kanpaiarena, egunsentian, eguerdian eta arratsean: argitzian, eguerdian, ilhuntzian.
Segizioaren prestakuntzak
Beste pertsonaia batek parte hartzen du; herri askotan hura da hileta antolatzearen arduraduna, arotza. Hark jartzen du hildakoa hilkutxan, bizkor egina, bere laguntzaile batekin edo lehen auzoarekin elkarlanean. Ohituraren arabera, familiak ez du gorputza manipulatu behar, ezta haren desagerpenaren lekuko izan ere. Hildakoa hil-jantzian biltzen da, batzuetan burua kuxin txiki batean bermatuta duela; trajerik edo soinekorik onenarekin janzten da. Oinak bere zapatetan eta txapela buruan dituela, bidaiari ekiten dio. Hiletaren bezperan edo hiletako goizean gaude.
Adarrekin dekoratutako mihisez osatutako edikulu batean aurkezten da orduan hilkutxa. Nafarroa Beherean, arotzak, ezkaratzan, eskaratze, sarrerako atearen kontra, kapera txiki bat eraiki du auzoko emakumeek erramu berdeekin (ezpela, ereinotza) apaintzen dituzten mihiseekin. Atzealdeko mihiseari hil mihisia deritzo. Arotzak bi aulkiren gainean kokatzen du hilkutxa espazio itxi horren erdian. Kandelak eta argimutilak banatzen ditu aldeetako bakoitzean, familiak emandakoak edo auzokideengandik jasotakoak (familia bakoitzak bere izena ematen du oinarrian, gero berreskuratzeko). Bi objektu sinbolikok garrantzia hartzen dute: lehen auzoak erositako marmolezko gurutze bat (hileta-monumentuan jarriko dena) eta etxeko ezkoa (elizan hileta-elizkizunetan erabiltzen zen lutozko kandela).
Normalean, lehen auzo emakumeak, bere senarrarekin batera, bisitariak hartzen ditu ezkaratzaren sarreran. Ahaideak sukaldera eramaten ditu, etxeko bizilagunak dauden lekura.
Hiletaren ordua gerturatzen ari da; auzoko emakumeek beren kapa astunekin janzten dituzte emakumeak, gizonei beren lutozko kapei eusten laguntzen diete, gorbatak lotzen.
Hileta segizioa
Arotzak ordena jartzen du etxetik irteten den segizioan, kandelak eta loreak banatuz. Lehen auzoa izan ohi da segizioaren buru, elizako hileta-gurutzea eramanez. Haren atzetik kleroa doa, eta gero hildakoa, lau “lehen auzok” eramana. Emakumeak lehen auzo emakumearen atzetik doaz, zeina argiaren eramailea den, argizaina, Nafarroa Beherean, lehen auzoen kandelak saski biribil batean eramanez.
Hileta segizioak ilara bakarra osatu ohi du, familia hildakoaren atzetik doala, gizonak eta emakumeak bananduta. Gainerako kideak ibilbidean zehar sar daitezke segizioan, amaieran kokatuta ordena berezirik gabe.
Denek hileta-bidea darabilte, hil bidia; etxearen bide propioa da hori, etxea elizarekin lotzen duena.
Segizioaren osaketa eta ordena
Arlo honetan muturreko aniztasuna da nagusi, neurri batean hileta-janzkian eta hura janzteko moduan ere aurkituko duguna. Alderdi hau bereziki agerikoa da gizonaren kasuan, baina, hala ere, elementurik pasiboena da, garrantzi txikienekoa ez esateagatik, erritualaren barruan.
Gai honek konplexutasun handia dauka, herrialdearen errealitateei baitagokie: jokabide batzuk Zuberoa osoan aurkitzen ditugu; beste batzuek, oso askotarikoak izanik, Nafarroa Beherea partikulartasunen mosaiko bihurtzen dute. Hala ere, leku guztietan auzokidetasuna da segizioaren ospakizuna antolatzeko eta zabaltzeko abiaburuko oinarria, eta segizioaren barruan Elizak leku bat dauka, egia da hori, baina ez berari dagokiona soilik. Komunitatean elkarrekin bizi izandako dramaren eta oinazearen eszenaratze eder horrek XVII. eta XVIII. mendeetako ospakizunak dakartza gogora.
Hileta
Etxeko irteeran, Nafarroa Beherean bederen, arotzak segizioa antolatzen du. Tenpluaren sarreran, andere serorak egiten dio harrera. Lehenak kide baten heriotza ohoratzen duen komunitatea ordezkatzen du, eta bigarrenak komunitatea bera, zeinak harrera egiten dion leku batean, non Elizak, liturgiaren bidez, benetako zentzua emango dion haren heriotzari eta, horrenbestez, bizitzari.
Hileta-mezak aldaera gutxi ditu. Haren ezaugarri nabarmenenak “etxeko” erlijio bati dagozkio. Alderdi hauetan agertzen dira argi eta garbi: 1) Seroraren garrantzia “zeremonia-buru” moduan; Lehen auzo emakumearen papera eta presentzia aktiboa; 3) Jendearen kokapena eta batez ere emakumeena, tradiziorik zaharrenean; 4) Argi moten manipulazioa, haien izaeraren arabera (ezko, xirio).
Eskaintzak
Atal honetan auzoen arteko konpentsazioa aipatu behar da lehenik, ordaina. Hildakoarentzako mezak eskaintzen dira; etxe bakoitzak egiten du, baita gertuko ahaide bakoitzak ere. Eskaintza hau egin duenaren ahaidetasun mailari egokitzen zaio, baita antzeko egoera batean hildako etxeak gureari egindako opariaren garrantziari ere. Horrela, elkartasuna eskaintza honen bidez adierazten da, zeina lehen auzoak jaso ohi duen, edo, bestela, arotzak edo kantari maisu edo chantreak.
Eskaintza bat egiten duten pertsonen eta etxeen zerrenda publiko egiten da, elizaren atean jarrita. Antzina, apaizak irakurtzen zuen pulpitutik.
Hitz egin dugu lehenago argi-eskaintzez. Ondoren, etxeko hilak erregulartasunez eta modu kolektiboan ohoratuko ziren meza-eskaintzen bidez, emakumeek aurkeztuak gehienak.
Ehorzketa
Antza denez, ohiturarik zaharrenak eskatzen zuen lehen auzoa izatea, hilkutxaren gainerako eramaileekin batera (hobia ireki zuten berberak normalean), apaizari laguntzen zion eta ehorzketa egiten zuen bakarra. Hobia itxi eta gero, lehen auzoa familiaren eta segizioaren bila joaten zen, haiek hilobira eramateko. Azken otoitz-une bat izaten zen, eta, gero, jendea sakabanatu egiten zen.
Etxea eta “hileta banketea”
Nafarroa Beherean geldiune bat gerta daiteke, etxerako itzuleran, ate aurrean piztutako su baten ondoan; zirkuluan, jendeak otoitz bat egiten du. Hileta-otordua arotzak atondutako eskaratzean egiten da, eta arotza arduratzen da ogia, ardoa eta, halakorik baldin bada, kafea banatzeaz. Hain zuzen ere, otordu hori apala izan daiteke, baina benetako bankete baten antza ere izan dezake.
Normalean, otordua otoitzarekin amaitzen da, kantari-buruak edo lehen auzoak hasita, are apaizak ere, gonbidatuta baldin badago. Hildakoari soilik eskain dakioke, baina etxeko gainerako hildakoak ere elkar dakizkioke, etxetik atera diren arimentzat, baita parte-hartzaileen artean hiltzen lehena izango dena ere. Azkeneko bi kasu horietan, argi ikusten dugu nola adierazten diren hala elkartasuna nola lotura bat, hemen eta orainaren, batetik, eta gure arimei harrera egiten dien beste leku horren artean, bestetik.
Hori guztia etxean gertatzen zen, horrela ziklo bat itxita.
Lutoa
Lutoaren garaian, garaiko gizarte-konbentzioek eragin handia zuten, eta jokabidea ezartzen zuten. Lutoaren garaia kanpoko zeinuen bidez adierazten zen (amatxi edo amonen kasuan izan ezik, zeinak beti beltzez ezagutu izan ditugun); garai horren iraupena eta haren indarra hildakoaren izaeraren (haurra, nagusia) eta harekin dagoen loturaren araberakoa zen.
Antza denez, lutoaren hasiera emakumeek antolatutako zeremoniek markatzen zuten. Izan ziren “auzoen mezak” ere, haien oroitzapenik ia ageri ez baldin bada ere. Zeremonia horiek urriagoak ziren urthe buruko meza egin eta gero, “urteburuko meza” klasikoaren ondoren.
Heriotzaren inguruko kondairak
Ez dago, berez, “heriotzari buruzko kondairarik” lurralde honetan; asko jota, arima erratiak deritzenei buruzko istorio estereotipatu batzuk, baita inolako arrazionaltasunik gabeko topiko eta praktikak ere. Ez da ohikoa Herioa entitate moduan hautematea eta informatzaile batek deskribatzea. Hileta erritual sustraitu eta egituratu batek halabeharrezko unea eta etxetik bizileku betierekorako iragatea onartzea eragiten du.