127 728
ediciones
Cambios
sin resumen de edición
Txerria jarein ukullun ta ekarri atarira. Txerri iltzaillek bota gantxoa ta beste bi gizonak eldu ankatik ta jaso mai gañera, eldu ta ebaki lepoa ondon. Jarri ontzi aundi bat, odola artzeko ta berealaxe eskuakin asi eraten beti alde batera, sarri sarri. Eskun juaten da biltzen «arie»; dana biltzen danean, txakurre o katuari bota: Olan odola ez da gogortzen: «Arie ez kendu ezkero, odol guztie gogortzen da ta ez du balio odolkintzako».
«Ilda dagonean» «angaillen» gañean ipiñe (gordet- zen gordetzen dira ganbaran) ta etxeondoa atara, ol batzuk jarri lurren gañen. Txerria ta gañetik garoa ta lastoa, tapa- tu tapatu ta «su» eman. Gizonak nola erretzen dan zaindu ta makil batekin kendu su geiago badago. Alderdi bat lenbizi ta bestealdea gero. Bukatu ta garbitu, balde ur bota ta trapu garbi batekin pasatu, kutxillokin karras- katu karraskatu (lenago tella pusketakin, obena).
Angaillen artu berriz ta atariko mai gañen jarri ta txerria iriki. Tripak atara, lengo «galbaia» orain bal- deabaldea. «Estek» askatu poliki, mantekak apartatuz, gibela atara, ta beatzune kendu ta bota.
«Gibela» bereala erre ta jatenda. Orain batzuei bil- durre bildurre sartuzaie ta albaiteroak ona dagola esan arte, ez dute jan nai izaten.
Gero errekara estek garbitzera. Txotxa bat leun leu- ne leune jarri zurituta estek itzultzeko.
Zapi zuri baten gañen, garbitutakoak juan ipintzen, Iuzegik moztu neurrin. Bukatutakoan etxera itxuli. Juaterako ude gatzakin su gañen berotzen jarri, ta etxeratuan berriz garbitu «muki» bezelakoa kentzeko. Biar bada kutxara batekin kirrikatu.
«Berdozketa egitea» Tipula ta porruak txikitu. Manteka pizkat urte, ta bota berta nai batera edo bi ontzi- tanontzitan. Manteka asko (este ondokoa) ondo txikituta, ka- nela kanela utze, piparmiñe, gatza, oreganoa. Dana ondo nastu, odolakin: beatza sartu ta probatu.
«Estetan sartu». Lotu. Ur beroa euki ez irakiten, lertu egiten dira, pertzan lenago orain kazuela aundi baten, zainduz, zulatu odolik ez bada ateratzen, egin- da eginda dagoz.
«Murgille» (Murtzil-estea). Este au lodigoa da. Be- tetzen Betetzen da azkenekokin. Ezta fiñe gelditzen, etxekoi ez zaie gustatzen.
Bitarte ontan, txerrie dago atarin, osoik, baño ixigi- taixigita, egurre goiko beson paren jarri ta bestea zutunik. Oztutzeko.
«Iltzaillek» ebaki egiten du, mai gañera botata. Kendu «zille», ta zinzilika jarri (legortu ta gero, zapa- tak zapatak eta mendiko botak garbitzeko suai erakutsi ta be- rak berak ematendun grasakin, beti etxean ala in izanda) eta bizkaezurretatik goiti bera, urdai, urdaiazpiko, solomo, ataraz. Gazitu, ta gazitutxan gorde.
Txerrie iltzeko. Kutxilloa: ortako izatenda, osto za- balazabala.
Gantxoa: Gancho, que una vez metido al animal sirve para tener abierta la herida, sujetando el otro extremo del gancho con el muslo el carnicero, quedandole las manos libres.
El queso de vaca se elabora de manera similar al de oveja:
Balde batera esnea jetxi, ta bero artan gatzagie bota, 12 litrori kutxarilla bat, farmazikoa bada, malatxa- kin malatxakin erain ondo nastu arte. Utzi ordu erditik gora (e- zautzekoezautzeko, txotx bat artu, erdin sartu ta zuzen gelditu bear du), gatza pixkat bota, malatza artu ta txikitu. Bi eskukin poliki estautu bera aldera, denbora asko bear- dabearda, ta epelean errezago.
Kutxillokin laurdendu ta puzketa bakoitza atara ta zumitzon sartu, berriz txikitu ta ondo bete zumitza, buelta eman, eskukin lagunduta ta berriz zapaldu, gatz-ude gatzude ondo bota arte. Bota gatza gañ guztin, ta utzi urrengo arte. Zumitzek biar izan ezkero atara ta bestela utzi 10 edo 12 egun, atara, ur epelean garbitu ta olen gañean jarri legortzen.
Eguzki beroa ez dagonen erakutsi leike, azala politagoa egiten zaie. Eguzki geiegi izan ezkero arrotu ta galdu egiten dira. «Egoiaizea» oso txarra da. Gaztaie egiteko dengoran «arrotu» egiten ditu. »22 egun biar da saltzeko jarri arte».
La manzanilla se toma en vez del café (por prescripción médica) porque no afecta al sueño o cuando uno no se encuentra bien del estómago o ha tenido algún cólico y algunos porque les gusta.
Se suele añadir un poco de pattarra o anís. La recogen en los montes y la mejor se considera que es la de Urbia. El té se toma solamente por enfermedad y lo recogen silvestre siendo un buen sitio para ello Barbari-aitzeBarbariaitze.
Se recoge sólo la flor, se seca a la sombra.
Las gallinas, pollos, conejos y los huevos, no se consumían en casa, se vendían en la feria, por ser la principal fuente para obtener dinero para las pequeñas necesidades.
La patata no se comía, la cultivada en Zerain era pequeña y de baja calidad por lo que se destinaba a los animales... En ano año de manzanas se trasladaban a pie con uno o dos burros, llenos de este fruto, a Alava (Araya, Zalduendo, etc.) o a Navarra (Urdiain, Lacunza, etc.) a venderlo y comprar patata o a cambiarlo. El año 1936-37 la Cooperativa del Pueblo trajo por primera vez simiente escogida de patata y se empezó a plantarla con buenos resultados. Hoy en día todos tienen patatas para el año e incluso para venderla.
Para guisar se usaban grasas de cerdo u oveja. Cuando se hacía la matanza, la grasa en forma de telilla que cubre las costillas y riñones se retiraba cuidadosamente para que no se rompiera, se colocaba sobre una mesa estirándola para enrollarlo y coserlo. Duraba mucho y de aquí se cortaba todos los días una roncha que frita en la sartén soltaba la grasa para el puchero. «Gantza».
Junto con estos cambios socio-económicos se revaloriza la importancia de la educación. La antigua escuela instalada inicialmente en la sacristía vieja, da paso a una sencilla aula, adosada a la iglesia pero ya más ventilada y alegre, a la que acuden con regularidad los niños desapareciendo el analfabetismo totalmente en pocos años.
La guerra del 36 supone un paréntesis en esta evolución. Algunas producciones en descenso recobran importancia singular. Así nuevamente las minas entran eñ en producción; el carbón de madera recobra su interés con los gasógenos, el trigo y maíz y demás productos de la huerta son objeto de «alta especulación», pero las aguas vuelven a su cauce y Zerain entra en una nueva vida que nada o muy poco tiene que ver con la anterior.
La apertura de la carretera hasta Aizpeas y su prolongación hasta Legazpia, la carretera de Zegama a los barrios de Urrutis y Barbaris rompen la antigua estructura. Salen los primeros obreros a trabajar a Beasain, Zegama y Legazpia, para luego volcarse en Idiazabal y en 25 anos la casi totalidad de la juventud, incluida la femenina, dejará el campo para ir a la industria. Desaparece la emigración a lugares lejanos que es sustituida por el traslado de los matrimonios jóvenes a los pueblos vecinos: Zegama, Idiazabal, Villafranca...
Engraxi Mendizabal 1879-1964. Otatza zaar jaioa, Ansotegi ezkondua. Balentiña Arostegi. 1896 - 1983. Aldasoron jaioa. Ganbaratxora ezkondua.
''Ni gazte nitzela, gure etxeko otorduak izaten ziran: Goi- zian Goizian taloa ta esnea edo moakille. Eguardian, Eltzekoa, deit- zen deitzen giondun indobabai, gorrie edo beltza, botatzen zitzaion urdaie. bakointzako puzketa bana. Bakarrean (jai egun edo igande batzuetan) indobaban lekun garbantzue. Gañerako sagarr denboran erreta edo gordiñik, udarak, geitzak edo aranak bere garaien, bestela ezer ez. ''
''Negun, aza garaien, eguardiako babarruna eta ''aza, ''bik aparte egosita, azan lapikoan txerri-txongoa udetan irakin bat eman, ta gero aza sartu egosteko. Jateko denboran biak batera jaten ziran. ''
''GAUBERAKO. Indobaban (babarruana) saldeakin so- peasopea. Etxeko ogi serra fin fiñe ebaki, lapikoan edo lurrezko kazuelan ipiñi, gañeti saldea bota eta ondo egosi. Indoba- ban Indobaban salda gutzi bazan, iru edo lau batxuri alekin lapiko ude egosi eta gañeratu. ''
''MERIENDATZEKO. Cure etxean erlategie bazan eta as- kotan askotan arratsaldean etxeko ogi serrada aundi bat moztu ta gañen eztiakin ondo iurtzita izaten zan gure merienda. Bes- tetan Bestetan gazta ta ogie, etxeko artaldena, ta besteik ez pasan ogi gañen esneganak. ''
''Egun jakiñen (igande, etxeko urtebetetzek, edo festa aun- ditanaunditan) postrako, mamie egiten zan, aie edo arroza esneakin. ''
''Gure etxean, esnea ta kafean dako bi pertza jakiñek ziren, esne-pertza, ta kafe-pertza. Burruntzaldiekin (cazo de mango largo) pertzatik ateratzen zan esnea eta katilluak betetzen ziran. ''
''Errea (asados) Krispin gañen egiten ziran. (Krispie lau ankakoan aspin txingarra ezarri ta gañen solomo, lukain- kalukainka, sagarrak,... erretzen ziran). Burruntzikik ere bai, bañan aragi puzketa aundiak izan bear ziran. ''
''Auspean ere bai, arrautsak, lukainka, sagarrak, kastañak,... (Zutako autse bildu, beroa egon bear du baño txingarra gabe, jarri arrautza osoa estali, begiratzen jun, izardie ateratzen zitzaionean inda zegozten. Sagarrari, erre ondoren gañeko azala kendu, garbi jan nai ezkero, oso gozoa geldit- zen gelditzen zan, lukainkari autse kentzeko paper bat pasa. ''
''Kastañak erretzeko danboliñe zan. Erretzeko aukeratu gatza bota, sartu danboliñen, elatzatik isegi eta nor edo nor jarri erain erre arte. Kastañak ateratzeko orduan otsara bat zan «kastaña-otsarea» bear ortarako, zoruan oial bat gañez- ka gañezka jartzen zitzaion, kastañak bota danboliñetik aterata, esta- li estali eta zu ondoan utzi, jateko ordurarte. ''
Marcelina. 74 años. Barbarí arratzen jaioa. Urruti- koetxeko Urrutikoetxeko Etxekoandrea.
