Cambios

Preambulo Medicina popular en vasconia/eu

1060 bytes eliminados, 15:48 3 mar 2020

Actualizando para coincidir con nueva versión de la página fuente

__TOC__

<languages></languages>

{{ #pageLangs: es | eu | fr }}

 

=== Herri medikuntza ===

Herri medikuntza ikuspuntu etnografikotik gutxi aztertu den arloa da kultura tradiziona­laren tradizionalaren barruan. Horrela, esate baterako, ez dago bibliografia askorik jatorrizko datuei buruz, hau da, informatzaileengandik zuzene­an zuzenean hartutako datuei buruz. Medikuntzaren ikuspuntutik, ostera, azterketa gehiago egin izan dira, eta batzuk nahiko onak. Lan horiek medikuntzako profesionalek egindakoak dira gehienbat, lanbidearekin zerikusia duen arloaz zaletuta. Beharbada, denetatik adierazgarriena, Euskal Herriari dagokionez behintzat, Barriola sendagileak joan den mendearen erdialdean egindakoa izango da<ref>Ignacio Mª BARRIOLA. ''La medicina popular en el País Vasco''. Donostia: 1952.</ref>. Urte batzuk geroago, gure laguntzaile Anton Erkoreka doktoreak ikerketa lan bat egin zuen Bermeon, Etniker galdetegian oinarrituta, doktore tza­tesi tzatesi legez aurkeztu zuen lana, hain zuzen ere<ref>Anton ERKOREKA. ''Análisis de la medicina popular vasca''. Bil­baoBilbao: 1985.</ref>.

Arlo honetan, lanik ospetsuena ''Folk-Medicine ''da, William G. Blackek Londresen 1883an argitaratu eta gaztelerara Antonio Machado y Álvarezek (“Demófilo”) itzulia 1889an. Hona hemen Jordi Pablo i Grauk gaztelerazko faksi­milefaksimile-edizioaren aurkezpenean idatzitakoa:

:“...herri medikuntza, zentzurik zabale­nean zabalenean hartuta, kultura bakoitzak mundua­ren munduaren gainean duen ikuspegiaren erakusle eta laburpena da, bai eta bere ezagutzen iragazkortasun eta hedapenaren eredu ere”<ref>Jordi PABLO i GRAU. “La medicina popular de Black un siglo después” in William G. BLACK. ''Medicina popular''. Bartzelo­naBartzelona: 1982.</ref>.

Herri medikuntzaren alorra, sarritan, erre­zetak errezetak lortzeko baino ez da landu izan: gaixota­sun gaixotasun bakoitzerako erremedio bat ezagutzen da, normalean landareekin lotua, eta landare hori modu berezi batean erabiltzen da. Beharbada, arlo hau lantzeko era hori izan daiteke etno­grafoek etnografoek herri medikuntzaren gainean hain interes eskasa erakusteko arrazoietako bat. Gaur egun ere, komunikabideek teknika tra­dizionalei tradizionalei buruz ardura erakutsi dutenean, “errezeta-grina” horretatik ekin diote, eta horrek zerikusi gutxi dauka herri jakintzare­kinjakintzarekin. Nolabaiteko atzerapauso horren oina­rrian oinarrian joera berri samar bat nabari da, hau da, gauza naturalen gaineko jakin-nahia; medizi­nak medizinak farmazia batean erosi beharrean, zer dago landareak erabiltzea baino gauza naturalago­riknaturalagorik? Eta, are gehiago, norberak basoan hartzen baditu.

Baina herri medikuntzak erremedioetatik haratago doan jakintza gordetzen du bere bai­tanbaitan. Lan hau gure informatzaileen jakintzaren fruitua da oso-osorik, eta bertako zatirik han­dienean handienean informazio nolabait enpirikoa jaso da. Dena dela, batzuetan gure inkestetatik ate­ra atera izan ditugun datuetatik eta, beste batzue­tanbatzuetan, aurreko hamarkadetan argitaratutako bibliografia eskasean jaso dugunetik, osasuna eta gaixotasuna –giza gorputza azken batean– ez ziren berdin ulertzen lehen eta orain.

Etnografian dihardugunok badakigu, nahiz eta sarritan frogatzeko nahiko daturik ez izan, jaso ditugun ohitura eta ezagutza batzuk oso­oso-oso antzinakoak direna. Barandiaranek ere, joan den mendearen hogeiko hamarkadan, artikulu garrantzitsua argitaratu zuen gai horren gainean<ref>José Miguel de BARANDIARAN. “Paletnografía vasca” in ''Eus­kalerriaren Euskalerriaren Alde'', X (1920) 182-190, 224-252, eta 253-470 or.</ref>.

Osasunaren eta sendabideen gainean batu ditugun informazio eta datuek erakusten dutenez, osasunaren arloa beste era batera ulertzen zen iraganean, eta zaila da zehatz azaltzea, ez dago-eta nahikoa informaziorik. Dena dela, hurbilketa bat egin dezakegu.

Herriak osasunaren eta izadiaren artean lotura estua dagoela onartzen du. Ilargiaren eragina sarritan aipatzen da, batez ere, ilargia­ren ilargiaren aldiek gaixotasunarekin eta bizi zikloare­kin zikloarekin zerikusia duten hainbat alderditan duten eragina. Eguraldiari lotutako eragileak ere aipatzen dira osasunaz jardutean, bai ageriko­akagerikoak, tenperatura adibidez, bai osterantzekoak, haize motak eta gaueko haizeak kasurako. Era berean, ura askotan azaltzen da; gaur eguneko ikuspegitik hain gauza arrunta dena iraganean –eta gaur egun ere bai kasu batzuetan– sen­datzeko sendatzeko ahalmena zuela uste izan da, leku jakin batean edo urteko zikloaren egun jakin batean hartuz gero batez ere. Azken batean, ohitura horiek guztiek erakusten dute gorputza bera bakarrean barik inguruko munduare­kin munduarekin guztiz bat eginda ikusten zela.

Herritarren pentsamoldean gaixotasun zehatz batzuen eta landareen arteko harremana antzeman daiteke. Gaixotasun edo gorputzeko gorabehera batzuk bat omen datoz hostoak irten eta jausten diren sasoiekin. Odolaren lodi­tasuna loditasuna edo garbitasuna ere desberdina omen da urteko aldi bakoitzean, arboletako izerdiare­kin izerdiarekin gertatzen den legez. Herriko jendearen esa­netanesanetan, gaixotasun batzuk erne egiten dira –esa­te –esate baterako, elgorria–, garau batzuek sustraiak edo arbiak izaten dituzte, eta sustrai horiek erauztea komeni da garau edo granoak berriro irten ez daitezen.

Informatzaile batzuek antzina-antzinako azalpenak ematen dituzte oraindik ere. Horre­laHorrela, esate baterako, gaixotasun batzuk har edo zizare batzuek eragindakoak dira; besteak bes­tebeste, belarrietako mina eta txantxarra. Osabideak ere, beraz, bat datoz sineskeria horiekin. Bela­rriko Belarriko mina, belarrian dagoen harra egarri delako izaten omen dugu; beraz, esne tanta batzuekin asetzea komeni da, mina arintzeko. Txantxar edo kariesaren kasuan, kontua harra hiltzea izaten da, eta, horretarako, alkohola erabiltzen da.

Beste alde batetik, magia kutsuko ohiturek ere atal garrantzitsua osatzen dute herri medi­kuntzanmedikuntzan. Gure informatzaileek magiarekin lotutako sendabide eta gaixotasun ugariren berri eman digute; liburuan hainbat adibide jaso ditugu eta, lanaren amaieran, kapitulu oso bat eskaini diegu madarikazioari eta begiz­koaribegizkoari, gaixotasunen eragile garrantzitsu gisa.

Erlijioarekin lotutako ohitura eta sineske­riek sineskeriek ere kapitulu oso bat betetzen dute argital­pen argitalpen honetan. Osasun arazoak osatzeko zein arazo horiei aurre hartzeko, oso errotuta egon da leku sakratuetara joateko ohitura, santu jakin batzuei laguntza eskatzeko. Santuen arte­an artean ere zelanbaiteko “espezializazioa” dago gai­xotasun gaixotasun batzuk edo beste batzuk sendatzeko orduan. Azpimarratzekoa da leku horiek batez ere ermitak izan direla. Baliteke baseliza horietako batzuk kultu paganoetarako lekuen gainean eraikita egotea, baina hori ez dugu lan honetan aztertu. Dena dela, lan honetan egiaztatu dugunez, gaixotasunen arrazoi edo eragileak aztertzean, informatzaileek sarritan aipatzen dute Jainkoaren borondatea. Gaixo­tasunak Gaixotasunak dakarren zoritxarraren aurrean, batez ere gaixoaren bizitza arriskuan dagoenean, ohikoa da oraindik ere otoitz egitea. Ospitale handietan, teknologiarik aurreratuena eta zientzia medikorik garatuena erabiltzen diren lekuetan, oraindik ere otoitz egiteko kapera aurkituko dugu.

Baina erremedio guztiak ez dira sinesmenen atalean sartzen. Lehen adierazi dugunez, lan honetan jaso dugun informaziorik gehienean erremedio enpirikoak azaltzen dira, hau da, oinarri materiala duten erremedioak. Oinarri material hori mineralekin, animaliekin eta, batez ere, landareekin dago lotuta. Horrek argi erakusten du gure informatzaileek oso ondo ezagutzen dutela beren inguru naturala. Gaur egun modan dago “herri primitiboek” gaixotasunak sendatzeko erabiltzen dituzten baliabide naturalen gaineko azterketak egitea. Azterketa horien helburua ez da antropologi­koa antropologikoa bakarrik, farmakologikoa ere bada, medi­kamentu medikamentu berriak bilatzeko asmoz. Eta hori ikusita, harrigarria da Europako landa ere­muetako eremuetako herritarrek inguruaren gainean azaltzen duten interes eskasa, batez ere, antzi­nako antzinako jakintzak desagertzen ari diren une era­bakigarri erabakigarri honetan.

Gizarte tradizionalean, gaixotasunak alderdi eta ikuspegi guztietatik osatzen saiatu izan dira; esate baterako, ez dira bateraezinak izan, batetik, guk esaten dugun legez erremedio enpirikoak eta, bestetik, sineskerietan oinarri­tutakoakoinarritutakoak, nahiz eta gure ikuspegitik oso des­berdinak desberdinak izan. Horrela, adibidez, garatxoak sendatzeko modu desberdinak izan dira: bate­tikbatetik, teknika enpirikoetara jo izan da, esate baterako landare batzuen latexarekin bustitzea edo landareekin prestatutako enplastuak ezartzea. Beste batzuetan, tratamenduak sen­dabide sendabide enpirikotik haratago doan esanahia ezkutatzen du, adibidez garatxoa hilerokoa­ren hilerokoaren odolarekin, barautan botatako txistuare­kin txistuarekin edo San Joan goizean hartutako urarekin bustitzen denean. Eta, azkenik, magia kutsuko erremedioak ere erabili izan dira: esate bate­rako baterako ipuru-baiak erabili dira, itxuraz garatxoen antza dutela eta haien irudikapen gisa har tzen dituztelako; baiak lurperatu egiten dira, lehor­tu lehortu ahala garatxoak ere lehortu daitezen. Magia homeopatikoa edo imitaziozkoa deritzo kasu horri. Era berean, garatxoak sagar erdibitua­rekin erdibituarekin igurtzi daitezke eta gero sagarra lehortzen utzi, aldi berean, garatxoak ere lehortzeko. Kasu horretan, Frazerren sailkapenari jarraituz, magia kontaminatzaile edo kutsakorra izango litzateke. Kasu bi horiek magia sinpatikoaren barruan sartzen dira eta, gainera, konbinatu egin daitezke: berbarako, gatz alee­kin aleekin eskrezioak igurtzi eta sutara botatzen dire­neandirenean. Erremedio konplexuagoak ere badaude; adibidez, sagar ale edo zati horiek bidegurutzeetan bildurik uztea. Horrela, bildukia hartzen duenari garatxo horiek aterako zaizkio.

[[File:5.2_Eskualduna_miriku_Pierre_Larzabalen_artikulua_Gure_Herria_1934.pngjpg|framecenter|center600px|“Eskualduna miriku”, Pierre Larzabalen artikulua. Gure Herria, 1934. Fuente: ''Gure Herria''. Bayonne: Association Gure Herria, 1934.]]

Herri medikuntzak beste ezaugarri bat ere badauka, sintomak osatzen ditu, ez gaixotasu­nakgaixotasunak. Herriak erabiltzen dituen erremedioek ez diote gaixotasunen etiologiari erreparatzen, besteak beste, oso zaila edo, kasu batzue­tanbatzuetan, ezinezkoa delako gaitz baten jatorria zehaztea. Herri medikuntzak gaixotasunaren ondorioei, hau da, sintomei egiten die aurre. Horren adibide asko daude jasota lan honeta­ko honetako kapituluetan zehar.

Halaber, gaur egun herriak erabiltzen dituen erremedioetariko batzuk edo informanteek gogoratzen dituzten batzuk, lehenago, medi­kuntza medikuntza ofizialak erabiltzen zituen. Zientziaren aurrerapenak baztertu egin ditu apurka-apurka erremedio horiek, medikuntza akademikoak erabat ahaztu arte. Hala ere, jendeak ikasi egi­ten egiten zituen eta, medikuntzaren bilakaera beste bide batetik zihoan bitartean, herritar askok gaur arte erabili izan dituzte. Herri medikuntzari buruzko lan honetan ez da erremedio eta ohitura horien jatorria aztertu, medikuntzaren historiari gehiago dagokiolakoan.

Askotan, gaixotasun baten azalpena zuzena ez izateak ez du esan nahi erabilitako erreme­dioak erremedioak ez dakarrenik inolako onurarik; herri medikuntzak duen beste bereizgarrietariko bat da hori. Goian aipatutako belarriko minaren adibidean, argi dago mina ez duela zizare batek eragiten, baina zizare horri egarria ase tzeko asetzeko botatzen den esne edo olioak, azken batean, bigundu egin lezake mingorra eragiten duen ezkor-tapoia, izan ere, bigunduta errazago ate­ratzen ateratzen da eta, bide batez, arazoa konpondu.

[[File:5.3_Erreurs_populaires_sur_la_Medecine_1783.pngjpg|framecenter|600px|Erreurs populaires sur la Médecine (1783). Fuente: Thillaud, Pierre L. ''Les maladies et la médecine en Pays Basque Nord a la fin de l’ancien régime'' (1690-1789). Genève: Librairie Droz, 1983.]]

=== Gure ikerketa ===

Atlas Etnografikoaren herri medikuntzari buruzko ale hau egiteko erabili diran diren datuak 1994 eta 1999 urteen bitartean jaso ziren. Kon­tuan Kontuan hartzekoa da datu hori, izan ere, oso garrantzitsua da jaso den informazioaren ezaugarriei dagokienez; daturik gehienak erremedio enpirikoen gainekoak dira; infor­matzaile informatzaile batzuek sendabide edo ohitura magi­koak magikoak eta sinesmenekin zerikusia dutenak gogoratzen dituzte, baina askozaz gutxiago dira enpirikoak baino. Datuak hamarraldi batzuk lehenago jaso izan balira, era bateko eta besteko ohitura eta sendabideei buruzko informazioa askozaz parekatuago egongo litzateke.

Gure ikerketa ez da sendabideei buruzko informazio bilketa hutsa izan, hau da, nola prestatu eta aplikatzen diren. Lan honetan, sendatu nahi den gaixotasunaren gainean zer ezagutzen duten, herritarren ustez ze sintoma­ren sintomaren bidez azaltzen den eta nondik datorren ere jaso dugu. Herriak eman dituen interpre­tazioak interpretazioak dira eta ez dute zertan bat etorri azal­pen azalpen akademikoekin, hori argi dago, baina, hala ere, Frankowskik, esate baterako, honako hau idatzi zuen: «medikuntza tradizionala medikuntza modernoaren ama da, milaka belaunaldiren jakintza biltzen du eta, baten baino gehiagotan, balio handiko ezagutzak eskaintzen ditu, goi mailako zientzialariek onartu eta erabili izan dituztenak»<ref>Eugeniusz FRANKOWSKI. ''Sistematización de los ritos usados en las ceremonias populares''. Bilbao: 1919.</ref>.

Ale hau osatzera datozen kapituluak ez dira irizpide zientifikoen arabera antolatu. Infor­mazioa Informazioa inkesta etnografiko baten bidez jaso da, Etniker taldeek erabiltzen dutenaren bidez. Eta materialak, ahal izan den neurrian, irizpide etnografikoaren arabera antolatu dira, herriaren pentsaera eta mentalitatea hobeto jaso nahian. Zientzia medikoaren irizpideak erabili izan bagenitu, arazo handi bat izango genukeen: lana itxuraldatu egin zitekeen, gaur eguneko ezagutza akademikoetatik oso aldenduta dagoen informazioa eskema horre­tan horretan sartzeko ahaleginean. Hori dela eta, argi­talpen argitalpen honetako kapituluak honela antolatu dira: gorputzeko atalik jasoenetik, hau da, burutik, beherantz; eta gorputzeko atalik aza­lekoenetikazalekoenetik, larruazaletik, barrurantz.

Kontuan hartzekoa da, era berean, gaixota­sun gaixotasun bakoitzerako jasotako sendabideen kopu­rua kopurua ez datorrela bat gaixotasun horren larrita­sunarekinlarritasunarekin; katarroetarako sendabide asko daude, bihotzeko gaixotasunetarako, berriz, oso gutxi. Adibiderik nabarmenena larruaza­leko larruazaleko gaixotasunen kasuan topatzen dugu: gor­putzean gorputzean gehien ikusten den zatian erremedio asko jaso dira, hainbeste ze, hiru kapitulu behar izan dira denak deskribatzeko.

Lehenago ere adierazi dugunez, pentsaera tradizionalean ez zen bereizketarik egiten sendabide enpirikoen eta sinesmenekin lotu ta koen artean. Hain zuzen ere, horrexegatik ez dira aurkeztu bananduta sendabide eta ohitura mota bi horiek. Dena dela, kapitulu oso bana eskaini zaie, batetik, begizkoari eta madarika­zioari madarikazioari eta, bestetik, erlijioarekin lotutako erre­medioeierremedioei, berezitasun nabarmenak dituzte eta.

Argitalpenean hainbat espezie begetal aipa­tu aipatu dira. Gure inkestek landare ugaritasun han­dia handia erakusten dute Euskal Herriaren isurialde bietan, bai atlantikoan bai mediterraneoan. Ahal izan den guztietan, izen herrikoiaz gain, izen zientifikoa ematen saiatu gara. Baina onartu behar dugu fidagarritasuna ez dela era­batekoaerabatekoa. Hainbat arrazoi daude horretarako: identifikazioa inkestatzaileak egin du, eta inkestatzaileak botanikaren gainean dakiena ez da kasu guztietan behar bestekoa. Infor­matzaileak Informatzaileak ere ez dira ehuneko ehunean fida­garriak fidagarriak aipatzen dituzten landareak jasotzeko eskatzen zaienean, batez ere hainbat urte lehenago erabiltzen ikusi zituzten landareak aipatzen dituztenean. Eta egoera zaildu egiten da antzeko itxura duten espezie asko daude­neandaudenean. Sarritan, identifikazioak egiteko, izen herrikoia zientzia arloko testuetan azaltzen den izen zientifikoarekin lotzeko joera dago. Baina kontua da batzuetan espezie batentzat hainbat izen daudela herrian eta, baita kon­trara kontrara ere, hau da, izen arrunt bat hainbat espe­zie espezie izendatzeko erabiltzen da.

Liburu honetara ekarritako informazioa ahoz aho zabaldu da. Kontu handiz jokatu dugu, gure informatzaileek esandako erreme­dioak erremedioak ez daitezen izan liburuetan ikasitakoak edo komunikabideetan entzundakoak; dena dela, saihestezina da batzuetan bat etortzea informazio batzuk.

Erremedio horiek, kasu batzuetan belaunal­diz belaunaldiz belaunaldi erabili izan diren arren, ez dute zertan eraginkorrak izan ikuspegi medikotik. Baliteke kaltegarriak ere izatea gaur egun ditu­gun ditugun ezagutza eta higiene ohituren arabera.

Era berean, ez dugu nahi lan hau sendabela­rren sendabelarren errezeta bilduma izatea. Gaur egun, mer­katuan merkatuan argitalpen asko daude horretarako; argitalpen horietan belarrak dagokien irudi edo argazki eta guzti daude jasota, eta zein gai­xotasunetarako gaixotasunetarako diren eta nola aplikatzen diren azaltzen da. Lan honen egitura eta asmoak ez doaz halako argitalpenen edukien bidetik.

Hasiera batean, ale honetan herri albaitaritza sartzea pentsatu zen, gai antzekoak dira eta. Hain zuzen ere, Atlas Etnografikoaren aurreko alean, nekazaritza eta abeltzaintzari buruzkoan, halaxe iragarri genuen, kontuan hartu behar baita erremedio asko berdinak direla medikuntzan eta albaitaritzan, beti ere, etxe-abereen kasuan, landareekin prestatuta­ko prestatutako erremedioak kontzentratuagoak eta dosi askoz handiagoak direla. Erlijioan edo magian oinarritutako sendabideak ere parekoak dira eta, esate baterako, petrikilo edo hezur-kon­pontzaile konpontzaile asko ganadua osatuz hasi dira lanbi­de lanbide horretan, eta ondoren lan egin dute pertsonekin. Hala ere, material horiek hurrengo batean argitaratzeko utzi ditugu, medikuntzari dagokion atalak hartu duen luzera ikusita.

=== Aldaketak ===

XX. mendean medikuntza akademikoa asko aurreratu da eta, urteak igaro ahala, gero eta azkarrago egiten du aurrera. Horren eraginez, herri medikuntzan oinarritutako sendabideek behera egin dute. Dena dela, medikuntza arlo­ko arloko aditu askok zera esan dute: “oso akats gutxi daude herri medikuntzan; kasu askotan landa­reen landareen erabilera literatura zientifikoaren arabe­ra arabera landare horiek dituzten ezaugarrietan dago oinarrituta. Landare gutxi batzuk ikertu ditu­guditugu, literaturan azaldu ez eta sarritan erabiltzen zirelako leku desberdinetan (...), eta halakoe­tan halakoetan landare horien eragina frogatu egin ahal izan dugu»<ref>Margarita FERNÁNDEZ. “Medicina popular navarra” in ''Zai­nakZainak. Cuadernos de Antropología-Etnografía'', XIV (1997) 35. or.</ref>.

Herri medikuntzan, petrikiloek bete izan duten zeregina ere nabarmentzekoa da. Lehe­nagoLehenago, sendatzeko gaitasuna zuten pertsonek leku garrantzitsua izaten zuten gizartean, harik eta herritar gehienek ikasketa zientifiko­dun zientifikodun osasun langileengana jotzeko aukera izan duten arte. Petrikiloak familia jakin batzueta­koak batzuetakoak ziren, jakintza familian igarotzen zen, pertsonarik pertsonara. Bai petrikiloak bai beste sendatzaile batzuk garrantzia galtzen joan ziren XX. mendean zehar, osasun arloko profesionalak ugaritu ahala eta haien zeregi­nak zereginak betetzen zituzten heinean. Baina gaur egun badaude oraindik, nahiz eta ez izan ira­ganean iraganean zuten garrantzia; ohiko medikuntza­ren medikuntzaren bidez osatzen saiatu ondoren joaten da jendea petrikilo edo sendatzaileengana. Gaur egun, era berean, gora egin dute medikuntza alopatikotik kanpoko kontsultek, esate batera­kobaterako, naturopatak, homeopatak, masajistak, die­tetika dietetika adituak, belar-dendak eta abar.

Antzina, zauriak sendatzeko erremedioak etxean gordetzen ziren, baita ukenduak erre­durentzat erredurentzat eta landareak inhalazioak egiteko edo infusioak prestatzeko ere. Landareekin egindako erremedioak garrantzitsuak ziren. Etxeko ortu edo baratzean landare batzuk hel­buru helburu terapeutikoekin landatzen ziren, baina landarerik gehienak zelai edo basoan batzen ziren. Baliotsuagoak izateko, landareetariko batzuk urteko egun berezietan batu behar ziren; beharbada, San Joan eguneko goizaldea izango zen aproposena, eguzkia irten aurretik.

Joandako mendearen erdialdean prestakin farmazeutikoak garrantzia hartzen joan ziren, eta apurka-apurka erremedio tradizionalak baztertu egin dira. Gaur egun, etxeetan orain­dik oraindik botikin txiki bat izaten da, baina ez dauka zerikusirik lehengoekin. Kamamila kenduta, ia ez da sendabelarrik biltzen, eta kamamila ere gero eta gutxiago, dendan erositakoa era­biltzen erabiltzen baita gehienbat. Horrela, bada, ia gal­duta galduta dugu antzinako ohitura horretatik geratzen zen azken hondarra ere.

Lehen, berriz, herri medikuntza hurbilago zegoen medikuntza ofizialetik, izan ere, iraga­neaniraganean, medikuntza ofizialak sarritan erabiltzen zituen landareak eta formula magistralak. Bai­na Baina sintesi produktuek eta aurrerapen teknolo­gikoek teknologikoek aurrera egin duten heinean, medi­kuntza medikuntza ofiziala etengabe urrundu da sendabide tradizionaletatik.

A medida que han ido avanzando los cono­cimientos y mejorando las técnicas analíticas se han identificado nuevas enfermedades que antaño eran desconocidasHalaber, ezagutza areagotu eta teknika analitikoak hobetu diren neurrian, lehen ezezagunak ziren gaixotasun berriak identifikatu dira. Un ejemplo repre­sentativo lo constituye la hipercolesterolemiaHorren adibide dugu hiperkolesterolemia, a la que popularmente se llama “tener coleste­rol”hau da, “kolesterola izatea”. Ante una nueva enfermedad se han apli­cado también remedios nuevos cuyos orígenes pueden ser de lo más diversosGaixotasun berri bat agertuz gero erremedioak ere berriak erabili izan dira, eta oso desberdinak: desde supues­tas explicaciones médicas a prácticas difundi­das por medios de comunicación más o menos fiablesazalpen medikoetan oinarritutakoak batzuetan, edo komunikabide fidagarri edo ez hain fidagarrietan emandako sendabideak beste batzuetan.

También ocurre que algunas enfermedades han cambiado de denominación o al menos se han asimilado a males que ya se conocían de antañoBeste alde batetik, gaixotasun batzuen izena aldatu egin da, edo lehendik ezagunak ziren gaitz batzuk izendapen berrietara asimilatu dira; esate baterako, hipertentsioa lehen “odol lodia edo lohia” deitzen zen. Un ejemplo es la hipertensiónKasu horietan, que se ha equiparado a lo que antes se llamaba tener “la sangre gorda o con impurezas”. En estos casos se suelen seguir aplicando los remedios ya conocidoslehendik ezagunak ziren erremedioak aplikatzen dira oraindik.

Además de los profundos cambios acaecidos en lo relativo al personal sanitarioGaur egun, jende gehiagok dihardu osasunean, jende gehienak botikak hartzen ditu eta gaixotasunak zehatzago ezagutzen dira, baina horrezaz gain, la generali­zación del uso de fármacos y el conocimiento preciso de nuevas enfermedadesmedikuntzarako instalazioak ere nabarmen hobetu dira, también se ha producido una mejora considerable en las instalaciones médicas tanto en lo que se refie­re a consultas de asistencia primariabai herriko kontsulta, ambula­torios y hospitalesosasun-zentro zein ospitaleei dagokienez, como a los medios técnicos de los que disponen los profesionales. Para un conocimiento más detallado de esta evolución es recomendable leer la obra del Drbai profesionalek eskura dituzten baliabide teknikoei dagokienez. Bilakaera honen berri zehatzagoa izateko, Luis S. Granjel: doktorearen ''Historia de la medicina vasca''<ref>Luis S. GRANJEL. ''Historia de la medicina vasca''. Salamanca: 1983.</ref>liburua irakurtzea gomendatzen dugu.

Los informantes son plenamente conscien­tes de que el desarrollo de la medicina cientí­ficaInformatzaileek jakin badakite medikuntza zientifikoaren garapenari esker eta, combinado con una mejora de las condi­ciones higiénicas y de la sanidad alimentariahorrekin batera, ha traído resultados importantes como elevar considerablemente la esperanza de vida y fre­nar drásticamente la alta mortalidad infantil de décadas pasadasbaldintza higienikoetan eta elikaduran egindako hobekuntzari esker, emaitza garrantzitsuak lortu direla, esate baterako, bizi-itxaropena luzatzea eta aurreko hamarkadetan umeetan zegoen heriotza-tasa handia txikitzea. El ejemplo más patente en este sentido es el relativo a la infecciónArlo honetan, adibiderik argiena infekzioarena da.

El elemento que popularmente delata la enfermedad de un modo más claro es la fie­breHerritarren artean, más incluso que el dolorsukarra da gaixotasunaren erakuslerik argiena, mina baino agiriagoa sarritan. La fiebre deno­ta un mal mayorSukarrak gaitz larria dagoela erakusten du, generalmente algún tipo de infeccióngehienetan infekzio motaren batekin lotutakoa, que en un tiempo en el que no se conocían los antibióticos podía comprometer seriamente la saludeta antibiotikoak ez zeuden sasoian osasun-arazo larria izan zitekeen. Se ha considerado que la fiebre alta se corresponde con una enferme­dad grave y también han preocupado las fie­bres insidiosas o recurrentesSukar handia gaixotasun larriaren adierazletzat hartu izan da, eta, era berean, kezkagarritzat jo izan da sukarra behin eta berriro izatea. Se han utilizado dos métodos para contrarrestarlaSukarrari aurre egiteko bi metodo erabili izan dira, beti ere helburua, herri medikuntzan ohikoa denez, sukarraren eragileak sendatzea baino gehiago, sukar hori gutxitzea dela: bata, izerdia eragitea eta, que como es habitual en la medicina popularbestea, no tratan de remediar las causas que la provocan sino de atajarlaigurtziak egitea. El primero de ellos ha consistido en estimular la transpiración y el otro en aplicar friegasLiburuan zehar, halaber, infekzioak sendatzeko hainbat erremedio jaso dira. A lo largo de la obra también se reco­gen numerosos remedios para curar la infec­ciónHain zuzen ere, antibiotikoak aurkitzea eta hedatzea izan da herritarrentzat XX. Precisamente el descubrimiento y difu­sión de los antibióticos es considerado popu­larmente como el principal hallazgo médico del siglo XXmendeko aurkikuntza medikorik garrantzitsuena; lo atestiguan las calles y plazas de nuestro territorio dedicadas a horren erakusle dugu gure herrietan kale eta plaza asko Alexander Fle­mingFlemingi eskainitakoak izatea.

[[File:5.1_Hierbas_medicinales_de_la_botica_de_Obanos_Primera_edad_del_siglo_XX.pngjpg|framecenter|center600px|Hierbas medicinales de la botica de Obanos (N), primera mitad del s. XX. Fuente: M^a .ª Amor Beguiristáin, Grupos Etniker Euskalerria.]]

A pesar del progreso y la extensión de la medicina científica aún perduran en la mentalidad popular elementos mágicosBaina medikuntza zientifikoak hedapen handia izan duen arren, herritarren pentsaeran ez dira erabat baztertu oraindik elementu magikoak. Uno ampliamente extendido consiste en ejecutar un remedio un número determinado de días que siempre es imparEsate baterako, oso zabalduta dago erremedio bat egun jakin batzuetan egitea, beti egun-kopuru bakoitia. Otro ejemplo lo consti­tuyen las prácticas para eliminar las verrugas o las hemorroides mediante plantasMagikotasun hori garatxoak edo hemorroideak osatzeko erabilitako zenbait erremediotan ere aurkitzen da: garatxoa edo hemorroidea irudikatzen duten landare, garau edo fruta txikiak erabiltzen ziren eta, batu ondoren, aldean eramaten ziren, horrela, sikatu ahala, granos o pequeños frutos que las representan y que se recogen y se esconden o se portan sobre el cuerpo de tal modo que a medida que se secan éstos se cree que lo hacen aquéllasgaratxoa edo hemorroidea ere sikatu egingo zelakoan. Estas prácticas ampliamente conocidas aún son uti­lizadas por algunos de nuestros informantes de mayor edadErremedio horiek oso ezagunak ziren eta gaur egun ere oraindik erabiltzen dituzte gure informatzailerik zaharrenetariko batzuek. Esto es aún más evidente con algunas creencias de carácter religiosoHori are nabarmenagoa da zenbait sinesmen erlijiosorekin; por ejemploesate baterako, la costumbre de portar el cordón de San Blas sigue hoy en día ampliamente exten­didaharia eramateko ohitura oso errotuta dago gaur egun.

La generalización del Osasun sistema sanitario ha supuesto un cambio en el comportamiento de la gentehedatzeak jendeak jokabidea aldatzea ekarri du. Cuando hoy en día una persona se siente mal acude al médico de inmediato y se pone en sus manosGaur egun baten bat txarto dagoenean, berehala joaten da medikuarenera. El médico determina cuál es el mal que aqueja al paciente y le pone un tratamiento o le deriva a una jerarquía supe­rior de la que se presupone que tiene más medios y conocimientosMedikuak gaixoaren gaitza zein den zehazten du eta tratamendua jartzen dio edo, bestela, leku egokiago batera bidaltzen du, bitarteko eta ezagutza gehiago omen duen adituren batengana, es decirhau da, lo envía a un especialistaespezialistarengana. Este comportamiento tan natural hoy en día ha supuesto un importante cambio de mentalidadGaur egun, ohikotzat jotzen da jokabide hori, baina mentalitate aldaketa handia ekarri du. Antaño la gente sólo acudía al curanderoLehenago, o más tarde al médicogaitza bere kabuz sendatzeko modukoa ez zela ikusitakoan baino ez zen joaten jendea petrikilo edo sendatzailearengana, cuando consideraba que el mal que padecía era lo suficientemente importante como para no ser capaz de curarlo por sus propios mediosedo geroago medikuarenera. El que se sentía mal era responsable de sí mismoGaixoa bera zen bere buruaren arduraduna, tenía los conocimientos y los medios suficien­tes para aplicarlos e intentar curarsebazuen erremedioen berri eta, o al menos podía obtenerlos en su entorno más inmediatosendatzen ahalegintzeko erremedioak egiteko bitartekoak ere bazeuzkan, edo, bestela, inguruan lor zitzakeen. Con esta actitud concedía además una Jarrera horrekin, gainera, tregua a su cuerpobat eskaintzen zitzaion gorputzari, es decirhau da, confiaba en la capacidad curativa del mismogorputzaren sendatzeko ahalmenarekin fidatzen ginen.

En cierto modo hemos dejado nuestra salud o más bien nuestra enfermedad en manos de los médicos y de quienes deciden las políticas sanitariasNolabait esateko, gure osasuna edo, hobeto esanda, gure gaixotasuna medikuen eta osasun politikak erabakitzen dituztenen esku utzi dugu. Sólo en los últimos tiempos se observa un creciente interés por instruir a la población sobre las pautas que se han de seguir para la conservación de la saludDena dela, azken aldi honetan, gero eta ardura handiagoa nabari da herritarrak osasun arloan hezteko; hala ere, pero ha debido de suceder algo anómalo en nues­ tra sociedad para que sean necesarias campa­ñas informativas y educativas orientadas a lograr esos objetivoshelburu hori lortzeko informazio eta heziketa kanpainak egin behar izateak gure gizartean zerbait arraroa gertatu dela erakusten du.

Cabe preguntarse qué esconde la creciente asistencia a los médicos de cabecera por parte de personas que se sienten solasHainbat galdera datozkigu burura: esate baterako, la frecuencia con la que se recurre a las urgencias hospita­larias por problemas que carecen de la sufi­ciente importanciazergatik joaten garen gero eta sarriago medikuarenera, o el creciente gasto far­macéutico hasta haber convertido muchos hogares en pequeñas farmaciaszergatik jotzen den hainbeste larrialdi zerbitzuetara arazo arinekin, edo zergatik gastatzen den hainbeste botikatan (etxe batzuek farmazia txikiak dirudite). ¿Qué parte de la percepción de la enfermedad corresponde a una vertiente olvidada por la medicina actual tan tecnificadaGaixotasuna ulertzeko moduan zein zati dagokio gaur eguneko medikuntza teknifikatuak ahaztuta duen gizatasunari? Gaur eguneko kontsultetan azken minutua ere kontrolatuta egonik, cual es el trato huma­nonork entzuten du jendearen sufrimendua? ¿Quién se hace cargo de escuchar el sufri­miento en unas consultas en que está calcula­do incluso el escaso tiempo que se dedica a cada paciente? La familia y el entorno más próximo al enfermo son quienes siguen supliendo este tipo de carenciasFamiliakoek eta ingurukoek egiten diete aurre gaur egun ere gabezia horiei, pero a medi­da que vayan cambiando los modelos sociales y de baina gizarte eta familiaereduak aldatu ahala, este tipo de atención también se verá comprometidaarreta mota hori ere kinka larrian egongo da. Los propios médicos reconocen que la gente cuando abandona la consulta ya sale en parte curada e incluso se admite la existencia de un efecto placebo que debe tenerse en cuenta a la hora de validar los fármacosMedikuek eurek baieztatzen dute jendea kontsultatik ateratzen denean, hein batean sendatuta joaten dela, eta botiken balioa neurtzeko orduan efekto plazeboa dutela onartzen da, hau da, gaixoak sinisten duela on egiten diola, berez medikuntzaren ikuspegitik halakorik izan ez arren.

A pesar del progresivo arrinconamiento de la medicina tradicionalMedikuntza tradizionala apurka-apurka baztertzen joan den arren, en los últimos tiem­pos se está observando un resurgimiento de estas prácticas si bien se manifiestan bajo otras formasazken aldian berriro azaltzen hasi dela ikusten da, beste modu batean bada ere. Se observa un interés cada vez mayor por los conocimientos médicos venidos de OrienteEkialdeko ezagutza medikoen gainean interes gero eta handiagoa dagoela ikusten da. Hay gente que también recurre a las plantas medicinalesBatzuek sendabelarrak erabiltzen dituzte, bien a las que pueden ser recogidas en los campos o en los montes de nuestra tierra o a las que se venden en las her­boristeríasgure inguruko zelai edo basoetan jaso daitezkeenak edo belar-dendetan erositakoak. Este creciente interés por las mis­mas puede que tenga su origen en el hecho de que se consideran más naturales que los medi­camentos de síntesis y que por lo tanto care­cen de efectos secundariosBeharbada, sintesi-medikamentuak baino naturalagotzat hartzen direlako eta, beraz, alboondoriorik gabekoak direlako ustean egin du gora sendabelarren erabilerak. Esta tendencia actual es explotada por los medios de comuni­cación y las editorialesJoera hori aprobetxatu egiten dute komunikabide eta argitaletxeek, que cada vez ofertan más información acerca de remedios sobre los que insisten que “proceden de nuestros ante­pasados”eta gero eta informazio gehiago eskaintzen dute, behin eta berriro errepikatzen duten legez, “gure arbasoengandik datozen” sendabideen gainean.{{DISPLAYTITLE: PreámbuloAtarikoa}}{{#bookTitle:Medicina popular en VasconiaHerri Medikuntza Euskal Herrian|Medicina_popular_en_vasconia/eu}}&ensp;

• ← Edición anterior

FuzzyBot

9794

ediciones