9794
ediciones
Cambios
Actualizando para coincidir con nueva versión de la página fuente
__TOC__
<languages></languages>
{{ #pageLangs: es | eu | fr }}
=== Herri medikuntza ===
Herri medikuntza ikuspuntu etnografikotik gutxi aztertu den arloa da kultura tradizionalaren tradizionalaren barruan. Horrela, esate baterako, ez dago bibliografia askorik jatorrizko datuei buruz, hau da, informatzaileengandik zuzenean zuzenean hartutako datuei buruz. Medikuntzaren ikuspuntutik, ostera, azterketa gehiago egin izan dira, eta batzuk nahiko onak. Lan horiek medikuntzako profesionalek egindakoak dira gehienbat, lanbidearekin zerikusia duen arloaz zaletuta. Beharbada, denetatik adierazgarriena, Euskal Herriari dagokionez behintzat, Barriola sendagileak joan den mendearen erdialdean egindakoa izango da<ref>Ignacio Mª BARRIOLA. ''La medicina popular en el País Vasco''. Donostia: 1952.</ref>. Urte batzuk geroago, gure laguntzaile Anton Erkoreka doktoreak ikerketa lan bat egin zuen Bermeon, Etniker galdetegian oinarrituta, doktore tzatesi tzatesi legez aurkeztu zuen lana, hain zuzen ere<ref>Anton ERKOREKA. ''Análisis de la medicina popular vasca''. BilbaoBilbao: 1985.</ref>.
Arlo honetan, lanik ospetsuena ''Folk-Medicine ''da, William G. Blackek Londresen 1883an argitaratu eta gaztelerara Antonio Machado y Álvarezek (“Demófilo”) itzulia 1889an. Hona hemen Jordi Pablo i Grauk gaztelerazko faksimilefaksimile-edizioaren aurkezpenean idatzitakoa:
:“...herri medikuntza, zentzurik zabalenean zabalenean hartuta, kultura bakoitzak munduaren munduaren gainean duen ikuspegiaren erakusle eta laburpena da, bai eta bere ezagutzen iragazkortasun eta hedapenaren eredu ere”<ref>Jordi PABLO i GRAU. “La medicina popular de Black un siglo después” in William G. BLACK. ''Medicina popular''. BartzelonaBartzelona: 1982.</ref>.
Herri medikuntzaren alorra, sarritan, errezetak errezetak lortzeko baino ez da landu izan: gaixotasun gaixotasun bakoitzerako erremedio bat ezagutzen da, normalean landareekin lotua, eta landare hori modu berezi batean erabiltzen da. Beharbada, arlo hau lantzeko era hori izan daiteke etnografoek etnografoek herri medikuntzaren gainean hain interes eskasa erakusteko arrazoietako bat. Gaur egun ere, komunikabideek teknika tradizionalei tradizionalei buruz ardura erakutsi dutenean, “errezeta-grina” horretatik ekin diote, eta horrek zerikusi gutxi dauka herri jakintzarekinjakintzarekin. Nolabaiteko atzerapauso horren oinarrian oinarrian joera berri samar bat nabari da, hau da, gauza naturalen gaineko jakin-nahia; medizinak medizinak farmazia batean erosi beharrean, zer dago landareak erabiltzea baino gauza naturalagoriknaturalagorik? Eta, are gehiago, norberak basoan hartzen baditu.
Baina herri medikuntzak erremedioetatik haratago doan jakintza gordetzen du bere baitanbaitan. Lan hau gure informatzaileen jakintzaren fruitua da oso-osorik, eta bertako zatirik handienean handienean informazio nolabait enpirikoa jaso da. Dena dela, batzuetan gure inkestetatik atera atera izan ditugun datuetatik eta, beste batzuetanbatzuetan, aurreko hamarkadetan argitaratutako bibliografia eskasean jaso dugunetik, osasuna eta gaixotasuna –giza gorputza azken batean– ez ziren berdin ulertzen lehen eta orain.
Etnografian dihardugunok badakigu, nahiz eta sarritan frogatzeko nahiko daturik ez izan, jaso ditugun ohitura eta ezagutza batzuk osooso-oso antzinakoak direna. Barandiaranek ere, joan den mendearen hogeiko hamarkadan, artikulu garrantzitsua argitaratu zuen gai horren gainean<ref>José Miguel de BARANDIARAN. “Paletnografía vasca” in ''Euskalerriaren Euskalerriaren Alde'', X (1920) 182-190, 224-252, eta 253-470 or.</ref>.
Osasunaren eta sendabideen gainean batu ditugun informazio eta datuek erakusten dutenez, osasunaren arloa beste era batera ulertzen zen iraganean, eta zaila da zehatz azaltzea, ez dago-eta nahikoa informaziorik. Dena dela, hurbilketa bat egin dezakegu.
Herriak osasunaren eta izadiaren artean lotura estua dagoela onartzen du. Ilargiaren eragina sarritan aipatzen da, batez ere, ilargiaren ilargiaren aldiek gaixotasunarekin eta bizi zikloarekin zikloarekin zerikusia duten hainbat alderditan duten eragina. Eguraldiari lotutako eragileak ere aipatzen dira osasunaz jardutean, bai agerikoakagerikoak, tenperatura adibidez, bai osterantzekoak, haize motak eta gaueko haizeak kasurako. Era berean, ura askotan azaltzen da; gaur eguneko ikuspegitik hain gauza arrunta dena iraganean –eta gaur egun ere bai kasu batzuetan– sendatzeko sendatzeko ahalmena zuela uste izan da, leku jakin batean edo urteko zikloaren egun jakin batean hartuz gero batez ere. Azken batean, ohitura horiek guztiek erakusten dute gorputza bera bakarrean barik inguruko munduarekin munduarekin guztiz bat eginda ikusten zela.
Herritarren pentsamoldean gaixotasun zehatz batzuen eta landareen arteko harremana antzeman daiteke. Gaixotasun edo gorputzeko gorabehera batzuk bat omen datoz hostoak irten eta jausten diren sasoiekin. Odolaren loditasuna loditasuna edo garbitasuna ere desberdina omen da urteko aldi bakoitzean, arboletako izerdiarekin izerdiarekin gertatzen den legez. Herriko jendearen esanetanesanetan, gaixotasun batzuk erne egiten dira –esate –esate baterako, elgorria–, garau batzuek sustraiak edo arbiak izaten dituzte, eta sustrai horiek erauztea komeni da garau edo granoak berriro irten ez daitezen.
Informatzaile batzuek antzina-antzinako azalpenak ematen dituzte oraindik ere. HorrelaHorrela, esate baterako, gaixotasun batzuk har edo zizare batzuek eragindakoak dira; besteak bestebeste, belarrietako mina eta txantxarra. Osabideak ere, beraz, bat datoz sineskeria horiekin. Belarriko Belarriko mina, belarrian dagoen harra egarri delako izaten omen dugu; beraz, esne tanta batzuekin asetzea komeni da, mina arintzeko. Txantxar edo kariesaren kasuan, kontua harra hiltzea izaten da, eta, horretarako, alkohola erabiltzen da.
Beste alde batetik, magia kutsuko ohiturek ere atal garrantzitsua osatzen dute herri medikuntzanmedikuntzan. Gure informatzaileek magiarekin lotutako sendabide eta gaixotasun ugariren berri eman digute; liburuan hainbat adibide jaso ditugu eta, lanaren amaieran, kapitulu oso bat eskaini diegu madarikazioari eta begizkoaribegizkoari, gaixotasunen eragile garrantzitsu gisa.
Erlijioarekin lotutako ohitura eta sineskeriek sineskeriek ere kapitulu oso bat betetzen dute argitalpen argitalpen honetan. Osasun arazoak osatzeko zein arazo horiei aurre hartzeko, oso errotuta egon da leku sakratuetara joateko ohitura, santu jakin batzuei laguntza eskatzeko. Santuen artean artean ere zelanbaiteko “espezializazioa” dago gaixotasun gaixotasun batzuk edo beste batzuk sendatzeko orduan. Azpimarratzekoa da leku horiek batez ere ermitak izan direla. Baliteke baseliza horietako batzuk kultu paganoetarako lekuen gainean eraikita egotea, baina hori ez dugu lan honetan aztertu. Dena dela, lan honetan egiaztatu dugunez, gaixotasunen arrazoi edo eragileak aztertzean, informatzaileek sarritan aipatzen dute Jainkoaren borondatea. Gaixotasunak Gaixotasunak dakarren zoritxarraren aurrean, batez ere gaixoaren bizitza arriskuan dagoenean, ohikoa da oraindik ere otoitz egitea. Ospitale handietan, teknologiarik aurreratuena eta zientzia medikorik garatuena erabiltzen diren lekuetan, oraindik ere otoitz egiteko kapera aurkituko dugu.
Baina erremedio guztiak ez dira sinesmenen atalean sartzen. Lehen adierazi dugunez, lan honetan jaso dugun informaziorik gehienean erremedio enpirikoak azaltzen dira, hau da, oinarri materiala duten erremedioak. Oinarri material hori mineralekin, animaliekin eta, batez ere, landareekin dago lotuta. Horrek argi erakusten du gure informatzaileek oso ondo ezagutzen dutela beren inguru naturala. Gaur egun modan dago “herri primitiboek” gaixotasunak sendatzeko erabiltzen dituzten baliabide naturalen gaineko azterketak egitea. Azterketa horien helburua ez da antropologikoa antropologikoa bakarrik, farmakologikoa ere bada, medikamentu medikamentu berriak bilatzeko asmoz. Eta hori ikusita, harrigarria da Europako landa eremuetako eremuetako herritarrek inguruaren gainean azaltzen duten interes eskasa, batez ere, antzinako antzinako jakintzak desagertzen ari diren une erabakigarri erabakigarri honetan.
Gizarte tradizionalean, gaixotasunak alderdi eta ikuspegi guztietatik osatzen saiatu izan dira; esate baterako, ez dira bateraezinak izan, batetik, guk esaten dugun legez erremedio enpirikoak eta, bestetik, sineskerietan oinarritutakoakoinarritutakoak, nahiz eta gure ikuspegitik oso desberdinak desberdinak izan. Horrela, adibidez, garatxoak sendatzeko modu desberdinak izan dira: batetikbatetik, teknika enpirikoetara jo izan da, esate baterako landare batzuen latexarekin bustitzea edo landareekin prestatutako enplastuak ezartzea. Beste batzuetan, tratamenduak sendabide sendabide enpirikotik haratago doan esanahia ezkutatzen du, adibidez garatxoa hilerokoaren hilerokoaren odolarekin, barautan botatako txistuarekin txistuarekin edo San Joan goizean hartutako urarekin bustitzen denean. Eta, azkenik, magia kutsuko erremedioak ere erabili izan dira: esate baterako baterako ipuru-baiak erabili dira, itxuraz garatxoen antza dutela eta haien irudikapen gisa har tzen dituztelako; baiak lurperatu egiten dira, lehortu lehortu ahala garatxoak ere lehortu daitezen. Magia homeopatikoa edo imitaziozkoa deritzo kasu horri. Era berean, garatxoak sagar erdibituarekin erdibituarekin igurtzi daitezke eta gero sagarra lehortzen utzi, aldi berean, garatxoak ere lehortzeko. Kasu horretan, Frazerren sailkapenari jarraituz, magia kontaminatzaile edo kutsakorra izango litzateke. Kasu bi horiek magia sinpatikoaren barruan sartzen dira eta, gainera, konbinatu egin daitezke: berbarako, gatz aleekin aleekin eskrezioak igurtzi eta sutara botatzen direneandirenean. Erremedio konplexuagoak ere badaude; adibidez, sagar ale edo zati horiek bidegurutzeetan bildurik uztea. Horrela, bildukia hartzen duenari garatxo horiek aterako zaizkio.
[[File:5.2_Eskualduna_miriku_Pierre_Larzabalen_artikulua_Gure_Herria_1934.pngjpg|framecenter|600px|“Eskualduna miriku”, Pierre Larzabalen artikulua. Gure Herria, 1934. Fuente: ''Gure Herria''. Bayonne: Association Gure Herria, 1934.]]
Herri medikuntzak beste ezaugarri bat ere badauka, sintomak osatzen ditu, ez gaixotasunakgaixotasunak. Herriak erabiltzen dituen erremedioek ez diote gaixotasunen etiologiari erreparatzen, besteak beste, oso zaila edo, kasu batzuetanbatzuetan, ezinezkoa delako gaitz baten jatorria zehaztea. Herri medikuntzak gaixotasunaren ondorioei, hau da, sintomei egiten die aurre. Horren adibide asko daude jasota lan honetako honetako kapituluetan zehar.
Halaber, gaur egun herriak erabiltzen dituen erremedioetariko batzuk edo informanteek gogoratzen dituzten batzuk, lehenago, medikuntza medikuntza ofizialak erabiltzen zituen. Zientziaren aurrerapenak baztertu egin ditu apurka-apurka erremedio horiek, medikuntza akademikoak erabat ahaztu arte. Hala ere, jendeak ikasi egiten egiten zituen eta, medikuntzaren bilakaera beste bide batetik zihoan bitartean, herritar askok gaur arte erabili izan dituzte. Herri medikuntzari buruzko lan honetan ez da erremedio eta ohitura horien jatorria aztertu, medikuntzaren historiari gehiago dagokiolakoan.
Askotan, gaixotasun baten azalpena zuzena ez izateak ez du esan nahi erabilitako erremedioak erremedioak ez dakarrenik inolako onurarik; herri medikuntzak duen beste bereizgarrietariko bat da hori. Goian aipatutako belarriko minaren adibidean, argi dago mina ez duela zizare batek eragiten, baina zizare horri egarria ase tzeko asetzeko botatzen den esne edo olioak, azken batean, bigundu egin lezake mingorra eragiten duen ezkor-tapoia, izan ere, bigunduta errazago ateratzen ateratzen da eta, bide batez, arazoa konpondu.
[[File:5.3_Erreurs_populaires_sur_la_Medecine_1783.pngjpg|framecenter|600px|Erreurs populaires sur la Médecine (1783). Fuente: Thillaud, Pierre L. ''Les maladies et la médecine en Pays Basque Nord a la fin de l’ancien régime'' (1690-1789). Genève: Librairie Droz, 1983.]]
=== Gure ikerketa ===
Atlas Etnografikoaren herri medikuntzari buruzko ale hau egiteko erabili diran diren datuak 1994 eta 1999 urteen bitartean jaso ziren. Kontuan Kontuan hartzekoa da datu hori, izan ere, oso garrantzitsua da jaso den informazioaren ezaugarriei dagokienez; daturik gehienak erremedio enpirikoen gainekoak dira; informatzaile informatzaile batzuek sendabide edo ohitura magikoak magikoak eta sinesmenekin zerikusia dutenak gogoratzen dituzte, baina askozaz gutxiago dira enpirikoak baino. Datuak hamarraldi batzuk lehenago jaso izan balira, era bateko eta besteko ohitura eta sendabideei buruzko informazioa askozaz parekatuago egongo litzateke.
Gure ikerketa ez da sendabideei buruzko informazio bilketa hutsa izan, hau da, nola prestatu eta aplikatzen diren. Lan honetan, sendatu nahi den gaixotasunaren gainean zer ezagutzen duten, herritarren ustez ze sintomaren sintomaren bidez azaltzen den eta nondik datorren ere jaso dugu. Herriak eman dituen interpretazioak interpretazioak dira eta ez dute zertan bat etorri azalpen azalpen akademikoekin, hori argi dago, baina, hala ere, Frankowskik, esate baterako, honako hau idatzi zuen: «medikuntza tradizionala medikuntza modernoaren ama da, milaka belaunaldiren jakintza biltzen du eta, baten baino gehiagotan, balio handiko ezagutzak eskaintzen ditu, goi mailako zientzialariek onartu eta erabili izan dituztenak»<ref>Eugeniusz FRANKOWSKI. ''Sistematización de los ritos usados en las ceremonias populares''. Bilbao: 1919.</ref>.
Ale hau osatzera datozen kapituluak ez dira irizpide zientifikoen arabera antolatu. Informazioa Informazioa inkesta etnografiko baten bidez jaso da, Etniker taldeek erabiltzen dutenaren bidez. Eta materialak, ahal izan den neurrian, irizpide etnografikoaren arabera antolatu dira, herriaren pentsaera eta mentalitatea hobeto jaso nahian. Zientzia medikoaren irizpideak erabili izan bagenitu, arazo handi bat izango genukeen: lana itxuraldatu egin zitekeen, gaur eguneko ezagutza akademikoetatik oso aldenduta dagoen informazioa eskema horretan horretan sartzeko ahaleginean. Hori dela eta, argitalpen argitalpen honetako kapituluak honela antolatu dira: gorputzeko atalik jasoenetik, hau da, burutik, beherantz; eta gorputzeko atalik azalekoenetikazalekoenetik, larruazaletik, barrurantz.
Kontuan hartzekoa da, era berean, gaixotasun gaixotasun bakoitzerako jasotako sendabideen kopurua kopurua ez datorrela bat gaixotasun horren larritasunarekinlarritasunarekin; katarroetarako sendabide asko daude, bihotzeko gaixotasunetarako, berriz, oso gutxi. Adibiderik nabarmenena larruazaleko larruazaleko gaixotasunen kasuan topatzen dugu: gorputzean gorputzean gehien ikusten den zatian erremedio asko jaso dira, hainbeste ze, hiru kapitulu behar izan dira denak deskribatzeko.
Lehenago ere adierazi dugunez, pentsaera tradizionalean ez zen bereizketarik egiten sendabide enpirikoen eta sinesmenekin lotu ta koen artean. Hain zuzen ere, horrexegatik ez dira aurkeztu bananduta sendabide eta ohitura mota bi horiek. Dena dela, kapitulu oso bana eskaini zaie, batetik, begizkoari eta madarikazioari madarikazioari eta, bestetik, erlijioarekin lotutako erremedioeierremedioei, berezitasun nabarmenak dituzte eta.
Argitalpenean hainbat espezie begetal aipatu aipatu dira. Gure inkestek landare ugaritasun handia handia erakusten dute Euskal Herriaren isurialde bietan, bai atlantikoan bai mediterraneoan. Ahal izan den guztietan, izen herrikoiaz gain, izen zientifikoa ematen saiatu gara. Baina onartu behar dugu fidagarritasuna ez dela erabatekoaerabatekoa. Hainbat arrazoi daude horretarako: identifikazioa inkestatzaileak egin du, eta inkestatzaileak botanikaren gainean dakiena ez da kasu guztietan behar bestekoa. Informatzaileak Informatzaileak ere ez dira ehuneko ehunean fidagarriak fidagarriak aipatzen dituzten landareak jasotzeko eskatzen zaienean, batez ere hainbat urte lehenago erabiltzen ikusi zituzten landareak aipatzen dituztenean. Eta egoera zaildu egiten da antzeko itxura duten espezie asko daudeneandaudenean. Sarritan, identifikazioak egiteko, izen herrikoia zientzia arloko testuetan azaltzen den izen zientifikoarekin lotzeko joera dago. Baina kontua da batzuetan espezie batentzat hainbat izen daudela herrian eta, baita kontrara kontrara ere, hau da, izen arrunt bat hainbat espezie espezie izendatzeko erabiltzen da.
Liburu honetara ekarritako informazioa ahoz aho zabaldu da. Kontu handiz jokatu dugu, gure informatzaileek esandako erremedioak erremedioak ez daitezen izan liburuetan ikasitakoak edo komunikabideetan entzundakoak; dena dela, saihestezina da batzuetan bat etortzea informazio batzuk.
Erremedio horiek, kasu batzuetan belaunaldiz belaunaldiz belaunaldi erabili izan diren arren, ez dute zertan eraginkorrak izan ikuspegi medikotik. Baliteke kaltegarriak ere izatea gaur egun ditugun ditugun ezagutza eta higiene ohituren arabera.
Era berean, ez dugu nahi lan hau sendabelarren sendabelarren errezeta bilduma izatea. Gaur egun, merkatuan merkatuan argitalpen asko daude horretarako; argitalpen horietan belarrak dagokien irudi edo argazki eta guzti daude jasota, eta zein gaixotasunetarako gaixotasunetarako diren eta nola aplikatzen diren azaltzen da. Lan honen egitura eta asmoak ez doaz halako argitalpenen edukien bidetik.
Hasiera batean, ale honetan herri albaitaritza sartzea pentsatu zen, gai antzekoak dira eta. Hain zuzen ere, Atlas Etnografikoaren aurreko alean, nekazaritza eta abeltzaintzari buruzkoan, halaxe iragarri genuen, kontuan hartu behar baita erremedio asko berdinak direla medikuntzan eta albaitaritzan, beti ere, etxe-abereen kasuan, landareekin prestatutako prestatutako erremedioak kontzentratuagoak eta dosi askoz handiagoak direla. Erlijioan edo magian oinarritutako sendabideak ere parekoak dira eta, esate baterako, petrikilo edo hezur-konpontzaile konpontzaile asko ganadua osatuz hasi dira lanbide lanbide horretan, eta ondoren lan egin dute pertsonekin. Hala ere, material horiek hurrengo batean argitaratzeko utzi ditugu, medikuntzari dagokion atalak hartu duen luzera ikusita.
=== Aldaketak ===
XX. mendean medikuntza akademikoa asko aurreratu da eta, urteak igaro ahala, gero eta azkarrago egiten du aurrera. Horren eraginez, herri medikuntzan oinarritutako sendabideek behera egin dute. Dena dela, medikuntza arloko arloko aditu askok zera esan dute: “oso akats gutxi daude herri medikuntzan; kasu askotan landareen landareen erabilera literatura zientifikoaren arabera arabera landare horiek dituzten ezaugarrietan dago oinarrituta. Landare gutxi batzuk ikertu dituguditugu, literaturan azaldu ez eta sarritan erabiltzen zirelako leku desberdinetan (...), eta halakoetan halakoetan landare horien eragina frogatu egin ahal izan dugu»<ref>Margarita FERNÁNDEZ. “Medicina popular navarra” in ''ZainakZainak. Cuadernos de Antropología-Etnografía'', XIV (1997) 35. or.</ref>.
Herri medikuntzan, petrikiloek bete izan duten zeregina ere nabarmentzekoa da. LehenagoLehenago, sendatzeko gaitasuna zuten pertsonek leku garrantzitsua izaten zuten gizartean, harik eta herritar gehienek ikasketa zientifikodun zientifikodun osasun langileengana jotzeko aukera izan duten arte. Petrikiloak familia jakin batzuetakoak batzuetakoak ziren, jakintza familian igarotzen zen, pertsonarik pertsonara. Bai petrikiloak bai beste sendatzaile batzuk garrantzia galtzen joan ziren XX. mendean zehar, osasun arloko profesionalak ugaritu ahala eta haien zereginak zereginak betetzen zituzten heinean. Baina gaur egun badaude oraindik, nahiz eta ez izan iraganean iraganean zuten garrantzia; ohiko medikuntzaren medikuntzaren bidez osatzen saiatu ondoren joaten da jendea petrikilo edo sendatzaileengana. Gaur egun, era berean, gora egin dute medikuntza alopatikotik kanpoko kontsultek, esate baterakobaterako, naturopatak, homeopatak, masajistak, dietetika dietetika adituak, belar-dendak eta abar.
Antzina, zauriak sendatzeko erremedioak etxean gordetzen ziren, baita ukenduak erredurentzat erredurentzat eta landareak inhalazioak egiteko edo infusioak prestatzeko ere. Landareekin egindako erremedioak garrantzitsuak ziren. Etxeko ortu edo baratzean landare batzuk helburu helburu terapeutikoekin landatzen ziren, baina landarerik gehienak zelai edo basoan batzen ziren. Baliotsuagoak izateko, landareetariko batzuk urteko egun berezietan batu behar ziren; beharbada, San Joan eguneko goizaldea izango zen aproposena, eguzkia irten aurretik.
Joandako mendearen erdialdean prestakin farmazeutikoak garrantzia hartzen joan ziren, eta apurka-apurka erremedio tradizionalak baztertu egin dira. Gaur egun, etxeetan oraindik oraindik botikin txiki bat izaten da, baina ez dauka zerikusirik lehengoekin. Kamamila kenduta, ia ez da sendabelarrik biltzen, eta kamamila ere gero eta gutxiago, dendan erositakoa erabiltzen erabiltzen baita gehienbat. Horrela, bada, ia galduta galduta dugu antzinako ohitura horretatik geratzen zen azken hondarra ere.
Lehen, berriz, herri medikuntza hurbilago zegoen medikuntza ofizialetik, izan ere, iraganeaniraganean, medikuntza ofizialak sarritan erabiltzen zituen landareak eta formula magistralak. Baina Baina sintesi produktuek eta aurrerapen teknologikoek teknologikoek aurrera egin duten heinean, medikuntza medikuntza ofiziala etengabe urrundu da sendabide tradizionaletatik.
Halaber, ezagutza areagotu eta teknika analitikoak analitikoak hobetu diren neurrian, lehen ezezagunak ezezagunak ziren gaixotasun berriak identifikatu dira. Horren adibide dugu hiperkolesterolemiahiperkolesterolemia, hau da, “kolesterola izatea”. Gaixotasun berri bat agertuz gero erremedioak ere berriak erabili izan dira, eta oso desberdinak: azalpen medikoetan oinarritutakoak batzuetanbatzuetan, edo komunikabide fidagarri edo ez hain fidagarrietan emandako sendabideak beste batzuetan.
Beste alde batetik, gaixotasun batzuen izena aldatu egin da, edo lehendik ezagunak ziren gaitz batzuk izendapen berrietara asimilatu dira; esate baterako, hipertentsioa lehen “odol lodia edo lohia” deitzen zen. Kasu horietan, lehendik ezagunak ziren erremedioak aplikatzen dira oraindik.
Gaur egun, jende gehiagok dihardu osasuneanosasunean, jende gehienak botikak hartzen ditu eta gaixotasunak zehatzago ezagutzen dira, baina horrezaz gain, medikuntzarako instalazioak ere nabarmen hobetu dira, bai herriko kontsulta, osasun-zentro zein ospitaleei dagokienezdagokienez, bai profesionalek eskura dituzten baliabide baliabide teknikoei dagokienez. Bilakaera honen berri zehatzagoa izateko, Luis S. Granjel doktorearen doktorearen ''Historia de la medicina vasca''<ref>Luis S. GRANJEL. ''Historia de la medicina vasca''. Salamanca: 1983.</ref> liburua irakurtzea gomendatzen dugu.
Informatzaileek jakin badakite medikuntza zientifikoaren garapenari esker eta, horrekin batera, baldintza higienikoetan eta elikaduran egindako hobekuntzari esker, emaitza garrantzitsuak lortu direla, esate baterako, bizi-itxaropena itxaropena luzatzea eta aurreko hamarkadetan umeetan zegoen heriotza-tasa handia txikitzea. Arlo honetan, adibiderik argiena infekzioarena infekzioarena da.
Herritarren artean, sukarra da gaixotasunaren gaixotasunaren erakuslerik argiena, mina baino agiriagoa sarritan. Sukarrak gaitz larria dagoela erakusten erakusten du, gehienetan infekzio motaren batekin lotutakoa, eta antibiotikoak ez zeuden sasoian osasun-arazo larria izan zitekeen. Sukar handia handia gaixotasun larriaren adierazletzat hartu izan da, eta, era berean, kezkagarritzat jo izan da sukarra behin eta berriro izatea. Sukarrari aurre egiteko bi metodo erabili izan dira, beti ere helburua, herri medikuntzan ohikoa denez, sukarraren eragileak sendatzea baino gehiago, sukar hori gutxitzea dela: bata, izerdia izerdia eragitea eta, bestea, igurtziak egitea. Liburuan Liburuan zehar, halaber, infekzioak sendatzeko hainbat erremedio jaso dira. Hain zuzen ere, antibiotikoak aurkitzea eta hedatzea izan da herritarrentzat XX. mendeko aurkikuntza medikorik garrantzitsuena; horren erakusle dugu gure herrietan kale eta plaza asko Alexander Alexander Flemingi eskainitakoak izatea.
[[File:5.1_Hierbas_medicinales_de_la_botica_de_Obanos_Primera_edad_del_siglo_XX.pngjpg|framecenter|center600px|Hierbas medicinales de la botica de Obanos (N), primera mitad del s. XX. Fuente: M<sup>a</sup> .ª Amor Beguiristáin, Grupos Etniker Euskalerria.]]
Baina medikuntza zientifikoak hedapen handia izan duen arren, herritarren pentsaeran pentsaeran ez dira erabat baztertu oraindik elementu magikoak. Esate baterako, oso zabalduta dago erremedio bat egun jakin batzuetan egitea, beti egun-kopuru bakoitia. Magikotasun hori garatxoak edo hemorroideak osatzeko erabilitako erabilitako zenbait erremediotan ere aurkitzen da: garatxoa edo hemorroidea irudikatzen duten landare, garau edo fruta txikiak erabiltzen ziren eta, batu ondoren, aldean eramaten ziren, horrela, sikatu ahala, garatxoa edo hemorroidea hemorroidea ere sikatu egingo zelakoan. Erremedio horiek oso ezagunak ziren eta gaur egun ere oraindik erabiltzen dituzte gure informatzailerik informatzailerik zaharrenetariko batzuek. Hori are nabarmenagoa nabarmenagoa da zenbait sinesmen erlijiosorekin; esate baterako, San Blas haria eramateko ohitura ohitura oso errotuta dago gaur egun.
Osasun sistema hedatzeak jendeak jokabidea jokabidea aldatzea ekarri du. Gaur egun baten bat txarto dagoenean, berehala joaten da medikuareneramedikuarenera. Medikuak gaixoaren gaitza zein den zehazten du eta tratamendua jartzen dio edo, bestela, leku egokiago batera bidaltzen du, bitarteko eta ezagutza gehiago omen duen adituren batengana, hau da, espezialistarenganaespezialistarengana. Gaur egun, ohikotzat jotzen da jokabide hori, baina mentalitate aldaketa handia ekarri du. Lehenago, gaitza bere kabuz sendatzeko modukoa ez zela ikusitakoan baino ez zen joaten joaten jendea petrikilo edo sendatzailearengana, edo geroago medikuarenera. Gaixoa bera zen bere buruaren arduraduna, bazuen erremedioen erremedioen berri eta, sendatzen ahalegintzeko erremedioak erremedioak egiteko bitartekoak ere bazeuzkan, edo, bestela, inguruan lor zitzakeen. Jarrera horrekin, gainera, tregua bat eskaintzen zitzaion gorputzari, hau da, gorputzaren sendatzeko sendatzeko ahalmenarekin fidatzen ginen.
Nolabait esateko, gure osasuna edo, hobeto esanda, gure gaixotasuna medikuen eta osasun osasun politikak erabakitzen dituztenen esku utzi dugu. Dena dela, azken aldi honetan, gero eta ardura handiagoa nabari da herritarrak osasun osasun arloan hezteko; hala ere, helburu hori lortzeko informazio eta heziketa kanpainak egin behar izateak gure gizartean zerbait arraroa arraroa gertatu dela erakusten du.
Hainbat galdera datozkigu burura: esate baterako, zergatik joaten garen gero eta sarriago sarriago medikuarenera, zergatik jotzen den hainbeste hainbeste larrialdi zerbitzuetara arazo arinekin, edo zergatik gastatzen den hainbeste botikatan botikatan (etxe batzuek farmazia txikiak dirudite). Gaixotasuna ulertzeko moduan zein zati dagokio dagokio gaur eguneko medikuntza teknifikatuak ahaztuta duen gizatasunari? Gaur eguneko kontsultetan azken minutua ere kontrolatuta egonik, nork entzuten du jendearen sufrimenduasufrimendua? Familiakoek eta ingurukoek egiten diete aurre gaur egun ere gabezia horiei, baina baina gizarte eta familia ereduak aldatu ahala, arreta mota hori ere kinka larrian egongo da. Medikuek eurek baieztatzen dute jendea kontsultatik ateratzen denean, hein batean sendatuta sendatuta joaten dela, eta botiken balioa neurtzeko orduan efekto plazeboa dutela onartzen da, hau da, gaixoak sinisten duela on egiten diola, berez medikuntzaren ikuspegitik halakorik izan ez arren.
Medikuntza tradizionala apurka-apurka baztertzen baztertzen joan den arren, azken aldian berriro azaltzen hasi dela ikusten da, beste modu batean bada ere. Ekialdeko ezagutza medikoen gainean gainean interes gero eta handiagoa dagoela ikusten da. Batzuek sendabelarrak erabiltzen dituzte, gure inguruko zelai edo basoetan jaso daitezkeenak daitezkeenak edo belar-dendetan erositakoak. Beharbada, sintesi-medikamentuak baino naturalagotzat naturalagotzat hartzen direlako eta, beraz, alboondoriorik alboondoriorik gabekoak direlako ustean egin du gora sendabelarren erabilerak. Joera hori aprobetxatu egiten dute komunikabide eta argitaletxeek, eta gero eta informazio gehiago eskaintzen dute, behin eta berriro errepikatzen duten legez, “gure arbasoengandik datozen” datozen” sendabideen gainean.{{DISPLAYTITLE: Atarikoa}}{{#bookTitle:Medicina popular en VasconiaHerri Medikuntza Euskal Herrian|Medicina_popular_en_vasconia/eu}}