Menú de navegación
Identificarse / Crear cuenta
Toggle navigation
Atlas Etnográfico
de Vasconia
Identificarse / Crear cuenta
Inicio
Temas
Alimentación Doméstica en Vasconia
Juegos Infantiles en Vasconia
Ritos Funerarios en Vasconia
Ritos del Nacimiento al Matrimonio en Vasconia
Ganadería y Pastoreo en Vasconia
Medicina Popular en Vasconia
Casa y Familia en Vasconia
Agricultura en Vasconia
Proyecto Etniker
José Miguel de Barandiaran
Proyecto Etniker
Grupos Etniker
Atlas Etnográfico de Vasconia
Digitalización del Atlas
Contacto
en
Español
Euskera
Francés
Inglés
Exportar traducciones
Saltar a:
navegación
,
buscar
Preferencias
Grupo
AGONIA Y MUERTE. AGONIA ETA HERIOTZA
Agricultura en vasconia
AJUAR Y ARTESANIA PASTORIL
ALIMENTACION DEL GANADO ESTABULADO
Alimentacion domestica en vasconia
ALIMENTOS Y COMIDAS RITUALES
AMORTAJAMIENTO. HILAREN BEZTITZEA
APARECIDOS Y ANIMAS ERRANTES. ARIMA HERRATUAK
APROVECHAMIENTO PROPIO Y COMERCIO AGRICOLA
ASOCIACIONES EN TORNO A LA MUERTE
Atlas etnografico de vasconia
Aviso Legal
BAUTISMO. BATAIOA
BEBIDAS
Bibliografia Agricultura en vasconia
Bibliografia Alimentacion domestica en vasconia
Bibliografia Casa y familia en vasconia
Bibliografia Ganaderia y pastoreo en vasconia
Bibliografia Juegos infantiles en vasconia
Bibliografia Medicina popular en vasconia
Bibliografia Ritos del nacimiento al matrimonio en vasconia
Bibliografia Ritos funerarios en vasconia
CAMINOS MORTUORIOS. HILBIDEAK
CAPITULACIONES MATRIMONIALES
Casa y familia en vasconia
CIMIENTOS Y PAREDES
CLASES DE PASTORES
COMUNICACION DE LA MUERTE
CONGELACION INSOLACION AHOGAMIENTO Y CAIDA DE RAYOS
CONMEMORACION DE LOS DIFUNTOS
Consideraciones generales sobre la agricultura Agricultura en vasconia
Consideraciones sobre el juego infantil Juegos infantiles en vasconia
CONSUMO DE ANIMALES ACUATICOS
CONSUMO DE SETAS Y CARACOLES
CONSUMO Y CONSERVACION DE PRODUCTOS VEGETALES
Contacto
CREENCIAS RELACIONADAS CON EL NACIMIENTO
CREENCIAS SOBRE EL DESTINO DEL ALMA
CREENCIAS SOBRE LA CAUSA DE ALGUNAS ENFERMEDADES
CREENCIAS Y COSTUMBRES
CRIANZA DE ANIMALES
Cuestionario Agricultura en vasconia
Cuestionario Casa y familia en vasconia
Cuestionario Ganaderia y pastoreo en vasconia
Cuestionario Juegos infantiles en vasconia
Cuestionario Medicina popular en vasconia
Cuestionario Ritos del nacimiento al matrimonio en vasconia
Cuestionario Ritos funerarios en vasconia
CULTIVO DE ARBOLES FRUTALES
CULTIVO DE LINO Y CAÑAMO
CULTIVO DEL OLIVO Y LA VID
CURANDERISMO
DENOMINACION ORIENTACION Y SITURACION DE LAS CASAS
DENTICIONES. ENURESIS. PROBLEMAS DEL HABLA Y DE LOS NERVIOS
DIAS EXEQUIALES
Digitalizacion del atlas
DISTRIBUCION INTERNA DE LA CASA
DISTRIBUCION Y ROTACION DE CULTIVOS. CALENDARIO AGRICOLA
DOLENCIAS REUMATICAS Y LUMBAGO
DUELO DOMESTICO Y AYUDA VECINAL
Edicion digital Agricultura en vasconia
Edicion digital Alimentacion domestica en vasconia
Edicion digital Casa y familia en vasconia
Edicion digital Ganaderia y pastoreo en vasconia
Edicion digital Juegos infantiles en vasconia
Edicion digital Medicina popular en vasconia
Edicion digital Ritos del nacimiento al matrimonio en vasconia
Edicion digital Ritos funerarios en vasconia
EL BANQUETE DE BODAS. EZTEIAK
EL CORTEJO FUNEBRE. SEGIZIOA
EL ESQUILEO. ARDI-MOZTEA
EL GANADO DE MONTE
EL LUTO. DOLUA
EL ORDEÑO DE LAS OVEJAS. ARDI-JEIZTEA
EL PAISAJE AGRARIO
EL PERRO DE PASTOR. ARDI-TXAKURRA
EL POBLAMIENTO EN VASCONIA
EL VELATORIO. GAUBELA
ENFERMEDADES DE LOS OIDOS
ENFERMEDADES DE LOS OJOS
ENFERMEDADES INFANTILES
ENFERMEDADES RESPIRATORIAS
ENTRADA EN EL DOMICILIO CONYUGAL. ETXE-SARTZEA
EQUIPO MOBILIAR DEL HOGAR Y DE LA COCINA
EQUIPO MOBILIAR SALA DORMITORIOS Y ASEO
ESPACIOS PARA LABORES AGRICOLAS Y CONSTRUCCIONES COMPLEMENTARIAS
ESTABLECIMIENTOS PASTORILES DE MONTAÑA
ESTABLOS Y RECINTOS PARA LA CRIA DE ANIMALES
ESTOMAGO Y TRIPAS
EXEQUIAS. HILETAK
FAMILIA Y PARENTESCO
FERIAS GANADERAS Y COMPRAVENTA DE GANADO
FRACTURAS Y LUXACIONES
Ganaderia y pastoreo en vasconia
Grupos etniker
HERIDAS Y HEMORRAGIAS. EXTRACCION DE ESPINAS
HIGADO RIÑON Y OTRAS VISCERAS
HOGAR ALUMBRADO Y COCINA
HONOR DE LA FAMILIA
Indice Agricultura en vasconia
Indice Alimentacion domestica en vasconia
Indice Casa y familia en vasconia
Indice Ganaderia y pastoreo en vasconia
Indice Juegos infantiles en vasconia
Indice Medicina popular en vasconia
Indice Ritos del nacimiento al matrimonio en vasconia
Indice Ritos funerarios en vasconia
INDUMENTARIA DEL PASTOR
INFANCIA Y PUBERTAD
INFECCIONES Y ENFERMEDADES CONTAGIOSAS DE LA PIEL
INICIOS DE LA RELACION AMOROSA
Interes Agricultura en vasconia
Interes Alimentacion domestica en vasconia
Interes Casa y familia en vasconia
Interes Ganaderia y pastoreo en vasconia
Interes Juegos infantiles en vasconia
Interes Medicina popular en vasconia
Interes Ritos del nacimiento al matrimonio en vasconia
Interes Ritos funerarios en vasconia
Introduccion Agricultura en vasconia
Introduccion Casa y familia en vasconia
Introduccion Ganaderia y pastoreo en vasconia
Introduccion Medicina popular en vasconia
Introduccion Ritos del nacimiento al matrimonio en vasconia
Investigacion Agricultura en vasconia
Investigacion Alimentacion domestica en vasconia
Investigacion Casa y familia en vasconia
Investigacion Ganaderia y pastoreo en vasconia
Investigacion Juegos infantiles en vasconia
Investigacion Medicina popular en vasconia
Investigacion Ritos del nacimiento al matrimonio en vasconia
Investigacion Ritos funerarios en vasconia
Jose miguel de barandiaran
JUEGOS DE ADIVINAR. ACERTIJOS
JUEGOS DE BALANCEO
JUEGOS DE CARRERAS
JUEGOS DE ESCONDERSE
JUEGOS DE HABILIDAD
JUEGOS DE IMITACION ESCENIFICACION Y MIMICA
JUEGOS DE LANZAMIENTO
JUEGOS DE LENGUAJE
JUEGOS DE MANOS Y DEDOS
JUEGOS DE PASTORES
JUEGOS DE SALTO
JUEGOS DIVERSOS. EL COLECCIONISMO INFANTIL
Juegos infantiles en vasconia
JUEGOS ORGANIZADOS EN FIESTAS POPULARES
JUEGOS RITMICOS
JUEGOS Y CANCIONES PARA LA PRIMERA EDAD
JUVENTUD. GAZTAROA
LA ALIMENTACION EN IPARRALDE
LA BODA. EZKONTZA
LA CAZA DE ALIMAÑAS
LA CONDUCCION DEL CADAVER A LA IGLESIA
LA ELABORACION TRADICIONAL DEL PAN
LA FABRICACION DEL QUESO. GAZTAGINTZA
LA HIERBA Y OTROS FORRAJES
LA INDUMENTARIA EN EL CORTEJO FUNEBRE
LA LECHE Y SUS DERIVADOS
LA MECANIZACION DE LA AGRICULTURA
LA NATURALEZA COMO ESPACIO LUDICO
LA REPRODUCCION
LA SANGRE
LA SUBIDA CON EL REBAÑO AL MONTE
LAS ABEJAS. ERLEA
LAS SEPULTURAS EN LAS IGLESIAS. JARLEKUAK. FUESAS
LENGUAJE Y TRATO A LOS ANIMALES
LESIONES E IRRITACIONES DE LA PIEL
LIMPIEZA DE LA CASA ROPA Y VAJILLA
LOS JUGUETES. ARTESANIA INFANTIL
LOS RITOS FUNERARIOS EN IPARRALDE
LUGARES Y MODOS DE ENTERRAMIENTO
Main Page
MALES DE CABEZA
MALES DE DIENTES HAGINEKO MINA
MANO DE OBRA Y FUERZA EMPLEADA EN LA AGRICULTURA
MARCAS DE LA PIEL. PELO Y UÑAS
MARCAS DE PROPIEDAD
MATANZA DOMESTICA DE ANIMALES
MATANZA DOMESTICA DE ANIMALES 1
Medicina popular en vasconia
MOBILIARIO AGRICOLA TRADICIONAL
MODELOS COMARCALES DE CASAS
MORDEDURAS Y PICADURAS HOZKA
NACIMIENTO. JAIOTZA
NOMBRES DE LOS ANIMALES. ABEREEN IZENAK
NOVIAZGO
OFRENDA POSTNUPCIAL Y TORNABODA
OFRENDAS Y SUFRAGIOS EN LA SEPULTURA. ARGIAK OLATAK HILOTOITZAK
ORGANIZACION DE LA INGESTA OTORDUAK
ORNAMENTACION DE LA CASA
PASTOS COMUNALES
PATRIMONIO FAMILIAR Y SU TRANSMISION
PLEGARIAS EN LA MESA FAMILIAR
Política de privacidad
PORTADORES DE OFRENDAS EN EL CORTEJO
PRACTICAS Y RITOS DE PROTECCION EN LA AGRICULTURA
Preambulo Casa y familia en vasconia
Preambulo Ganaderia y pastoreo en vasconia
Preambulo Medicina popular en vasconia
Preambulo Ritos del nacimiento al matrimonio en vasconia
Preambulo Ritos funerarios en vasconia
Prefacio Agricultura en vasconia
PREPARACION DE LA TIERRA DE CULTIVO
PREPARACION DE LAS COMIDAS DOMESTICAS
PREPARACION Y CONSERVACION DE HUEVOS
PREPARATIVOS DE LA BODA. DEIUNE-ALDIA
PRESAGIOS DE MUERTE. HERIOTZAREN ZANTZUAK
Presentacion Agricultura en vasconia
Presentacion Alimentacion domestica en vasconia
Presentacion Casa y familia en vasconia
Presentacion Ganaderia y pastoreo en vasconia
Presentacion Juegos infantiles en vasconia
Presentacion Medicina popular en vasconia
Presentacion Ritos del nacimiento al matrimonio en vasconia
Presentacion Ritos funerarios en vasconia
PRIMERA INFANCIA. HAURTZAROA
PROCEDIMIENTOS DE SELECCION PREVIOS A LOS JUEGOS
PRODUCCION DE ACEITE VINO TXAKOLI Y SIDRA
Proemio Alimentacion domestica en vasconia
Prologo Agricultura en vasconia
PROTECCION CREENCIAL DEL GANADO
Proyecto etniker
Publicacion impresa Agricultura en vasconia
Publicacion impresa Alimentacion domestica en vasconia
Publicacion impresa Casa y familia en vasconia
Publicacion impresa Ganaderia y pastoreo en vasconia
Publicacion impresa Juegos infantiles en vasconia
Publicacion impresa Medicina popular en vasconia
Publicacion impresa Ritos del nacimiento al matrimonio en vasconia
Publicacion impresa Ritos funerarios en vasconia
PUERPERIO
PUERTAS Y VENTANAS
RAZAS DE ANIMALES
RECOLECCION DE LOS CULTIVOS Y CONSERVACION
REGIMEN DE PROPIEDAD. PROPIEDAD COMUNAL Y PROPIEDAD PRIVADA
REGRESO A LA CASA MORTUORIA Y AGAPES FUNERARIOS
RELACION DE LA CASA CON EL SUELO EL CLIMA Y LA ACTIVIDAD
RELACIONES CON LA FAMILIA Y LOS PARIENTES
REPRODUCCION Y CUIDADOS DE LOS ANIMALES
Resumen
Resumen Agricultura en vasconia
Resumen Alimentacion domestica en vasconia
Resumen Casa y familia en vasconia
Resumen Ganaderia y pastoreo en vasconia
Resumen Juegos infantiles en vasconia
Resumen Medicina popular en vasconia
Resumen Ritos del nacimiento al matrimonio en vasconia
Resumen Ritos funerarios en vasconia
Ritos del nacimiento al matrimonio en vasconia
RITOS EN TORNO AL FUEGO DOMESTICO
Ritos funerarios en vasconia
SALUD Y MENTALIDAD POPULAR
SALUD Y RELIGION POPULAR
SEPELIO
SIEMBRA Y CUIDADOS DE LOS CULTIVOS
SIMBOLOS PROTECTORES DE LA CASA
SINTOMAS Y REMEDIOS GENERALES
SOLTERIA Y CELIBATO. CASAMIENTO DE VIUDOS Y VIEJOS
TABACO
TEJADO
TERRENOS CULTIVADOS
TRANSFORMACIONES OPERADAS DURANTE EL PRESENTE SIGLO EN EL REGIMEN ALIMENTARIO DOMESTICO
TRANSPORTE ANIMAL. EL CARRO GURDIA
TRASHUMANCIA Y TRANSTERMINANCIA
TRATOS NORMAS Y FORMULAS INFANTILES
UNIDADES DE MEDIDA
UNIONES LIBRES E HIJOS NATURALES
VIATICO Y EXTREMAUNCION. AZKEN SAKRAMENDUAK
VIDA Y FUNCIONES DE LOS ESPOSOS
Idioma
aa - Qafár af
ab - Аҧсшәа
ace - Acèh
ady - адыгабзэ
ady-cyrl - адыгабзэ
aeb - تونسي/Tûnsî
aeb-arab - تونسي
aeb-latn - Tûnsî
af - Afrikaans
ak - Akan
aln - Gegë
am - አማርኛ
an - aragonés
ang - Ænglisc
anp - अङ्गिका
ar - العربية
arc - ܐܪܡܝܐ
arn - mapudungun
arq - جازايرية
ary - Maġribi
arz - مصرى
as - অসমীয়া
ase - American sign language
ast - asturianu
av - авар
avk - Kotava
awa - अवधी
ay - Aymar aru
az - azərbaycanca
azb - تۆرکجه
ba - башҡортса
ban - Basa Bali
bar - Boarisch
bbc - Batak Toba
bbc-latn - Batak Toba
bcc - جهلسری بلوچی
bcl - Bikol Central
be - беларуская
be-tarask - беларуская (тарашкевіца)
bg - български
bgn - روچ کپتین بلوچی
bho - भोजपुरी
bi - Bislama
bjn - Bahasa Banjar
bm - bamanankan
bn - বাংলা
bo - བོད་ཡིག
bpy - বিষ্ণুপ্রিয়া মণিপুরী
bqi - بختیاری
br - brezhoneg
brh - Bráhuí
bs - bosanski
bto - Iriga Bicolano
bug - ᨅᨔ ᨕᨘᨁᨗ
bxr - буряад
ca - català
cbk-zam - Chavacano de Zamboanga
cdo - Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄
ce - нохчийн
ceb - Cebuano
ch - Chamoru
cho - Choctaw
chr - ᏣᎳᎩ
chy - Tsetsêhestâhese
ckb - کوردیی ناوەندی
co - corsu
cps - Capiceño
cr - Nēhiyawēwin / ᓀᐦᐃᔭᐍᐏᐣ
crh - qırımtatarca
crh-cyrl - къырымтатарджа (Кирилл)
crh-latn - qırımtatarca (Latin)
cs - čeština
csb - kaszëbsczi
cu - словѣньскъ / ⰔⰎⰑⰂⰡⰐⰠⰔⰍⰟ
cv - Чӑвашла
cy - Cymraeg
da - dansk
de - Deutsch
de-at - Österreichisches Deutsch
de-ch - Schweizer Hochdeutsch
de-formal - Deutsch (Sie-Form)
diq - Zazaki
dsb - dolnoserbski
dtp - Dusun Bundu-liwan
dty - डोटेली
dv - ދިވެހިބަސް
dz - ཇོང་ཁ
ee - eʋegbe
egl - Emiliàn
el - Ελληνικά
eml - emiliàn e rumagnòl
en - Inglés
en-ca - Canadian English
en-gb - British English
eo - Esperanto
es - Español
et - eesti
eu - Euskera
ext - estremeñu
fa - فارسی
ff - Fulfulde
fi - suomi
fit - meänkieli
fj - Na Vosa Vakaviti
fo - føroyskt
fr - Francés
frc - français cadien
frp - arpetan
frr - Nordfriisk
fur - furlan
fy - Frysk
ga - Gaeilge
gag - Gagauz
gan - 贛語
gan-hans - 赣语(简体)
gan-hant - 贛語(繁體)
gd - Gàidhlig
gl - galego
glk - گیلکی
gn - Avañe'ẽ
gom - गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni
gom-deva - गोंयची कोंकणी
gom-latn - Gõychi Konknni
got - 𐌲𐌿𐍄𐌹𐍃𐌺
grc - Ἀρχαία ἑλληνικὴ
gsw - Alemannisch
gu - ગુજરાતી
gv - Gaelg
ha - Hausa
hak - 客家語/Hak-kâ-ngî
haw - Hawaiʻi
he - עברית
hi - हिन्दी
hif - Fiji Hindi
hif-latn - Fiji Hindi
hil - Ilonggo
ho - Hiri Motu
hr - hrvatski
hrx - Hunsrik
hsb - hornjoserbsce
ht - Kreyòl ayisyen
hu - magyar
hy - Հայերեն
hz - Otsiherero
ia - interlingua
id - Bahasa Indonesia
ie - Interlingue
ig - Igbo
ii - ꆇꉙ
ik - Iñupiak
ike-cans - ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ
ike-latn - inuktitut
ilo - Ilokano
inh - ГӀалгӀай
io - Ido
is - íslenska
it - italiano
iu - ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ/inuktitut
ja - 日本語
jam - Patois
jbo - la .lojban.
jut - jysk
jv - Basa Jawa
ka - ქართული
kaa - Qaraqalpaqsha
kab - Taqbaylit
kbd - Адыгэбзэ
kbd-cyrl - Адыгэбзэ
kg - Kongo
khw - کھوار
ki - Gĩkũyũ
kiu - Kırmancki
kj - Kwanyama
kk - қазақша
kk-arab - قازاقشا (تٴوتە)
kk-cn - قازاقشا (جۇنگو)
kk-cyrl - қазақша (кирил)
kk-kz - қазақша (Қазақстан)
kk-latn - qazaqşa (latın)
kk-tr - qazaqşa (Türkïya)
kl - kalaallisut
km - ភាសាខ្មែរ
kn - ಕನ್ನಡ
ko - 한국어
ko-kp - 한국어 (조선)
koi - Перем Коми
kr - Kanuri
krc - къарачай-малкъар
kri - Krio
krj - Kinaray-a
ks - कॉशुर / کٲشُر
ks-arab - کٲشُر
ks-deva - कॉशुर
ksh - Ripoarisch
ku - Kurdî
ku-arab - كوردي (عەرەبی)
ku-latn - Kurdî (latînî)
kv - коми
kw - kernowek
ky - Кыргызча
la - Latina
lad - Ladino
lb - Lëtzebuergesch
lbe - лакку
lez - лезги
lfn - Lingua Franca Nova
lg - Luganda
li - Limburgs
lij - Ligure
liv - Līvõ kēļ
lki - لەکی
lmo - lumbaart
ln - lingála
lo - ລາວ
loz - Silozi
lrc - لۊری شومالی
lt - lietuvių
ltg - latgaļu
lus - Mizo ţawng
luz - لئری دوٙمینی
lv - latviešu
lzh - 文言
lzz - Lazuri
mai - मैथिली
map-bms - Basa Banyumasan
mdf - мокшень
mg - Malagasy
mh - Ebon
mhr - олык марий
mi - Māori
min - Baso Minangkabau
mk - македонски
ml - മലയാളം
mn - монгол
mo - молдовеняскэ
mr - मराठी
mrj - кырык мары
ms - Bahasa Melayu
mt - Malti
mus - Mvskoke
mwl - Mirandés
my - မြန်မာဘာသာ
myv - эрзянь
mzn - مازِرونی
na - Dorerin Naoero
nah - Nāhuatl
nan - Bân-lâm-gú
nap - Napulitano
nb - norsk bokmål
nds - Plattdüütsch
nds-nl - Nedersaksies
ne - नेपाली
new - नेपाल भाषा
ng - Oshiwambo
niu - Niuē
nl - Nederlands
nl-informal - Nederlands (informeel)
nn - norsk nynorsk
nov - Novial
nrm - Nouormand
nso - Sesotho sa Leboa
nv - Diné bizaad
ny - Chi-Chewa
oc - occitan
olo - Livvinkarjala
om - Oromoo
or - ଓଡ଼ିଆ
os - Ирон
pa - ਪੰਜਾਬੀ
pag - Pangasinan
pam - Kapampangan
pap - Papiamentu
pcd - Picard
pdc - Deitsch
pdt - Plautdietsch
pfl - Pälzisch
pi - पालि
pih - Norfuk / Pitkern
pl - polski
pms - Piemontèis
pnb - پنجابی
pnt - Ποντιακά
prg - Prūsiskan
ps - پښتو
pt - português
pt-br - português do Brasil
qu - Runa Simi
qug - Runa shimi
rgn - Rumagnôl
rif - Tarifit
rm - rumantsch
rmy - Romani
rn - Kirundi
ro - română
roa-tara - tarandíne
ru - русский
rue - русиньскый
rup - armãneashti
ruq - Vlăheşte
ruq-cyrl - Влахесте
ruq-latn - Vlăheşte
rw - Kinyarwanda
sa - संस्कृतम्
sah - саха тыла
sat - Santali
sc - sardu
scn - sicilianu
sco - Scots
sd - سنڌي
sdc - Sassaresu
sdh - کوردی خوارگ
se - sámegiella
sei - Cmique Itom
ses - Koyraboro Senni
sg - Sängö
sgs - žemaitėška
sh - srpskohrvatski / српскохрватски
shi - Tašlḥiyt/ⵜⴰⵛⵍⵃⵉⵜ
shi-latn - Tašlḥiyt
shi-tfng - ⵜⴰⵛⵍⵃⵉⵜ
shn - ၽႃႇသႃႇတႆး
si - සිංහල
sk - slovenčina
sl - slovenščina
sli - Schläsch
sm - Gagana Samoa
sma - Åarjelsaemien
sn - chiShona
so - Soomaaliga
sq - shqip
sr - српски / srpski
sr-ec - српски (ћирилица)
sr-el - srpski (latinica)
srn - Sranantongo
ss - SiSwati
st - Sesotho
stq - Seeltersk
su - Basa Sunda
sv - svenska
sw - Kiswahili
szl - ślůnski
ta - தமிழ்
tcy - ತುಳು
te - తెలుగు
tet - tetun
tg - тоҷикӣ
tg-cyrl - тоҷикӣ
tg-latn - tojikī
th - ไทย
ti - ትግርኛ
tk - Türkmençe
tl - Tagalog
tly - толышә зывон
tn - Setswana
to - lea faka-Tonga
tokipona - Toki Pona
tpi - Tok Pisin
tr - Türkçe
tru - Ṫuroyo
ts - Xitsonga
tt - татарча/tatarça
tt-cyrl - татарча
tt-latn - tatarça
tum - chiTumbuka
tw - Twi
ty - reo tahiti
tyv - тыва дыл
tzm - ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ
udm - удмурт
ug - ئۇيغۇرچە / Uyghurche
ug-arab - ئۇيغۇرچە
ug-latn - Uyghurche
uk - українська
ur - اردو
uz - oʻzbekcha/ўзбекча
uz-cyrl - ўзбекча
uz-latn - oʻzbekcha
ve - Tshivenda
vec - vèneto
vep - vepsän kel’
vi - Tiếng Việt
vls - West-Vlams
vmf - Mainfränkisch
vo - Volapük
vot - Vaďďa
vro - Võro
wa - walon
war - Winaray
wo - Wolof
wuu - 吴语
xal - хальмг
xh - isiXhosa
xmf - მარგალური
yi - ייִדיש
yo - Yorùbá
yue - 粵語
za - Vahcuengh
zea - Zeêuws
zh - 中文
zh-cn - 中文(中国大陆)
zh-hans - 中文(简体)
zh-hant - 中文(繁體)
zh-hk - 中文(香港)
zh-mo - 中文(澳門)
zh-my - 中文(马来西亚)
zh-sg - 中文(新加坡)
zh-tw - 中文(台灣)
zu - isiZulu
qqq - Message documentation
Formato
Exportar para traducción sin conexión
Exportar en formato nativo
__TOC__ <languages></languages> {{ #pageLangs: es | eu | fr }} === Herri medikuntza === Herri medikuntza ikuspuntu etnografikotik gutxi aztertu den arloa da kultura tradizionalaren barruan. Horrela, esate baterako, ez dago bibliografia askorik jatorrizko datuei buruz, hau da, informatzaileengandik zuzenean hartutako datuei buruz. Medikuntzaren ikuspuntutik, ostera, azterketa gehiago egin izan dira, eta batzuk nahiko onak. Lan horiek medikuntzako profesionalek egindakoak dira gehienbat, lanbidearekin zerikusia duen arloaz zaletuta. Beharbada, denetatik adierazgarriena, Euskal Herriari dagokionez behintzat, Barriola sendagileak joan den mendearen erdialdean egindakoa izango da<ref>Ignacio Mª BARRIOLA. ''La medicina popular en el País Vasco''. Donostia: 1952.</ref>. Urte batzuk geroago, gure laguntzaile Anton Erkoreka doktoreak ikerketa lan bat egin zuen Bermeon, Etniker galdetegian oinarrituta, doktore tzatesi legez aurkeztu zuen lana, hain zuzen ere<ref>Anton ERKOREKA. ''Análisis de la medicina popular vasca''. Bilbao: 1985.</ref>. Arlo honetan, lanik ospetsuena ''Folk-Medicine ''da, William G. Blackek Londresen 1883an argitaratu eta gaztelerara Antonio Machado y Álvarezek (“Demófilo”) itzulia 1889an. Hona hemen Jordi Pablo i Grauk gaztelerazko faksimile-edizioaren aurkezpenean idatzitakoa: :“...herri medikuntza, zentzurik zabalenean hartuta, kultura bakoitzak munduaren gainean duen ikuspegiaren erakusle eta laburpena da, bai eta bere ezagutzen iragazkortasun eta hedapenaren eredu ere”<ref>Jordi PABLO i GRAU. “La medicina popular de Black un siglo después” in William G. BLACK. ''Medicina popular''. Bartzelona: 1982.</ref>. Herri medikuntzaren alorra, sarritan, errezetak lortzeko baino ez da landu izan: gaixotasun bakoitzerako erremedio bat ezagutzen da, normalean landareekin lotua, eta landare hori modu berezi batean erabiltzen da. Beharbada, arlo hau lantzeko era hori izan daiteke etnografoek herri medikuntzaren gainean hain interes eskasa erakusteko arrazoietako bat. Gaur egun ere, komunikabideek teknika tradizionalei buruz ardura erakutsi dutenean, “errezeta-grina” horretatik ekin diote, eta horrek zerikusi gutxi dauka herri jakintzarekin. Nolabaiteko atzerapauso horren oinarrian joera berri samar bat nabari da, hau da, gauza naturalen gaineko jakin-nahia; medizinak farmazia batean erosi beharrean, zer dago landareak erabiltzea baino gauza naturalagorik? Eta, are gehiago, norberak basoan hartzen baditu. Baina herri medikuntzak erremedioetatik haratago doan jakintza gordetzen du bere baitan. Lan hau gure informatzaileen jakintzaren fruitua da oso-osorik, eta bertako zatirik handienean informazio nolabait enpirikoa jaso da. Dena dela, batzuetan gure inkestetatik atera izan ditugun datuetatik eta, beste batzuetan, aurreko hamarkadetan argitaratutako bibliografia eskasean jaso dugunetik, osasuna eta gaixotasuna –giza gorputza azken batean– ez ziren berdin ulertzen lehen eta orain. Etnografian dihardugunok badakigu, nahiz eta sarritan frogatzeko nahiko daturik ez izan, jaso ditugun ohitura eta ezagutza batzuk oso-oso antzinakoak direna. Barandiaranek ere, joan den mendearen hogeiko hamarkadan, artikulu garrantzitsua argitaratu zuen gai horren gainean<ref>José Miguel de BARANDIARAN. “Paletnografía vasca” in ''Euskalerriaren Alde'', X (1920) 182-190, 224-252, eta 253-470 or.</ref>. Osasunaren eta sendabideen gainean batu ditugun informazio eta datuek erakusten dutenez, osasunaren arloa beste era batera ulertzen zen iraganean, eta zaila da zehatz azaltzea, ez dago-eta nahikoa informaziorik. Dena dela, hurbilketa bat egin dezakegu. Herriak osasunaren eta izadiaren artean lotura estua dagoela onartzen du. Ilargiaren eragina sarritan aipatzen da, batez ere, ilargiaren aldiek gaixotasunarekin eta bizi zikloarekin zerikusia duten hainbat alderditan duten eragina. Eguraldiari lotutako eragileak ere aipatzen dira osasunaz jardutean, bai agerikoak, tenperatura adibidez, bai osterantzekoak, haize motak eta gaueko haizeak kasurako. Era berean, ura askotan azaltzen da; gaur eguneko ikuspegitik hain gauza arrunta dena iraganean –eta gaur egun ere bai kasu batzuetan– sendatzeko ahalmena zuela uste izan da, leku jakin batean edo urteko zikloaren egun jakin batean hartuz gero batez ere. Azken batean, ohitura horiek guztiek erakusten dute gorputza bera bakarrean barik inguruko munduarekin guztiz bat eginda ikusten zela. Herritarren pentsamoldean gaixotasun zehatz batzuen eta landareen arteko harremana antzeman daiteke. Gaixotasun edo gorputzeko gorabehera batzuk bat omen datoz hostoak irten eta jausten diren sasoiekin. Odolaren loditasuna edo garbitasuna ere desberdina omen da urteko aldi bakoitzean, arboletako izerdiarekin gertatzen den legez. Herriko jendearen esanetan, gaixotasun batzuk erne egiten dira –esate baterako, elgorria–, garau batzuek sustraiak edo arbiak izaten dituzte, eta sustrai horiek erauztea komeni da garau edo granoak berriro irten ez daitezen. Informatzaile batzuek antzina-antzinako azalpenak ematen dituzte oraindik ere. Horrela, esate baterako, gaixotasun batzuk har edo zizare batzuek eragindakoak dira; besteak beste, belarrietako mina eta txantxarra. Osabideak ere, beraz, bat datoz sineskeria horiekin. Belarriko mina, belarrian dagoen harra egarri delako izaten omen dugu; beraz, esne tanta batzuekin asetzea komeni da, mina arintzeko. Txantxar edo kariesaren kasuan, kontua harra hiltzea izaten da, eta, horretarako, alkohola erabiltzen da. Beste alde batetik, magia kutsuko ohiturek ere atal garrantzitsua osatzen dute herri medikuntzan. Gure informatzaileek magiarekin lotutako sendabide eta gaixotasun ugariren berri eman digute; liburuan hainbat adibide jaso ditugu eta, lanaren amaieran, kapitulu oso bat eskaini diegu madarikazioari eta begizkoari, gaixotasunen eragile garrantzitsu gisa. Erlijioarekin lotutako ohitura eta sineskeriek ere kapitulu oso bat betetzen dute argitalpen honetan. Osasun arazoak osatzeko zein arazo horiei aurre hartzeko, oso errotuta egon da leku sakratuetara joateko ohitura, santu jakin batzuei laguntza eskatzeko. Santuen artean ere zelanbaiteko “espezializazioa” dago gaixotasun batzuk edo beste batzuk sendatzeko orduan. Azpimarratzekoa da leku horiek batez ere ermitak izan direla. Baliteke baseliza horietako batzuk kultu paganoetarako lekuen gainean eraikita egotea, baina hori ez dugu lan honetan aztertu. Dena dela, lan honetan egiaztatu dugunez, gaixotasunen arrazoi edo eragileak aztertzean, informatzaileek sarritan aipatzen dute Jainkoaren borondatea. Gaixotasunak dakarren zoritxarraren aurrean, batez ere gaixoaren bizitza arriskuan dagoenean, ohikoa da oraindik ere otoitz egitea. Ospitale handietan, teknologiarik aurreratuena eta zientzia medikorik garatuena erabiltzen diren lekuetan, oraindik ere otoitz egiteko kapera aurkituko dugu. Baina erremedio guztiak ez dira sinesmenen atalean sartzen. Lehen adierazi dugunez, lan honetan jaso dugun informaziorik gehienean erremedio enpirikoak azaltzen dira, hau da, oinarri materiala duten erremedioak. Oinarri material hori mineralekin, animaliekin eta, batez ere, landareekin dago lotuta. Horrek argi erakusten du gure informatzaileek oso ondo ezagutzen dutela beren inguru naturala. Gaur egun modan dago “herri primitiboek” gaixotasunak sendatzeko erabiltzen dituzten baliabide naturalen gaineko azterketak egitea. Azterketa horien helburua ez da antropologikoa bakarrik, farmakologikoa ere bada, medikamentu berriak bilatzeko asmoz. Eta hori ikusita, harrigarria da Europako landa eremuetako herritarrek inguruaren gainean azaltzen duten interes eskasa, batez ere, antzinako jakintzak desagertzen ari diren une erabakigarri honetan. Gizarte tradizionalean, gaixotasunak alderdi eta ikuspegi guztietatik osatzen saiatu izan dira; esate baterako, ez dira bateraezinak izan, batetik, guk esaten dugun legez erremedio enpirikoak eta, bestetik, sineskerietan oinarritutakoak, nahiz eta gure ikuspegitik oso desberdinak izan. Horrela, adibidez, garatxoak sendatzeko modu desberdinak izan dira: batetik, teknika enpirikoetara jo izan da, esate baterako landare batzuen latexarekin bustitzea edo landareekin prestatutako enplastuak ezartzea. Beste batzuetan, tratamenduak sendabide enpirikotik haratago doan esanahia ezkutatzen du, adibidez garatxoa hilerokoaren odolarekin, barautan botatako txistuarekin edo San Joan goizean hartutako urarekin bustitzen denean. Eta, azkenik, magia kutsuko erremedioak ere erabili izan dira: esate baterako ipuru-baiak erabili dira, itxuraz garatxoen antza dutela eta haien irudikapen gisa har tzen dituztelako; baiak lurperatu egiten dira, lehortu ahala garatxoak ere lehortu daitezen. Magia homeopatikoa edo imitaziozkoa deritzo kasu horri. Era berean, garatxoak sagar erdibituarekin igurtzi daitezke eta gero sagarra lehortzen utzi, aldi berean, garatxoak ere lehortzeko. Kasu horretan, Frazerren sailkapenari jarraituz, magia kontaminatzaile edo kutsakorra izango litzateke. Kasu bi horiek magia sinpatikoaren barruan sartzen dira eta, gainera, konbinatu egin daitezke: berbarako, gatz aleekin eskrezioak igurtzi eta sutara botatzen direnean. Erremedio konplexuagoak ere badaude; adibidez, sagar ale edo zati horiek bidegurutzeetan bildurik uztea. Horrela, bildukia hartzen duenari garatxo horiek aterako zaizkio. [[File:5.2_Eskualduna_miriku_Pierre_Larzabalen_artikulua_Gure_Herria_1934.jpg|center|600px|“Eskualduna miriku”, Pierre Larzabalen artikulua. Gure Herria, 1934. Fuente: ''Gure Herria''. Bayonne: Association Gure Herria, 1934.]] Herri medikuntzak beste ezaugarri bat ere badauka, sintomak osatzen ditu, ez gaixotasunak. Herriak erabiltzen dituen erremedioek ez diote gaixotasunen etiologiari erreparatzen, besteak beste, oso zaila edo, kasu batzuetan, ezinezkoa delako gaitz baten jatorria zehaztea. Herri medikuntzak gaixotasunaren ondorioei, hau da, sintomei egiten die aurre. Horren adibide asko daude jasota lan honetako kapituluetan zehar. Halaber, gaur egun herriak erabiltzen dituen erremedioetariko batzuk edo informanteek gogoratzen dituzten batzuk, lehenago, medikuntza ofizialak erabiltzen zituen. Zientziaren aurrerapenak baztertu egin ditu apurka-apurka erremedio horiek, medikuntza akademikoak erabat ahaztu arte. Hala ere, jendeak ikasi egiten zituen eta, medikuntzaren bilakaera beste bide batetik zihoan bitartean, herritar askok gaur arte erabili izan dituzte. Herri medikuntzari buruzko lan honetan ez da erremedio eta ohitura horien jatorria aztertu, medikuntzaren historiari gehiago dagokiolakoan. Askotan, gaixotasun baten azalpena zuzena ez izateak ez du esan nahi erabilitako erremedioak ez dakarrenik inolako onurarik; herri medikuntzak duen beste bereizgarrietariko bat da hori. Goian aipatutako belarriko minaren adibidean, argi dago mina ez duela zizare batek eragiten, baina zizare horri egarria asetzeko botatzen den esne edo olioak, azken batean, bigundu egin lezake mingorra eragiten duen ezkor-tapoia, izan ere, bigunduta errazago ateratzen da eta, bide batez, arazoa konpondu. [[File:5.3_Erreurs_populaires_sur_la_Medecine_1783.jpg|center|600px|Erreurs populaires sur la Médecine (1783). Fuente: Thillaud, Pierre L. ''Les maladies et la médecine en Pays Basque Nord a la fin de l’ancien régime'' (1690-1789). Genève: Librairie Droz, 1983.]] === Gure ikerketa === Atlas Etnografikoaren herri medikuntzari buruzko ale hau egiteko erabili diren datuak 1994 eta 1999 urteen bitartean jaso ziren. Kontuan hartzekoa da datu hori, izan ere, oso garrantzitsua da jaso den informazioaren ezaugarriei dagokienez; daturik gehienak erremedio enpirikoen gainekoak dira; informatzaile batzuek sendabide edo ohitura magikoak eta sinesmenekin zerikusia dutenak gogoratzen dituzte, baina askozaz gutxiago dira enpirikoak baino. Datuak hamarraldi batzuk lehenago jaso izan balira, era bateko eta besteko ohitura eta sendabideei buruzko informazioa askozaz parekatuago egongo litzateke. Gure ikerketa ez da sendabideei buruzko informazio bilketa hutsa izan, hau da, nola prestatu eta aplikatzen diren. Lan honetan, sendatu nahi den gaixotasunaren gainean zer ezagutzen duten, herritarren ustez ze sintomaren bidez azaltzen den eta nondik datorren ere jaso dugu. Herriak eman dituen interpretazioak dira eta ez dute zertan bat etorri azalpen akademikoekin, hori argi dago, baina, hala ere, Frankowskik, esate baterako, honako hau idatzi zuen: «medikuntza tradizionala medikuntza modernoaren ama da, milaka belaunaldiren jakintza biltzen du eta, baten baino gehiagotan, balio handiko ezagutzak eskaintzen ditu, goi mailako zientzialariek onartu eta erabili izan dituztenak»<ref>Eugeniusz FRANKOWSKI. ''Sistematización de los ritos usados en las ceremonias populares''. Bilbao: 1919.</ref>. Ale hau osatzera datozen kapituluak ez dira irizpide zientifikoen arabera antolatu. Informazioa inkesta etnografiko baten bidez jaso da, Etniker taldeek erabiltzen dutenaren bidez. Eta materialak, ahal izan den neurrian, irizpide etnografikoaren arabera antolatu dira, herriaren pentsaera eta mentalitatea hobeto jaso nahian. Zientzia medikoaren irizpideak erabili izan bagenitu, arazo handi bat izango genukeen: lana itxuraldatu egin zitekeen, gaur eguneko ezagutza akademikoetatik oso aldenduta dagoen informazioa eskema horretan sartzeko ahaleginean. Hori dela eta, argitalpen honetako kapituluak honela antolatu dira: gorputzeko atalik jasoenetik, hau da, burutik, beherantz; eta gorputzeko atalik azalekoenetik, larruazaletik, barrurantz. Kontuan hartzekoa da, era berean, gaixotasun bakoitzerako jasotako sendabideen kopurua ez datorrela bat gaixotasun horren larritasunarekin; katarroetarako sendabide asko daude, bihotzeko gaixotasunetarako, berriz, oso gutxi. Adibiderik nabarmenena larruazaleko gaixotasunen kasuan topatzen dugu: gorputzean gehien ikusten den zatian erremedio asko jaso dira, hainbeste ze, hiru kapitulu behar izan dira denak deskribatzeko. Lehenago ere adierazi dugunez, pentsaera tradizionalean ez zen bereizketarik egiten sendabide enpirikoen eta sinesmenekin lotu ta koen artean. Hain zuzen ere, horrexegatik ez dira aurkeztu bananduta sendabide eta ohitura mota bi horiek. Dena dela, kapitulu oso bana eskaini zaie, batetik, begizkoari eta madarikazioari eta, bestetik, erlijioarekin lotutako erremedioei, berezitasun nabarmenak dituzte eta. Argitalpenean hainbat espezie begetal aipatu dira. Gure inkestek landare ugaritasun handia erakusten dute Euskal Herriaren isurialde bietan, bai atlantikoan bai mediterraneoan. Ahal izan den guztietan, izen herrikoiaz gain, izen zientifikoa ematen saiatu gara. Baina onartu behar dugu fidagarritasuna ez dela erabatekoa. Hainbat arrazoi daude horretarako: identifikazioa inkestatzaileak egin du, eta inkestatzaileak botanikaren gainean dakiena ez da kasu guztietan behar bestekoa. Informatzaileak ere ez dira ehuneko ehunean fidagarriak aipatzen dituzten landareak jasotzeko eskatzen zaienean, batez ere hainbat urte lehenago erabiltzen ikusi zituzten landareak aipatzen dituztenean. Eta egoera zaildu egiten da antzeko itxura duten espezie asko daudenean. Sarritan, identifikazioak egiteko, izen herrikoia zientzia arloko testuetan azaltzen den izen zientifikoarekin lotzeko joera dago. Baina kontua da batzuetan espezie batentzat hainbat izen daudela herrian eta, baita kontrara ere, hau da, izen arrunt bat hainbat espezie izendatzeko erabiltzen da. Liburu honetara ekarritako informazioa ahoz aho zabaldu da. Kontu handiz jokatu dugu, gure informatzaileek esandako erremedioak ez daitezen izan liburuetan ikasitakoak edo komunikabideetan entzundakoak; dena dela, saihestezina da batzuetan bat etortzea informazio batzuk. Erremedio horiek, kasu batzuetan belaunaldiz belaunaldi erabili izan diren arren, ez dute zertan eraginkorrak izan ikuspegi medikotik. Baliteke kaltegarriak ere izatea gaur egun ditugun ezagutza eta higiene ohituren arabera. Era berean, ez dugu nahi lan hau sendabelarren errezeta bilduma izatea. Gaur egun, merkatuan argitalpen asko daude horretarako; argitalpen horietan belarrak dagokien irudi edo argazki eta guzti daude jasota, eta zein gaixotasunetarako diren eta nola aplikatzen diren azaltzen da. Lan honen egitura eta asmoak ez doaz halako argitalpenen edukien bidetik. Hasiera batean, ale honetan herri albaitaritza sartzea pentsatu zen, gai antzekoak dira eta. Hain zuzen ere, Atlas Etnografikoaren aurreko alean, nekazaritza eta abeltzaintzari buruzkoan, halaxe iragarri genuen, kontuan hartu behar baita erremedio asko berdinak direla medikuntzan eta albaitaritzan, beti ere, etxe-abereen kasuan, landareekin prestatutako erremedioak kontzentratuagoak eta dosi askoz handiagoak direla. Erlijioan edo magian oinarritutako sendabideak ere parekoak dira eta, esate baterako, petrikilo edo hezur-konpontzaile asko ganadua osatuz hasi dira lanbide horretan, eta ondoren lan egin dute pertsonekin. Hala ere, material horiek hurrengo batean argitaratzeko utzi ditugu, medikuntzari dagokion atalak hartu duen luzera ikusita. === Aldaketak === XX. mendean medikuntza akademikoa asko aurreratu da eta, urteak igaro ahala, gero eta azkarrago egiten du aurrera. Horren eraginez, herri medikuntzan oinarritutako sendabideek behera egin dute. Dena dela, medikuntza arloko aditu askok zera esan dute: “oso akats gutxi daude herri medikuntzan; kasu askotan landareen erabilera literatura zientifikoaren arabera landare horiek dituzten ezaugarrietan dago oinarrituta. Landare gutxi batzuk ikertu ditugu, literaturan azaldu ez eta sarritan erabiltzen zirelako leku desberdinetan (...), eta halakoetan landare horien eragina frogatu egin ahal izan dugu»<ref>Margarita FERNÁNDEZ. “Medicina popular navarra” in ''Zainak. Cuadernos de Antropología-Etnografía'', XIV (1997) 35. or.</ref>. Herri medikuntzan, petrikiloek bete izan duten zeregina ere nabarmentzekoa da. Lehenago, sendatzeko gaitasuna zuten pertsonek leku garrantzitsua izaten zuten gizartean, harik eta herritar gehienek ikasketa zientifikodun osasun langileengana jotzeko aukera izan duten arte. Petrikiloak familia jakin batzuetakoak ziren, jakintza familian igarotzen zen, pertsonarik pertsonara. Bai petrikiloak bai beste sendatzaile batzuk garrantzia galtzen joan ziren XX. mendean zehar, osasun arloko profesionalak ugaritu ahala eta haien zereginak betetzen zituzten heinean. Baina gaur egun badaude oraindik, nahiz eta ez izan iraganean zuten garrantzia; ohiko medikuntzaren bidez osatzen saiatu ondoren joaten da jendea petrikilo edo sendatzaileengana. Gaur egun, era berean, gora egin dute medikuntza alopatikotik kanpoko kontsultek, esate baterako, naturopatak, homeopatak, masajistak, dietetika adituak, belar-dendak eta abar. Antzina, zauriak sendatzeko erremedioak etxean gordetzen ziren, baita ukenduak erredurentzat eta landareak inhalazioak egiteko edo infusioak prestatzeko ere. Landareekin egindako erremedioak garrantzitsuak ziren. Etxeko ortu edo baratzean landare batzuk helburu terapeutikoekin landatzen ziren, baina landarerik gehienak zelai edo basoan batzen ziren. Baliotsuagoak izateko, landareetariko batzuk urteko egun berezietan batu behar ziren; beharbada, San Joan eguneko goizaldea izango zen aproposena, eguzkia irten aurretik. Joandako mendearen erdialdean prestakin farmazeutikoak garrantzia hartzen joan ziren, eta apurka-apurka erremedio tradizionalak baztertu egin dira. Gaur egun, etxeetan oraindik botikin txiki bat izaten da, baina ez dauka zerikusirik lehengoekin. Kamamila kenduta, ia ez da sendabelarrik biltzen, eta kamamila ere gero eta gutxiago, dendan erositakoa erabiltzen baita gehienbat. Horrela, bada, ia galduta dugu antzinako ohitura horretatik geratzen zen azken hondarra ere. Lehen, berriz, herri medikuntza hurbilago zegoen medikuntza ofizialetik, izan ere, iraganean, medikuntza ofizialak sarritan erabiltzen zituen landareak eta formula magistralak. Baina sintesi produktuek eta aurrerapen teknologikoek aurrera egin duten heinean, medikuntza ofiziala etengabe urrundu da sendabide tradizionaletatik. Halaber, ezagutza areagotu eta teknika analitikoak hobetu diren neurrian, lehen ezezagunak ziren gaixotasun berriak identifikatu dira. Horren adibide dugu hiperkolesterolemia, hau da, “kolesterola izatea”. Gaixotasun berri bat agertuz gero erremedioak ere berriak erabili izan dira, eta oso desberdinak: azalpen medikoetan oinarritutakoak batzuetan, edo komunikabide fidagarri edo ez hain fidagarrietan emandako sendabideak beste batzuetan. Beste alde batetik, gaixotasun batzuen izena aldatu egin da, edo lehendik ezagunak ziren gaitz batzuk izendapen berrietara asimilatu dira; esate baterako, hipertentsioa lehen “odol lodia edo lohia” deitzen zen. Kasu horietan, lehendik ezagunak ziren erremedioak aplikatzen dira oraindik. Gaur egun, jende gehiagok dihardu osasunean, jende gehienak botikak hartzen ditu eta gaixotasunak zehatzago ezagutzen dira, baina horrezaz gain, medikuntzarako instalazioak ere nabarmen hobetu dira, bai herriko kontsulta, osasun-zentro zein ospitaleei dagokienez, bai profesionalek eskura dituzten baliabide teknikoei dagokienez. Bilakaera honen berri zehatzagoa izateko, Luis S. Granjel doktorearen ''Historia de la medicina vasca''<ref>Luis S. GRANJEL. ''Historia de la medicina vasca''. Salamanca: 1983.</ref> liburua irakurtzea gomendatzen dugu. Informatzaileek jakin badakite medikuntza zientifikoaren garapenari esker eta, horrekin batera, baldintza higienikoetan eta elikaduran egindako hobekuntzari esker, emaitza garrantzitsuak lortu direla, esate baterako, bizi-itxaropena luzatzea eta aurreko hamarkadetan umeetan zegoen heriotza-tasa handia txikitzea. Arlo honetan, adibiderik argiena infekzioarena da. Herritarren artean, sukarra da gaixotasunaren erakuslerik argiena, mina baino agiriagoa sarritan. Sukarrak gaitz larria dagoela erakusten du, gehienetan infekzio motaren batekin lotutakoa, eta antibiotikoak ez zeuden sasoian osasun-arazo larria izan zitekeen. Sukar handia gaixotasun larriaren adierazletzat hartu izan da, eta, era berean, kezkagarritzat jo izan da sukarra behin eta berriro izatea. Sukarrari aurre egiteko bi metodo erabili izan dira, beti ere helburua, herri medikuntzan ohikoa denez, sukarraren eragileak sendatzea baino gehiago, sukar hori gutxitzea dela: bata, izerdia eragitea eta, bestea, igurtziak egitea. Liburuan zehar, halaber, infekzioak sendatzeko hainbat erremedio jaso dira. Hain zuzen ere, antibiotikoak aurkitzea eta hedatzea izan da herritarrentzat XX. mendeko aurkikuntza medikorik garrantzitsuena; horren erakusle dugu gure herrietan kale eta plaza asko Alexander Flemingi eskainitakoak izatea. [[File:5.1_Hierbas_medicinales_de_la_botica_de_Obanos_Primera_edad_del_siglo_XX.jpg|center|600px|Hierbas medicinales de la botica de Obanos (N), primera mitad del s. XX. Fuente: M.ª Amor Beguiristáin, Grupos Etniker Euskalerria.]] Baina medikuntza zientifikoak hedapen handia izan duen arren, herritarren pentsaeran ez dira erabat baztertu oraindik elementu magikoak. Esate baterako, oso zabalduta dago erremedio bat egun jakin batzuetan egitea, beti egun-kopuru bakoitia. Magikotasun hori garatxoak edo hemorroideak osatzeko erabilitako zenbait erremediotan ere aurkitzen da: garatxoa edo hemorroidea irudikatzen duten landare, garau edo fruta txikiak erabiltzen ziren eta, batu ondoren, aldean eramaten ziren, horrela, sikatu ahala, garatxoa edo hemorroidea ere sikatu egingo zelakoan. Erremedio horiek oso ezagunak ziren eta gaur egun ere oraindik erabiltzen dituzte gure informatzailerik zaharrenetariko batzuek. Hori are nabarmenagoa da zenbait sinesmen erlijiosorekin; esate baterako, San Blas haria eramateko ohitura oso errotuta dago gaur egun. Osasun sistema hedatzeak jendeak jokabidea aldatzea ekarri du. Gaur egun baten bat txarto dagoenean, berehala joaten da medikuarenera. Medikuak gaixoaren gaitza zein den zehazten du eta tratamendua jartzen dio edo, bestela, leku egokiago batera bidaltzen du, bitarteko eta ezagutza gehiago omen duen adituren batengana, hau da, espezialistarengana. Gaur egun, ohikotzat jotzen da jokabide hori, baina mentalitate aldaketa handia ekarri du. Lehenago, gaitza bere kabuz sendatzeko modukoa ez zela ikusitakoan baino ez zen joaten jendea petrikilo edo sendatzailearengana, edo geroago medikuarenera. Gaixoa bera zen bere buruaren arduraduna, bazuen erremedioen berri eta, sendatzen ahalegintzeko erremedioak egiteko bitartekoak ere bazeuzkan, edo, bestela, inguruan lor zitzakeen. Jarrera horrekin, gainera, tregua bat eskaintzen zitzaion gorputzari, hau da, gorputzaren sendatzeko ahalmenarekin fidatzen ginen. Nolabait esateko, gure osasuna edo, hobeto esanda, gure gaixotasuna medikuen eta osasun politikak erabakitzen dituztenen esku utzi dugu. Dena dela, azken aldi honetan, gero eta ardura handiagoa nabari da herritarrak osasun arloan hezteko; hala ere, helburu hori lortzeko informazio eta heziketa kanpainak egin behar izateak gure gizartean zerbait arraroa gertatu dela erakusten du. Hainbat galdera datozkigu burura: esate baterako, zergatik joaten garen gero eta sarriago medikuarenera, zergatik jotzen den hainbeste larrialdi zerbitzuetara arazo arinekin, edo zergatik gastatzen den hainbeste botikatan (etxe batzuek farmazia txikiak dirudite). Gaixotasuna ulertzeko moduan zein zati dagokio gaur eguneko medikuntza teknifikatuak ahaztuta duen gizatasunari? Gaur eguneko kontsultetan azken minutua ere kontrolatuta egonik, nork entzuten du jendearen sufrimendua? Familiakoek eta ingurukoek egiten diete aurre gaur egun ere gabezia horiei, baina gizarte eta familia ereduak aldatu ahala, arreta mota hori ere kinka larrian egongo da. Medikuek eurek baieztatzen dute jendea kontsultatik ateratzen denean, hein batean sendatuta joaten dela, eta botiken balioa neurtzeko orduan efekto plazeboa dutela onartzen da, hau da, gaixoak sinisten duela on egiten diola, berez medikuntzaren ikuspegitik halakorik izan ez arren. Medikuntza tradizionala apurka-apurka baztertzen joan den arren, azken aldian berriro azaltzen hasi dela ikusten da, beste modu batean bada ere. Ekialdeko ezagutza medikoen gainean interes gero eta handiagoa dagoela ikusten da. Batzuek sendabelarrak erabiltzen dituzte, gure inguruko zelai edo basoetan jaso daitezkeenak edo belar-dendetan erositakoak. Beharbada, sintesi-medikamentuak baino naturalagotzat hartzen direlako eta, beraz, alboondoriorik gabekoak direlako ustean egin du gora sendabelarren erabilerak. Joera hori aprobetxatu egiten dute komunikabide eta argitaletxeek, eta gero eta informazio gehiago eskaintzen dute, behin eta berriro errepikatzen duten legez, “gure arbasoengandik datozen” sendabideen gainean. {{DISPLAYTITLE: Atarikoa}}{{#bookTitle:Herri Medikuntza Euskal Herrian|Medicina_popular_en_vasconia/eu}}