Atlas Etnográfico de Vasconia

Euskal Herriko Atlas Etnografikoa José Miguel de Barandiaranek garatutako ikerketa etnografikoko proiektu bat da; euskal herriaren kultura tradizionalaren eta haren bilakaeraren ikerketa du xede.

1962an euskal atlas kultural bat egin beharra planteatu zen. Gerraosteak geldiarazi egin zituen hogeita hamarreko hamarkadan hasitako gizarte aldaketak, baina hirurogeiko hamarkadaren hasieran eraldaketa orokor bat nabari zen bizitzaren arlo guztietan.

1965ean Etnologiako Europako Nazioarteko Konferentziak, Stockholmen egina, Europa osoan gertatzen ari ziren aldaketak kontuan hartuta, atlas etnografikoak egin behar zirela aldarrikatu zuen, giza taldeen eta gizarte tradizionalen ezaugarri kulturalak jasoko zituzten landa-laneko inkesten bitartez.

1968an, Zaragozan egindako kongresu batean, Barandiaranek izenburutzat Bosquejo de un atlas etnográfico del pueblo vasco zeukan komunikazioa aurkeztu zuen (Euskal herriaren atlas etnografiko baten zirriborroa).

Hainbat hamarkadatan argitalpen etnografikoetan eta aurretik taldean egindako hiru ikerlanetan pilatutako eskarmentuarekin, Etniker Taldeek Gipuzkoako Ataun herrian 1987an egindako XII. Bilera Nagusian Atlas Etnografikoa egiten hastea proposatu zen. Horretarako, Eskualdearteko Zuzendaritza Batzorde bat sortu zen, lurralde-talde bakoitzeko arduradunek osatua, ikerketa eta idazketa antolatzeko. Lurralde-taldeak, halaber, entitate handiagoko egitura baten barruan konfederatu ziren, Etniker Euskalarria izenekoa.

Ikerketa prozesua

Zuzendaritza Batzordeak zehazten du zein izango den hurrengo urteko edo urteetako ikerketa kanpaina, eta kide guztiei jarraitu beharreko inkesta ematen zaie. Lurralde-talde bakoitzeko arduradunek lurraldeko eskualde desberdinetan kokatutako herrietan egiteko ikerketak planifikatzen dituzte. Aldian behin bilerak egiten dira, ikerketan sortutako zailtasunak konpontzeko.

Atlasaren liburuki bakoitzak, batez beste, ikerketa 70 herritan egitea eskatzen du, eta galdetegia 450-500 informatzaileri aplikatzen zaie.

Kide bakoitzak bere herrian egiten du ikerketa, eta landa-memoria bat idazten du. Lurralde-talde bakoitzeko arduradunek lortutako emaitzak ebaluatzen dituzte.

Bildutako informazioak ez dio iraganean gertatutakoari soilik erreferentzia egiten; izan ere, egungo egoera eta gertatu diren aldaketak ere aintzat hartzen ditu.

Idazketa eta argitalpen prozesua

Atlasen liburukiak egiteko Idazkaritza Teknikoa behar da, lan hori egiteko langileekin eta bitartekoekin. Labayru Fundazioaren Etnografia Arloan kokatu zen hasieratik, Derion (Bizkaia). Bi lokal ditu idazketa lanerako; horretarako, euskal gaien liburutegi zabala dauka, bai eta etnografian espezializatutako beste bat ere. 1988az geroztik, idazketa taldeak egoitza honetan egiten du lan, lurralde-taldeen arduradunekin eta ikertzaileekin kontaktuan. Han jasotzen dira inkesta egindako herri guztietako memoria etnografikoak, baita hari laguntzen dion material grafikoa ere.

Dado que el proceso de investigación y recopilación de datos se realiza más rápidamente que la elaboración de cada tomo correspondiente, ambos procesos están desligados en el tiempo. Eso ha permitido que se hayan podido completar prácticamente todos los grandes apartados del citado cuestionario Etniker de modo que estos materiales se encuentran a la espera de su elaboración. Aparte de la razón explicada hay otra de mayor peso que justifica que se adelante la investigación de campo y es que teniendo en cuenta que se da una notable importancia a los conocimientos de los informantes de mayor edad, la demora en la misma acarrearía una notable pérdida de datos.

Una vez que se inicia la elaboración de un tomo del Atlas estos materiales se clasifican y se ordenan previamente. A la vez se recaba toda la bibliografía relacionada con el tomo en preparación. Aquí tienen un papel importante las publicaciones previas a la realización de la campaña de investigación y que siguen una metodología similar ya que hay que tener en cuenta que la recopilación etnográfica promovida por Barandiaran comenzó a inicios del pasado siglo XX con la publicación del Anuario de Eusko Folklore en 1921.

El proceso de redacción es laborioso dada la extensión de cada tomo y el elevado número de memorias que se manejan. Para la edición del tomo se lleva a cabo una tarea de selección de material gráfico, tanto aportado por los encuestadores como de origen bibliográfico.

Se han editado ocho tomos:

• La alimentación doméstica. 1990
• Juegos infantiles. 1993
• Ritos funerarios. 1995
• Ritos del nacimiento al matrimonio. 1998
• Ganadería y pastoreo. 2000
• Medicina popular. 2004
• Casa y familia. 2011
• Agricultura. 2017