127 728
ediciones
Cambios
m
Para analizar las condiciones en las que se desarrollaba el pastoreo hasta mediados del siglo XX conviene tener en cuenta aspectos relativos a la propiedad de los rebaños o a las características del pastoreo en sí mismas. Y es que resulta distinta la situación de un pastor dueño de un rebaño pequeño o mediano, de la del gran propietario o de la del pastor concejil, contratado por el pueblo. También difiere la posición de aquel que se limitaba a conducir diariamente el rebaño al monte desde el valle con la del que se veía obligado a recorrer cientos de kilómetros en busca de pastos o a permanecer aislado durante meses, sin más compañía que el ganado.<div style="margin-left:0cm;"></div>
En generalGaztelaniazko ''pastor'' hitza edozein azienda mota bazkatzen duena izendatzeko baliagarria baldin bada ere (euskarazko ''abeltzain'' bezala), eskuarki izen hori ardi azienda bazkatzen, zaintzen eta gordetzen duenari aplikatzen zaio (euskarazko ''artzain'' bezala). Lezaunen (N) jasotako datu baten arabera, bereizketa egiten zen, en la vertiente atlántica de Vasconia ha predominado el pequeño eta ''pastor dueño de sus ovejas'' artaldea zaintzen zuena zen eta ''ganadero'' gainerako animaliez arduratzen zena. Euskaraz bi hitz ezagutzen dira: ''artzain'', ardiez arduratzen den abeltzaina izendatzeko; en tanto que en la vertiente mediterráneaeta ''unai'', junto a éstebehi aziendaz arduratzen denarentzat<ref>Jatorrian, ''artzain ''hitzak'' ardi'' eta ''zaindu ''hitzak batzen ditu, baina ''unai ''hitzaren etimologia ez da hain argia. Mitxelenak esaten zuen tentagarria zela ''ule'' hitzetik (ile, artile) datorrela esatea, baina ez dagoela horretarako oinarri sendorik. Vide Luis MICHELENA. ''Fonética Histórica Vasca. ''Donostia: 1977, 2. argitaraldia, han convivido los pastores asalariados de grandes rebaños y los pastores contratados por los concejos para conducir y cuidar del ganado de los vecinos479. or.<div class="subindice"/ref>. Arraiozko (Baztan-N) gure inkestan, ''uneia'' hitza jaso da behiak zaintzeaz arduratzen dena izendatzeko. Zuberoako Etxebarre herrian, ''bordazain'' hitzak, bordaz arduratzen dena izendatzeko erabilia, ''artzain'' hitzaren antzeko adiera du herri hizkeran, baina batak eta besteak egiten dituzten lanak desberdinak dira, eta gainera ''artzainak'' gunerik altuenean egiten du lan eta antzina transhumantzia txiki bat egiten zuen. Nolanahi ere, ''pastor'' (gaztelaniaz, euskarazko ''abeltzain'' bezala) aziendarekin batera bizi eta hura bere probetxurako darabilena da. Artzaintza XX. mendearen erdialdera arte zer baldintzatan garatzen zen aztertzeko, komeni da kontuan hartzea artaldeen jabetzari eta artzaintzaren ezaugarriei bereei buruzko alderdi batzuk. Ez baita berdina artalde txiki edo ertain baten jabearen egoera eta jabe handiarena edo herriak kontratatutako kontzeju-artzainarena. Ez dira berdinak, halaber, artaldea egunero haranetik mendira eraman besterik egiten ez zuenaren egoera eta bazkaleku bila ehunka kilometro egin behar zituenarena edo hilabeteak bakartuta eman behar zituenarena, azienda beste konpainiarik gabe. Oro har, Baskoniako isurialde atlantikoan bere ardien jabe den artzain txikiak izan dira ugarienak; isurialde mediterraneoan, aldiz, horiekin batera, artalde handien soldatapeko artzainak eta kontzejuek auzokideen aziendak gidatzeko eta zaintzeko kontratatutakoak izan dira.Apartados:=== [[Pastores_de_rebaño_propio|Pastores de rebaño propio]] =Ardien jabe diren artzainak == Figura hau ugariagoa izan zen Bizkaian, Gipuzkoan eta Baskonia kontinentalean; Nafarroako herri askotan ere jaso izan da. === [[Pastores_de_grandes_rebaños|Pastores de grandes rebaños]] Artzain-mutilak. Artzainen semeak === Ikasketa ofizio guztietako osagaia izan da. Antzina adin txikiagoz hasten zen, landa eremuko haurren eskolaratze aroa laburra zelako eta etxeko lanetarako langileak behar zirelako. Batzuetan, artzaintzaren munduan hasten ziren nerabeak kontratatutako artzain-mutilak izaten ziren. Beste batzuetan, familiako kideren batek laguntzen zion artaldearen jabe zen artzainari, eskuarki seme batek, eta, modu horretan, semea aitaren lanbidea ikasten hasten zen. ==Artalde handien artzainak == [[Pastores_concejiles|Pastores concejiles]] Artaldeak oso handiak ez zirenean, jabeak berak arduratzen ziren animaliez beste artzain batzuen beharrik gabe. Ez da ohikoa izan artalde baten jabeak artzain bat kontratatzea bere azienda zaintzeko. Zereginik garrantzitsuenak, artilea saltzea adibidez, bere gain hartzen zituen jabeak. Hain zuzen ere, artzainen kontratazioa Nafarroako gune batzuetako kontua baino ez da eta, zehatzago esateko, transhumantziako artalde handiak izan diren lekuetako kontua. ===Soldatapeko artzainak === [[Cuidado_del_ganado_a_renque|Cuidado Antzinako garaietan, herri batzuetan artalde handien jabe ziren familiei lotutako soldatapeko artzainaren figura izan zen. Horrela, Nafarroako lurraldeari dagokionez, soldatapeko artzainen presentzia egiaztatu da Liberrin eta Aiantzen, Agoitzen; jabe handi ziren bi markesentzat egiten zuten lan. Lodosan, Kodesen eta Araguesen ere bazeuden soldatapekoak, XIX. mendearen hasieran mila ardiren jabe izatera iristen ziren artaldeak zituzten bi abeltzain zeudelako<ref>Severino PALLARUELO. ''Sobre cultura pastoril''. Errioxa: 1991, 287. or.</ref>. Elortz haranean bereziki artzaintzara emanak bizi ziren eta artaldeak zaintzeko artzainak kontratatzen zituzten familiak zeuden, baina hirurogeita hamarreko hamarkadako urteetan desagertzeko joera izan zuten dagoeneko<ref>Haran honi dagozkion datuak lan honetatik hartuak dira: Javier LARRAYOZ. «Encuesta etnográfica del ganado a renque]] Valle de Elorz (III)» in CEEN, VIII (1976) 92, 95. or.</ref>. === Morroiak === [[Apendice_1_Hameka_urtetan_Iratin_bordazain_guardian_de_cabaña_ganadera|Apéndice 1: Batzuetan ezinbestekoa bihurtzen zen artaldeaz arduratzeko laguntzaileak izatea eta, soldatapeko artzainak kontratatu beharrean, ''morroiak'' edo ''kriaduak'' hartzen ziren (gaztelaniaz ''Hameka urtetan Iratin bordazaincriados'' ). Hala jaso da Elortz haranean (guardián de cabaña ganadera en Irati a los once añosN); Aralarren, Izarraitzen, Ernion eta Ezkion (G)]] ; Azken aipatutako herri horretara beste gune batzuetatik etorritako artaldeak iristen ziren, jabeak eta haren semeak gidatuta, eta, horrez gain, herriko gazteren baten zerbitzuak kontratatuta. === Artzain-nagusia === [[Apendice_2_Contrato_de_pastores_de_ganaderia_de_villa Herri batzuetan egiaztatu denez, batzuetan artzaintza lanbide zuten pertsonek artzain-eskalan gailurrera iritsi arteko edo beren ardien jabe ziren artzain bihurtu arteko ikasketa egiten zuten<ref>Pirinioetako artzainen sailkapena, Erronkari haranari buruzko erreferentzia barne, lan honetan ikus daiteke: VIOLANT I SIMORRA._Año_de_1890''El Pirineo Español''._Berganzo_(A)|Apéndice 2II. liburukia. Bartzelona: 1986, 386 or. eta hurrengoak.</ref>. Ohikoa zen artzaintza lanbide zuenak kategoria batetik besterako bilakaera izatea: Contrato de pastores de ganadería de villalehenik, lanbidean hastean, morroi edo artzain-mutil moduan, artean ere haurra zela; ondoren, esperientzia handia hartu eta gero, artalde osoaren ardura zuen artzain-nagusi moduan; azkenik, zaintzen zituen abelburuen jabe moduan. Egoera horiek Nafarroako lurraldean izan dute beren adierazpenik berezkoena. == Kontzeju-artzainak == Berrogeita hamarreko hamarkadako urteetan kontzejuak kontratatutako artzainaren presentzia oso ohikoa izan da Araban eta Nafarroako herri askotan. Gipuzkoako herri batzuetan ere izan ziren halakoak, baina haien oroitzapena galdu egin da. Año de 1890Azienda modu komunitarioan bazkatzeko prozedura bat da, halako moldez non herri bateko biztanleek artzain bakarra zuten herriko artaldeak zaintzeko. Berganzo (A)]] ==Azienda txandaka zaintzea == </div><br/>Azienda txandaka zaintzeko sisteman, ''a renque'' deritzonean, herri bateko biztanleek aziendak beraiek zaintzea adosten zuten, bakoitzak artaldera bildutako animalia kopurua kontuan hartuz ezarritako txandetan. Zaintza metodo hau ez da Araban soilik erabili, baina lurralde horretan izan zuen indarrik handiena. {{DISPLAYTITLE: XV. CLASES DE PASTORESARTZAIN MOTAK}} {{#bookTitle:Ganadería y Pastoreo en VasconiaAbeltzaintza eta Artzaintza Euskal Herrian |Ganaderia_y_pastoreo_en_vasconia/eu}}
Texto reemplazado: «{{#bookTitle:Abeltzaintza eta Artzaintza Euskal Herrian | Ganaderia_y_pastoreo_en_vasconia/eu}}» por «{{#bookTitle:Abeltzaintza eta Artzaintza Euskal Herrian | Ganaderia_y_pastoreo_en_vasconia/eu}}»
<div style="margin-left:0cm;"></div>