Cambios

Saltar a: navegación, buscar

Otras formulas en euskera

1030 bytes añadidos, 06:27 23 may 2019
m
Texto reemplazado: «:''– » por «:''— »
:''txantxi-parra kasti-llano,''
:''bidian bidian kanta-soño''
:''erla, erla, tiki, taka, pist''<ref>IbidemAPD. Cuad. 9, ficha 949.</ref>.
Las tres siguientes proceden de Ondarroa (B), la primera de ellas relacionada con las anteriores:
:''sakitin fuera.''
La siguiente versión fue recogida por Lekuona<ref>Manuel de LEKUONA, . «Las canciones infantiles»in ''Yakintza'', cit., II (1933) p. 139.</ref> sin especificar localidad:
:''Don do nil''
:''sakitin fuera.''
 
 
Otra fórmula similar:
:''Don don niten'' :''sakiti sakiti fuera,'' :''Doña Petra Salamuera,'' :''tú quisiera, si era fuera.''&emsp;(Berastegi-G)
Más versiones:
:''Mingala, mingala'' :''tu te la fa'' :''itturritik behera'' :''joan ta ¡fuera!''&emsp;&emsp;&emsp;(Lekunberri-N) ''Jesukriston baratzan'' ''aza burue loratzen''
:''Jesukriston baratzan'':''aza burue loratzen'':''aitatxo, amatxo,'' :''purra, purra'' :''itxito.''&emsp;&emsp;&emsp;&emsp;&emsp;&emsp;&emsp;(Zerain-G)
En Ataun (G) se han recogido las tres siguientes:* ''Harrapaketan berriketan zarie zertan''
:''* Harrapaketan berriketan''
:''zarie zertan''
:''hamalau erregaletan''
:''horra bada bertan.''
También en el primer verso ''«bertan» ''por ''«berriketan»''.
:''hamalau erregaletan* Ezkutaketan ketan'' :''horra bada bertan.denok jolasketan'' También en el primer verso :''«bertan» ''por ''«berriketan».''* batzuek aldamenetan''Ezkutaketan ketan denok jolasketan''   :''batzuek aldamenetan zu bakarrik bertan.''* ''Ezkutaketan berriketan zarie zertan''
:''* Ezkutaketan berriketan'':''zarie zertan'':''hamalau erregaletan '':''horra bada bertan.''
La siguiente se utilizaba en Erasun (N) para determinar quién debía ser el perseguidor en un juego de escondite conocido como ''«Altxaketa»: «Ruxe - muxe - errote - kabe - lore - viene - kox».''
Al que le correspondía ''kox ''se le excluía del corro, y así, sucesivamente, se repetía hasta que quedase solamente uno<supref>223Juan GARMENDIA LARRAÑAGA. Juegos juveniles» in AEF, XXXIII (1985-86) p. 25.</supref>.
En Leitza (N) utilizaban esta otra para jugar a ''«Balea»'': ''«Gaztañe - gora- bera- txipitin - txapatan - fuera».''
El señalado con el ''fuera ''quedaba excluido del círculo en el que se efectuaba el sorteo. Así continuaba éste hasta que sólo quedase un niño que recibía el nombre de ''betetzen ''y era el encargado de tratar de capturar a los demás<sup>223</supref> Juan GARMENDIA LARRAÑAGA. Juegos juveniles» in AEF, XXXIII (1985-86) p. 25.</ref>.
El señalado con el Esta misma versión la cita Aingeru Irigaray<ref>A. APAT-ECHEBARNE. ''fuera Noticias y viejos textos de la «Lingua Navarrorum»''quedaba excluido del círculo en el que se efectuaba el sorteo. Así continuaba éste hasta que sólo quedase un niño que recibía el nombre de San Sebastián, 1971, p. 242.</ref>: ''betetzen «Gaztaiña gora bera txikitun txakutun fuera».''y era el encargado de tratar de capturar a los demás<sup>224</sup>.
Esta misma versión la cita Aingeru IrigarayUna más, ésta de Maya (N): ''«Gaztaña, txikitin, xakutun fuera»''<supref>225APD. Cuad. 3, ficha 288.</supref>: ''«Gaztaiña gora bera txikitun txakutun fuera».''
Una más, ésta El ''«Bule» ''era un juego de Maya escondite en San Sebastián (NG). Se empezaba por hacer el sorteo para designar el que había de ser ''para, ''cantando: ''«Gaztaña«Don don, txikitincandel, xakutun fuera»barriola, barriola plust»''<supref>226José de ELIZONDO. «Folklore donostiarra. Juegos de la infancia» ''in Euskalerriaren Alde, ''XVIII (1985) p. 298.</supref>.''
El ''«Bule» ''era un juego de escondite en San Sebastián En Oiartzun (G)<ref>Manuel de LEKUONA. Se empezaba por hacer el sorteo para designar el que había de ser ''para«Cantares populares» in AEF, ''cantando: ''«Don don, candel, barriola, barriola plust»<sup>227''</sup> En Oiartzun X (G1930)<sup>228p. 67.</supref> y Elizondo (G)<supref>229APD. Cuad. 3, ficha 356.</supref> se conocen fórmulas prácticamente idénticas a la anterior.
De Arraioz (N) procede esta otra:
:''Bat, birle, iru, lau,'' :''ezkontzen da mundu hau, '':''arrotoña fraile,'' :''kukua meza emaile,'' :''ukiki, ukiki,'' :''katu zarra miliki.''
:Uno, dos, tres, cuatro, / se casa este mundo, / la rata es fraile / el cuclillo el celebrante, / ''ukiki, ukiki, / ''/ el gato viejo se lame.
Las siguientes son de Abadiano (B):
:''<nowiki>* Antontxu, Antontxu zara zu </nowiki>'':''kuartillu t'erdigaitik'' :''oia saldu dozu.'' :''Aitte datorrenian, pian ama datorrenian, nian. Etxetik kanpora'' ''bialduko zaittu.'' ''<nowiki>* Txilin txili mañe</nowiki>'' ''bijjer santa Mañe'' ''etzi Domu Santu'' ''umien zuluen sartu'' :''ama negarrez aitte dolorez abadie kantuen enrielen pozez.'' 224 Ibídem. 225 APAT-ECHEBARNEdatorrenian, ''Noticias y viejos textos, ''opnian. cit., p. 242. 226 APD. Cuad. 3, ficha 288. 227 José de ELIZONDO. «Folklore donostiarra. Juegos de la infancia» ''in Euskalerriaren Alde, ''XVIII (1985) p. 298. 228 Manuel de LEKUONA. «Cantares populares» in AEF, X (1930) p. 67. 229 APD. Cuad. 3, ficha 356.:''<nowiki>* Sorgiña piruliña </nowiki>erratza gaiñean ipurdia zikiña kapela buruan. Sorgiña, sorgiña, ipurdia zikiña ezetz harrapatu? Tentela zara Etxetik kanpora''zu. En Andoain (G)<sup>230</sup> para echar suertes para el juego recitaban: ''Isabela, Manuela Catalina veinte; veinte bulete,'' ''zipi-zipiton,'' ''Martin zapatón, carnabela trompeta lau kirikon.'' ''Lau kiri Andrés, bost si sila gurutze,'' ''enonita santagurutze,'' ''enonita santa gurutze.'' Además de las fórmulas recogidas por Manuel Lekuona citadas con anterioridad, a continuación se mencionan otras, algunas de ellas del mismo estilo que las precedentes. En ningún caso se cita su lugar de procedencia, sin embargo se incluyen por su interés<sup>231</sup>bialduko zaittu.* ''Pin-pon, lau seron;''   ''tres sardinas y un capón; saltxa-pika, tortolika'' ''de putzon.''* ''Don-don kikelabon;''  
:''saltsa-luka, esla-buka buka, madre, saltsa-bon; likan-likan, tortolikan... Bran-brutx!* Txilin txili mañe'':''bijjer santa Mañe'':''etzi Domu Santu'':''umien zuluen sartu'':''ama negarrez'':''aitte dolorez''* :''Don-don, kikilikon; saltsa-pica, tortolica... Bran-brutx!abadie kantuen''* :''Don-don, ke-bon; attona Martxelon; kiski-ti, kaskaenrielen pozez.''
:''* Sorgiña piruliña''
:''erratza gaiñean''
:''ipurdia zikiña''
:''kapela buruan.''
:''Sorgiña, sorgiña,''
:''ipurdia zikiña''
:''ezetz harrapatu?''
:''Tentela zara zu.''
En Andoain (G)<ref>LEF.</ref> para echar suertes para el juego recitaban:
:''kaskaIsabela, Manuela'':''Catalina veinte;'':''veinte bulete,'':''zipi-melonzipiton,'':''Martin zapatón,'':''carnabela trompeta'':''lau kirikon.'':''Lau kiri Andrés,'':''bost si sila gurutze,'':''enonita santagurutze,'':''enonita santa gurutze.''
Además de las fórmulas recogidas por Manuel Lekuona citadas con anterioridad, a continuación se mencionan otras, algunas de ellas del mismo estilo que las precedentes. En ningún caso se cita su lugar de procedencia, sin embargo se incluyen por su interés<supref>230Manuel de LEKUONA. «Las canciones infantiles» in ''Yakintza'', II (1933) pp. 138-142.</supref> LEF.
231 LEKUONA, «las canciones infantiles», cit., pp. 138-142. * :''Don* Pin-donpon, kikilikonlau seron;'':''tres sardinas y un capón; tartali kopulente'':''saltxa-pika, attona Martxelon kañabera-kañabera lau pilikon;tortolika'':''de putzon.''
:''* Don-don kikelabon;''
:''saltsa-luka, esla-buka''
:''buka, madre, saltsa-bon;''
:''likan-likan, tortolikan...''
:''Bran-brutx!''
:''* Don-don, kikilikon;''
:''saltsa-pica, tortolica...''
:''Bran-brutx!''
''mizketan-mizketan koxka melon.:''* ''Don-don, ke-donbon; bera-bera baña cuatro ríos que hay en Prantzia arre matxube, arre mandube don-don-don que se salga usted.''* :''Pin-ion, la-Va la-Valentziaattona Martxelon; aquí Española Prantzia; pone'':''kiski-pone así aberia opendi. Pin-ponti, Don Vicente Don.kaska''* :''Donakaska-dona Isabela Manuela, Catalina;melon.''
:''* Don-don, kikilikon;''
:''tartali kopulente,''
:''attona Martxelon''
:''kañabera-kañabera''
:''lau pilikon;''
:''mizketan-mizketan''
:''koxka melon.''
:''* Don-don-don;''
:''bera-bera baña''
:''cuatro ríos que hay en Prantzia''
:''arre matxube,''
:''arre mandube''
:''don-don-don''
:''que se salga usted.''
:''veinte bonete* Pin-ion,la-Va la-Valentzia;'':''aquí Española Prantzia;'':''pone-pone así'':''aberia opendi.'':''Pin-pon, Don Vicente Don.''
:''* Dona-dona Isabela'':''Manuela, Catalina;'':''veinte bonete,'':''zipi-zipitón'':''Martín-zapatón,'':''kañabela tronpeta,'':''lau kirikon;'':''zaku zar batian'':''iru gizon;'':''lau kiri-andre'':''bost señala gurutze'':''Elduñeta Santa'':''Gurutze.''
:''Martín* Dingi-zapatónlingo mañe'':''bijar Santa Mañe'':''etzi San Andres, kañabela tronpeta'':''abadie kantuan, lau kirikon'':''umia zilluan;'':''atte samiñez,'':''ama negarrez.'':''Din-dana.''
:''zaku * Elie,''zar :''batian iru gizon;errotan gari berrie,'':''Antziola’ko oyan azpin'':''aingeru kaska-zurie.''
:''* Arrelando-lando'':''Marikita buscando;'':''cinco compañía;'':''emen gatoz lau kiri'':''kanpae-andrejoten bi;'':''emaizu limosnia'':''Jaungoikuagaitik.''
:''bost señala gurutze Elduñeta Santa Gurutze.* Otsailko-otsailko,''* :''Dingi-lingo mañe bijar Santa Mañe etzi San Andres, abadie kantuan, umia zilluannik otzoa biek ilko; atte samiñez,'':''okela bat eta okela bi'':''nere burruntzie bete bedi.''
:''* Txixta-mixta, organixta;''
:''emen ez dagola, or dagola.''
:''* Mix-mix, Erramix;''
:''arratoia kolkoan;''
:''ematen, ematen, ematen...''
:''neronei ematen.''
:''ama negarrez. Din-dana.* Iru ta iru, sei'':''iru bederatzi''* :''Elieamar emeretzi,'':''bat ogei;'':''kixkili ta mixkili'':''irurogei.''
:''* Iru ta iru sei,''
:''iru bederatzi,''
:''amar emeretzi,''
:''bat ogei,''
:''bost egun,''
:''sei milla,''
:''atxuketa-billa.''
:''Ku-ku!''
:''* Kurrillo-kurrillo lepo-luze;''
:''Naparro-naparro bide-luze.''
:''errotan gari berrie* Fuera-fuera,'':''xexena fuera;'':''adarra motxa'':''punta-zorrotxa...'':''Arrapatzen ba-zaitut,'':''arrapatzen ba-zaitut,'':''bertan-bertan ilko zaitut.''
:''Antziola ko oyan azpin aingeru kaska* Txan-zurietxin-txibirin,'':''Bilbo'ra ba, une.''* :''Txan-txin-txibirin'':''zer eiten?'':''Txan-txin-txibirin'':''makillatxuek'':''Arrelandotxan-txin-lando Marikita buscando; cinco compañía;txibirin'':''ekarten.''
:''* Txin-txirikitin txorie,''
:''txoritxo txilibitarie...''
:''Erein nuen ogie''
:''oso arlo aundie.''
:''uste nuen eun anega,''
:''imiña bat zan guztie''
:''imiña bat zan guztie...''
:''Txin-txirikitin, txorie,''
:''txoritxo txilibitarie.''
El mismo Lekuona en otro texto citado con anterioridad varias veces, incluye estas otras<ref>Manuel de LEKUONA. «La poesía popular vasca» in ''Quinto Congreso de Estudios Vascos. Arte popular vasco''. San Sebastián, 1934, pp. 138-139.</ref>:
:''emen gatoz lau* Bolinén-bolinén,'':''fardín-fardín,'':''gordín-gordín...'':''álere báskuné.'':''Ke burdún, ke bardán,'':''arruá lo burdún;'':''turún-tarán, taríariarán...'':''álere báskuné...'':''prantsés-euskálduné…''
:''kanpae* Anianda-joten bimanianda'':''Maria itsusia ohean da;'':''leio ttipi, xapatera minje,'':''atxipotin zillarra'':''emaizu limosnia JaungoikuagaitikAñato’ren bearra...''* :''Otsailko-otsailko,Opilttuttela billatu!''
:''* Arla-marla,''
:''etxola kamala,''
:''betria gliga,''
:''truntxa muntxa,''
:''errota kafia,''
:''linjera kostera!''
:''* Pin-pin txoria''
:''txori papo-gorria,''
:''lan jan, koinata,''
:''txori-saltza on bat da.''
''nik otzoa biek ilko•,'' ''okela bat eta okela bi nere burruntzie bete bedi.:''* ''TxixtaDin-mixta, organixta; emen ez dagola, or dagola.''* ''Mix-mix, Erramix; arratoia kolkoan;''   ''ematen, ematen, ematen... neronei ematen.''* ''Iru ta iru, sei iru bederatzi amar emeretzi, bat ogei;''   ''kixkili ta mixkili irurogei.''* ''Iru ta iru sei, iru bederatzi, amar emeretzi, bat ogei,''   ''bost egun,'' ''sei milla,'' ''atxuketa-billa. Ku-ku!''* ''Kurrillo-kurrillo lepo-luze; Naparro-naparro bide-luze.''* ''Fuera fueradan,balan dan''   ''xexena fuera;'' ''adarra motxa punta-zorrotxa... Arrapatzen ba-zaitut, arrapatzen ba-zaitut, bertan-bertan ilko zaitut.''* ''Txan-txin-txibirin, Bilbo'ra ba, une. Txan-txin-txibirin zer eiten? Txan-txin-txibirin makillatxuek txan-txin-txibirin ekarten.'' * ''Txin-txirikitin txorie, txoritxo txilibitarie...''   ''Erein nuen ogie oso arlo aundie.'' ''uste nuen eun anega, imiña bat zan guztie imiña bat zan guztie... Txin-txirikitin, txorie, txoritxo txilibitarie.'' El mismo Lekuona en otro texto citado con anterioridad varias veces, incluye estas otras<sup>232</sup>:* ''Bolinén-bolinén, fardín-fardín, gordín-gordín... álere báskuné. Ke burdún, ke bardán,''   ''arruá lo burdún; turún-tarán, taríariarán...'' ''álere báskuné... prantsés-euskálduné...''* ''Anianda-manianda''   ''Maria itsusia ohean da•, leio ttipi, xapatera minje, atxipotin zillarra'' ''Añato ŕen bearra...'' ''Opilttuttela billatu!''* ''Arla-marla, etxola kamala, betria gliga, truntxa muntxa,''   ''errota kafia, linjera kostera!''* ''Pin-pin txoria txori papo-gorria, lan jan, koinata, txori-saltza on bat da.''* ''Din-dan, balan dan Balerakoak elizan,''   :''elizakoak kanpoan:'' :''— Betiri buru gogorra, '':''non duk ire beorra? '':''— Antxet zagok'' :''lau-zangoz ipurdi-gora.''* ''Kadira-kadira lumatxa, Txantxin-txarreko neskatxa. Upa! Upa! Mariaño!'' 
:''* Kadira-kadira lumatxa,''
:''Txantxin-txarreko neskatxa.''
:''Upa! Upa! Mariaño!''
Aingeru Irigaray recoge una versión más, empleada cuando se juega ''«Kukuka» ''para saber a quién le toca hacer de ''bete:''
232 LEKUONA, «La Poesía Popular Vasca, cit., pp. 138-139.:''Dobela, dobela, '':''kina, kina,'' :''eskola, erregina, '':''kondesina, bina, '':''bin, keko argin, '':''Salamanka,'' :''tripili trapala, '':''aingeru guarda, '':''para ti dama''<supref>233A. APAT-ECHEBARNE. ''Noticias y viejos textos de la «Lingua Navarrorum»''. San Sebastián, 1971, pp. 170-171.</supref>.''
También aparecen citadas por este mismo autor las siguientes fórmulas recogidas en el Valle de Salazar (N):* ''Martin bonbin''
:''* Martin bonbin''
:''errege ta sorgin,''
:''tipula ta gatza,''
:''Martin purdilatza.''
Se utiliza en un juego parecido al golf ''«Kalika iokoa». ''Sirve para distribuir los participantes en dos bandos. La declama cada uno de los jefes de equipo y aquél a quien corresponda la última sílaba pasa al grupo del recitador.
:''errege ta sorgin* Don,don bakadon'':''Isabela Manuela,'':''itipiti apata'':''kaskaren trella'':''kanaderan trompeta,'':''lau kirikol.''
:''tipula ta gatza,* Ardo mardo'' :''Martin purdilatza.'' Se utiliza en un juego parecido al golf ''«Kalika iokoa». ''Sirve para distribuir los participantes en dos bandos. La declama cada uno de los jefes de equipo y aquél a quien corresponda la última sílaba pasa al grupo del recitador.* ''Donkin, kin, don bakadon Isabela Manuelakin, itipiti apata''   :''kaskaren trellaporta ziri porta min,'' :''kanaderan trompetaxere, lau kirikol.mere, petxe''* <ref>A. APAT-ECHEBARNE. ''Ardo mardoNoticias y viejos textos de la «Lingua Navarrorum»''   ''kin. San Sebastián, kin, kin1971,p. 175. El P. Donostia cita una versión prácticamente idéntica para Sara (Ip): '' «Martín bonbin / erregeren sorgin / Tipula ta gatz / Martín ipurdi late.. ''porta ziri porta minCfr. APD. Cuad. 3, xere, mere, petxe<sup>234ficha 334.</supref>.''
Esta otra la aporta Azkue ''y ''fue recogida en Murelaga (B):
:''Don don kandel,'' :''mitro miko muskatel, '':''txiribiri gaña'' :''norezikan baña'' :''pera paruala'' :''txiribon txiribon<sup>235</sup>.'' <supref>233</sup> APAT-ECHEBARNE, ''Noticias y viejos textos, ''opResurrección M. cit., ppª de AZKUE. 170171. 234 Ibidem, p. 175. El P. Donostia cita una versión prácticamente idéntica para Sara (Ip): ''«Martín bonbin / erregeren sorgin / Tipula ta gatz / Martín ipurdi late.. ''Cfr. APD. Cuad. 3, ficha 334. 233 AZKUE, ''Euskalerriaren Yakintza, ''. Tomo IV. Madrid, op. cit.1947, p. 306.</ref>.
127 728
ediciones