Cambios

Saltar a: navegación, buscar

Otras formulas en euskera

8819 bytes añadidos, 09:30 6 jun 2018
sin resumen de edición
:''sakitin fuera.''
 
 
Otra fórmula similar:
 
''Don don niten''
 
''sakiti sakiti fuera,''
 
''Doña Petra Salamuera,''
 
''tú quisiera, si era fuera.''(Berastegi-G)
 
Más versiones:
 
''Mingala, mingala''
 
''tu te la fa''
 
''itturritik behera''
 
''joan ta ¡fuera!''(Lekunberri-N)
 
''Jesukriston baratzan''
 
''aza burue loratzen''
 
''aitatxo, amatxo,''
 
''purra, purra''
 
''itxito.''(Zerain-G)
 
En Ataun (G) se han recogido las tres siguientes:* ''Harrapaketan berriketan zarie zertan''
 
 
 
''hamalau erregaletan''
 
''horra bada bertan.''
 
También en el primer verso ''«bertan» ''por ''«berriketan».''* ''Ezkutaketan ketan denok jolasketan''
 
 
 
''batzuek aldamenetan zu bakarrik bertan.''* ''Ezkutaketan berriketan zarie zertan''
 
 
 
''hamalau erregaletan horra bada bertan.''
 
La siguiente se utilizaba en Erasun (N) para determinar quién debía ser el perseguidor en un juego de escondite conocido como ''«Altxaketa»: «Ruxe - muxe - errote - kabe - lore - viene - kox».''
 
Al que le correspondía ''kox ''se le excluía del corro, y así, sucesivamente, se repetía hasta que quedase solamente uno<sup>223</sup>.
 
En Leitza (N) utilizaban esta otra para jugar a ''«Balea»: «Gaztañe - gora- bera- txipitin - txapatan - fuera».''
 
<sup>223</sup> Juan GARMENDIA LARRAÑAGA. Juegos juveniles» in AEF, XXXIII (1985-86) p. 25.
 
El señalado con el ''fuera ''quedaba excluido del círculo en el que se efectuaba el sorteo. Así continuaba éste hasta que sólo quedase un niño que recibía el nombre de ''betetzen ''y era el encargado de tratar de capturar a los demás<sup>224</sup>.
 
Esta misma versión la cita Aingeru Irigaray<sup>225</sup>: ''«Gaztaiña gora bera txikitun txakutun fuera».''
 
Una más, ésta de Maya (N): ''«Gaztaña, txikitin, xakutun fuera»<sup>226</sup>.''
 
El ''«Bule» ''era un juego de escondite en San Sebastián (G). Se empezaba por hacer el sorteo para designar el que había de ser ''para, ''cantando: ''«Don don, candel, barriola, barriola plust»<sup>227''</sup>
 
En Oiartzun (G)<sup>228</sup> y Elizondo (G)<sup>229</sup> se conocen fórmulas prácticamente idénticas a la anterior.
 
De Arraioz (N) procede esta otra:
 
''Bat, birle, iru, lau,''
 
''ezkontzen da mundu hau, arrotoña fraile,''
 
''kukua meza emaile,''
 
''ukiki, ukiki,''
 
''katu zarra miliki.''
 
Uno, dos, tres, cuatro, / se casa este mundo, / la rata es fraile / el cuclillo el celebrante, / ''ukiki, ukiki, / ''el gato viejo se lame.
 
Las siguientes son de Abadiano (B):
 
''<nowiki>* Antontxu, Antontxu zara zu </nowiki>kuartillu t'erdigaitik''
 
''oia saldu dozu.''
 
''Aitte datorrenian, pian ama datorrenian, nian. Etxetik kanpora''
 
''bialduko zaittu.''
 
''<nowiki>* Txilin txili mañe</nowiki>''
 
''bijjer santa Mañe''
 
''etzi Domu Santu''
 
''umien zuluen sartu''
 
''ama negarrez aitte dolorez abadie kantuen enrielen pozez.''
 
224 Ibídem.
 
225 APAT-ECHEBARNE, ''Noticias y viejos textos, ''op. cit., p. 242.
 
226 APD. Cuad. 3, ficha 288.
 
227 José de ELIZONDO. «Folklore donostiarra. Juegos de la infancia» ''in Euskalerriaren Alde, ''XVIII (1985) p. 298.
 
228 Manuel de LEKUONA. «Cantares populares» in AEF, X (1930) p. 67.
 
229 APD. Cuad. 3, ficha 356.''<nowiki>* Sorgiña piruliña </nowiki>erratza gaiñean ipurdia zikiña kapela buruan. Sorgiña, sorgiña, ipurdia zikiña ezetz harrapatu? Tentela zara ''zu.
 
En Andoain (G)<sup>230</sup> para echar suertes para el juego recitaban:
 
''Isabela, Manuela Catalina veinte; veinte bulete,''
 
''zipi-zipiton,''
 
''Martin zapatón, carnabela trompeta lau kirikon.''
 
''Lau kiri Andrés, bost si sila gurutze,''
 
''enonita santagurutze,''
 
''enonita santa gurutze.''
 
Además de las fórmulas recogidas por Manuel Lekuona citadas con anterioridad, a continuación se mencionan otras, algunas de ellas del mismo estilo que las precedentes. En ningún caso se cita su lugar de procedencia, sin embargo se incluyen por su interés<sup>231</sup>.* ''Pin-pon, lau seron;''
 
 
 
''tres sardinas y un capón; saltxa-pika, tortolika''
 
''de putzon.''* ''Don-don kikelabon;''
 
 
 
''saltsa-luka, esla-buka buka, madre, saltsa-bon; likan-likan, tortolikan... Bran-brutx!''* ''Don-don, kikilikon; saltsa-pica, tortolica... Bran-brutx!''
* ''Don-don, ke-bon; attona Martxelon; kiski-ti, kaska''
 
 
 
''kaska-melon.''
 
<sup>230</sup> LEF.
 
231 LEKUONA, «las canciones infantiles», cit., pp. 138-142. * ''Don-don, kikilikon; tartali kopulente, attona Martxelon kañabera-kañabera lau pilikon;''
 
 
 
''mizketan-mizketan koxka melon.''* ''Don-don-don; bera-bera baña cuatro ríos que hay en Prantzia arre matxube, arre mandube don-don-don que se salga usted.''
* ''Pin-ion, la-Va la-Valentzia; aquí Española Prantzia; pone-pone así aberia opendi. Pin-pon, Don Vicente Don.''
* ''Dona-dona Isabela Manuela, Catalina;''
 
 
 
''veinte bonete,''
 
''zipi-zipitón''
 
''Martín-zapatón, kañabela tronpeta, lau kirikon;''
 
''zaku ''zar ''batian iru gizon;''
 
''lau kiri-andre''
 
''bost señala gurutze Elduñeta Santa Gurutze.''* ''Dingi-lingo mañe bijar Santa Mañe etzi San Andres, abadie kantuan, umia zilluan; atte samiñez,''
 
 
 
''ama negarrez. Din-dana.''* ''Elie,''
 
 
 
''errotan gari berrie,''
 
''Antziola ko oyan azpin aingeru kaska-zurie.''* ''Arrelando-lando Marikita buscando; cinco compañía;''
 
 
 
''emen gatoz lau''
 
''kanpae-joten bi;''''emaizu limosnia Jaungoikuagaitik.''* ''Otsailko-otsailko,''
 
 
 
''nik otzoa biek ilko•,''
 
''okela bat eta okela bi nere burruntzie bete bedi.''* ''Txixta-mixta, organixta; emen ez dagola, or dagola.''
* ''Mix-mix, Erramix; arratoia kolkoan;''
 
 
 
''ematen, ematen, ematen... neronei ematen.''* ''Iru ta iru, sei iru bederatzi amar emeretzi, bat ogei;''
 
 
 
''kixkili ta mixkili irurogei.''* ''Iru ta iru sei, iru bederatzi, amar emeretzi, bat ogei,''
 
 
 
''bost egun,''
 
''sei milla,''
 
''atxuketa-billa. Ku-ku!''* ''Kurrillo-kurrillo lepo-luze; Naparro-naparro bide-luze.''
* ''Fuera fuera,''
 
 
 
''xexena fuera;''
 
''adarra motxa punta-zorrotxa... Arrapatzen ba-zaitut, arrapatzen ba-zaitut, bertan-bertan ilko zaitut.''* ''Txan-txin-txibirin, Bilbo'ra ba, une. Txan-txin-txibirin zer eiten? Txan-txin-txibirin makillatxuek txan-txin-txibirin ekarten.''
 
* ''Txin-txirikitin txorie, txoritxo txilibitarie...''
 
 
 
''Erein nuen ogie oso arlo aundie.''
 
''uste nuen eun anega, imiña bat zan guztie imiña bat zan guztie... Txin-txirikitin, txorie, txoritxo txilibitarie.''
 
El mismo Lekuona en otro texto citado con anterioridad varias veces, incluye estas otras<sup>232</sup>:* ''Bolinén-bolinén, fardín-fardín, gordín-gordín... álere báskuné. Ke burdún, ke bardán,''
 
 
 
''arruá lo burdún; turún-tarán, taríariarán...''
 
''álere báskuné... prantsés-euskálduné...''* ''Anianda-manianda''
 
 
 
''Maria itsusia ohean da•, leio ttipi, xapatera minje, atxipotin zillarra''
 
''Añato ŕen bearra...''
 
''Opilttuttela billatu!''* ''Arla-marla, etxola kamala, betria gliga, truntxa muntxa,''
 
 
 
''errota kafia, linjera kostera!''* ''Pin-pin txoria txori papo-gorria, lan jan, koinata, txori-saltza on bat da.''
* ''Din-dan, balan dan Balerakoak elizan,''
 
 
 
''elizakoak kanpoan:''
 
''— Betiri buru gogorra, non duk ire beorra? — Antxet zagok''
 
''lau-zangoz ipurdi-gora.''* ''Kadira-kadira lumatxa, Txantxin-txarreko neskatxa. Upa! Upa! Mariaño!''
 
 
 
Aingeru Irigaray recoge una versión más, empleada cuando se juega ''«Kukuka» ''para saber a quién le toca hacer de ''bete:''
 
232 LEKUONA, «La Poesía Popular Vasca, cit., pp. 138-139.''Dobela, dobela, kina, kina,''
 
''eskola, erregina, kondesina, bina, bin, keko argin, Salamanka,''
 
''tripili trapala, aingeru guarda, para ti dama<sup>233</sup>.''
 
También aparecen citadas por este mismo autor las siguientes fórmulas recogidas en el Valle de Salazar (N):* ''Martin bonbin''
 
 
 
''errege ta sorgin,''
 
''tipula ta gatza,''
 
''Martin purdilatza.''
 
Se utiliza en un juego parecido al golf ''«Kalika iokoa». ''Sirve para distribuir los participantes en dos bandos. La declama cada uno de los jefes de equipo y aquél a quien corresponda la última sílaba pasa al grupo del recitador.* ''Don, don bakadon Isabela Manuela, itipiti apata''
 
 
 
''kaskaren trella''
 
''kanaderan trompeta, lau kirikol.''* ''Ardo mardo''
 
 
 
''kin, kin, kin,''
 
''porta ziri porta min, xere, mere, petxe<sup>234</sup>.''
 
Esta otra la aporta Azkue ''y ''fue recogida en Murelaga (B):
 
''Don don kandel,''
 
''mitro miko muskatel, txiribiri gaña''
 
''norezikan baña''
 
''pera paruala''
 
''txiribon txiribon<sup>235</sup>.''
 
<sup>233</sup> APAT-ECHEBARNE, ''Noticias y viejos textos, ''op. cit., pp. 170171.
 
234 Ibidem, p. 175. El P. Donostia cita una versión prácticamente idéntica para Sara (Ip): ''«Martín bonbin / erregeren sorgin / Tipula ta gatz / Martín ipurdi late.. ''Cfr. APD. Cuad. 3, ficha 334.
 
233 AZKUE, ''Euskalerriaren Yakintza, ''IV, op. cit., p. 306.
127 728
ediciones