XII. NEKAZARITZAKO ALTZARI TRADIZONALAK
Orrialde honetako edukia
XX. mendeko lehen urteak arte, nekazaritzako tresneriak ez zuen aldaketa handirik izan: laiak, goldeak, arrasteluak, igitaiak, segak eta narrak ziren nekazaritzako lanetarako ezinbesteko lanabesak.
Prozesu modernizatzailea mantsoa izan zen XX. mendearen erdialdera arte. Landaren mekanizazioak indar handiagoa hartu zuen Baskoniako isurialde mediterraneoan. Hala ere, herri batzuetan egiaztatu da laiak goldeak baino praktikoagoa izaten jarraitzen zuela lursail txikietan edo malkartsuetan, hutsegite txikienaren ondorioz goldea sailetik irteten baitzen (Obanos-N). Prozesu hori, aldiz, zailagoa zen eremu ozeanikoan, haran estu eta malkartsuen ondorioz ez baitzen errentagarria lanabes sofistikatuagoen erabilera, eta, kasu batzuetan, ezinezkoa ere gertatzen zen.
Pixkanakako mekanizazioa, XX. mendearen azken laurdenetik aurrera, aurrerapausoa izan zen nekazaritzako tresnen eta ibilgailuen modernizazioan eta nekazaritzako eta abeltzaintzako industriaren egokitzapenean eta berrikuntzan. Prozesu horren ondorioz, gaur egungo nekazariek etenik gabe hobetu behar izaten dute beren makineria, aita-amek eta aitona-amonek erabilitako lanabesak baztertuta. Lanabes horiek, kasurik onenetan, etxeko hormak eta etxe aurreko lorategia apaintzen bukatzen dute, edo museo etnografiko batean.
Nekazaritzako altzariak, gure inkestetan jaso denaren arabera, landaren mekanizazioaren aurrekoak dira neurri handi batean. Gaur egun, lanabes tradizional horietako batzuk erabiliak dira oraindik ere, eta tipologia zabal bat osatzen dute. Horietako asko herriko errementariek eta zurginek fabrikatzen zituzten. Izenei dagokienez, esan behar da askotan tokian tokikoak direla, eta auzo batetik bestera ere alda daitezkeela herri beraren barruan.
Lurra lantzeko lanabesak
Laiak
Laiaren erabilera, antza denez, oso antzinatik dator gure artean. Oso ohikoa izan zen Euskal Herri penintsularreko nekazarien artean.
Tamaina eta forma askotakoak daude; baina bi mota nagusi daude funtsean: laia gipuzkoarra deritzona, burdinazko hortz oso luzeak eta zurezko kirten motza daukana, eta nafarra, gorputz zabalekoagoa, hortz laburrekoagoa (35 cm inguru) eta zurezko kirten luzeagokoa. Tarteko mota bat ere izan zen, San Isidro Nekazariaren XVIII. mendeko irudi batzuetan ikus daitekeenez[1].
Barandiaranen ustez, Th. Lefèbvreren iritzia[2], laia Euskal Herrian XVI. mendean, artoaren laborantza egiten hasi zen garaian, erabiltzen hasi zela dioena, sendotasun gutxikoa da. Ez zaio sinesgarri iruditzen Amerikatik ekarritako zereal berri horrek gariaren eta beste zereal batzuen laborantzan erabilitako lanabesa, goldea, baztertu izana. Nekazariak, bere lurrak behiek edo idiek tiratutako goldearekin iraultzera ohitua, nekez utziko zuen metodo hori nekazaritzako lanik gogorrenak bere giharren indarraren mende uzteko. Horrez gain, Barandiaranek dio etnologoen artean zabaldutako ustea dela Euskal Herrian laia goldea baino lehenagokoa dela.
Aitzurra eta aitzur motak
Aitzurra izan da nekazariek gehien erabili duten lanabesa[3]. Herriko errementariek fabrikatzen zuten antzina, eta nekazaritzako lana ondoen irudikatzen duen lanabesa da. Laborantzarako erabilitako lursailen lehen luberritzean erabili zen antzina. Norbaitek alubioiak ibai baten ur geldian sortutako hareatzaz jabetu nahi zuenean, nahikoa zen aitzurkada bat edo batzuk ematea haren azal ordura arte ukitu gabean, aitzurkada ematen zuena jabe gisa errespetatua izateko. Gure informatzaileek diote laborantzako lan guztietarako erabiltzen den lanabesa dela. Gehienetan, bi eskuekin erabiltzen da. Hainbat mota daude, tamainaren, formaren, erabileraren edo funtzioaren arabera.
Saran (L), Barandiaranek deskribatu zuen bezala, aitzurra, aintzurra, lau angeluko burdinazko pala bat da. Muturretako bat zorrotza da eta ebaki egiten du, eta bestaldekoak eraztun bat dauka, hartan zurezko kirten bat sartzeko, palarekiko angelu zorrotza osatuz. Palaren ebakerari agua deritzo; eraztunari, begia; kirtenari, giderra. Herri honetan bi aitzur mota erabili izan dira: larre-aintzurra eta jorraintzurra.
Larre-aintzurra eskuarki ebakeran edo ahoan 28 zentimetro luze eta 11 zentimetro zabal den pala daukan aitzurra da. Eraztunak tontor kubiko bat edo orpo bat izaten du batzuetan, aintzur-burua deitutakoa, palaren bestaldean. Kirtena 80 cm luze da. Landu gabeko lurren luberritzean erabiltzen da, hau da, luberriaren lehen labakitzean, eta oro har lurra sakon iraultzeko edo lur gogor eta harritsuak mugitzeko. Orpoa mailu gisa baliatzen da behar izanez gero. Batzuek eraztun bat zeukaten palaren arkuaren gainean, eta beste batzuek arkuaren beraren barruan. Lehenengoak, Beratik (N) inportatuak ziren; besteak, bertako zein Lapurdiko beste herri batzuetako errementariek fabrikatutakoak.
Jorraintzurra pala zabal (12 cm) eta laburreko (20 cm) aitzur arina da. Kirtena 120 zentimetro luze izatera ere irits daiteke. Baratzeko lanetan erabiltzen da, artoa, arbia eta abar jorratzeko, modu batean Nafarroan fabrikatua izanez gero, beste batean Lapurdin fabrikatua izanez gero.
- ↑ José M.ª JIMENO JURÍO. "Diccionario etnográfico y Folklórico" in Etnografía histórica al airico de la tierra. Iruñea: 2010, 376. or.
- ↑ Th. LEFÈBVRE. Les modes de vie dans les Pyrénées Atlantiques Orientales. Paris: 1933, 208-210. or.
- ↑ Barandiaranek dioen moduan, badirudi aitzurra dela nekazaritzako lanabesik antzinakoenetako bat. Bidarteako dolmenean, Neolitiko garaikoa, Otzaurteko mendatetik gertu (Zegama-G), harri landuzko pieza bat aurkitu zen, aitzur baten antzekoa forman eta ebakeran. Euskaraz, izenak berak, aitzur, “ebakera zorrotzeko haitza” esan nahi duela dirudi, eta horrek lanabes hau harrizkoa zen garai batera eramango gintuzke.
