Diferencia entre revisiones de «Consideraciones sobre el juego infantil Juegos infantiles en vasconia/eu»

De Atlas Etnográfico de Vasconia
Saltar a: navegación, buscar
(Página creada con «Haurren gizataldeotan arauak ikasi eta irakatsi egiten dira, era askotako jokoetan, zotzetan egitean hautapen eta baztertze arauetan, formu­la edo lelo eta kantuetan, eta...»)
(Actualizando para coincidir con nueva versión de la página fuente)
 
(No se muestran 71 ediciones intermedias de 2 usuarios)
Línea 1: Línea 1:
  
 
<languages></languages>
 
<languages></languages>
−
:''Le jeu de l'enfant représente la source fondamen­tale qui jaillit des nappes souterraines les plus sacrées et d oú procédent toute culture, toute grande force créatrice.''<p style="text-align: right;"><span style="font-size:smaller;">PROBENIUS&emsp;</span></p>
+
{{ #pageLangs: es | eu }}
 +
:''Le jeu de l'enfant représente la source fondamentale qui jaillit des nappes souterraines les plus sacrées et d oú procédent toute culture, toute grande force créatrice.''<p style="text-align: right;"><span style="font-size:smaller;">PROBENIUS&emsp;</span></p>
  
−
Gizakiak jokoa du lagun jaio eta gehiago, munduan dirauen artean; hala ere, ez da gauza bera jokoa, haurrentzako eta sasoikoentzako. Nagusiek euren bizimodua guztiz daukate arauturik, aldez aurretik, euren betebeharren araue­ra eta, horregaitik bada, euren olgetak, edo lanean bota ez dituzten izerdiak botatzeko, edo gogoko dituzten ariketekin lanaren nekeak eten eta arintzeko izan ohi dira.
+
Gizakiak jokoa du lagun jaio eta gehiago, munduan dirauen artean; hala ere, ez da gauza bera jokoa, haurrentzako eta sasoikoentzako. Nagusiek euren bizimodua guztiz daukate arauturik, aldez aurretik, euren betebeharren arauera eta, horregaitik bada, euren olgetak, edo lanean bota ez dituzten izerdiak botatzeko, edo gogoko dituzten ariketekin lanaren nekeak eten eta arintzeko izan ohi dira.
  
−
Haurrak, ordea, jokoa denbora beteko ekin­tza du, berezkoena gainera. Honetara azaltzen du umeen olgeta gure esaera batek: ''haurrak, haurlan.''
+
Haurrak, ordea, jokoa denbora beteko ekintza du, berezkoena gainera. Honetara azaltzen du umeen olgeta gure esaera batek: ''haurrak, haurlan.''
  
−
Haurraren begietan jokoa, beraz, ez da denbora-emangarri hutsa; gehiago oraindik ere, egun osoko ihardunaldia du; tokiak eta denbo­rak bat egiten duten ekintza.
+
Haurraren begietan jokoa, beraz, ez da denbora-emangarri hutsa; gehiago oraindik ere, egun osoko ihardunaldia du; tokiak eta denborak bat egiten duten ekintza.
  
 
=== Haurren gizataldea ===
 
=== Haurren gizataldea ===
Línea 13: Línea 14:
 
Egokiera duten guztian, haurrek haurretara egin ohi dute; nagusiak baztertu egiten dituzten haur-gizataldeak osatzen dituzte. Hala ere badituzte egitura herarkikoak, mailetan edo bereizten dira; mutikorik sendoena edota neskarik abilena egin ohi dute talde-buru. Sendoak ez direnak, txikienak edota taldean sarturik ez daudenak bigarren mailakoak dira. Neska-mutikoek olgetetan dauzkaten harremanak haurren munduaz gain dauden legeek zuzentzen dituzte, baina ez dira horregaitik gutxietsi behar.
 
Egokiera duten guztian, haurrek haurretara egin ohi dute; nagusiak baztertu egiten dituzten haur-gizataldeak osatzen dituzte. Hala ere badituzte egitura herarkikoak, mailetan edo bereizten dira; mutikorik sendoena edota neskarik abilena egin ohi dute talde-buru. Sendoak ez direnak, txikienak edota taldean sarturik ez daudenak bigarren mailakoak dira. Neska-mutikoek olgetetan dauzkaten harremanak haurren munduaz gain dauden legeek zuzentzen dituzte, baina ez dira horregaitik gutxietsi behar.
  
−
Haurren arauak eta jarrerak ez dira badaez­padakoak; finkoak izan ohi dira eta haurretan belaunaldiz belaunaldi batzuetatik besteetara igaro izan dira.
+
Haurren arauak eta jarrerak ez dira badaezpadakoak; finkoak izan ohi dira eta haurretan belaunaldiz belaunaldi batzuetatik besteetara igaro izan dira.
  
−
Haurren gizataldeotan arauak ikasi eta irakatsi egiten dira, era askotako jokoetan, zotzetan egitean hautapen eta baztertze arauetan, formu­la edo lelo eta kantuetan, eta erabiltzen diren keinu eta ohikuneen esanguran.
+
Haurren gizataldeotan arauak ikasi eta irakatsi egiten dira, era askotako jokoetan, zotzetan egitean hautapen eta baztertze arauetan, formula edo lelo eta kantuetan, eta erabiltzen diren keinu eta ohikuneen esanguran.
  
−
En ocasiones los niños jugaban a ser mayores y para ello escenificaban las actividades de los adultos e imitaban sus oficios: «A tiendas», «A mamás», «A médicos», «A procesiones»... Como en un espejo en los juegos de los niños se refleja el mundo de los adultos.
+
Haurrek beste haurrengandik ikasiriko jokootan gauzarik garrantzitsuena ekintza bera zen<ref>Carmen BRAVO VILLASANTE. «Estudio preliminar», P. Santos Hernandezen ''Juegos de los niños en las escuelas y colegios ''lanari eginikoa. Palma de Mallorca, 1986, IX-X or.</ref>. Jostailurik gabeko jokoak gehien bat, eta halakorik egotekotan behin-behinekoenak beti: makila bat, soka bat, harri puska batzuk edo sakak. Olgeta indarra eta arintasuna, zaulitasuna edo abilezia erakusteko abadagunea zen. Jokoa norgehiagoka hutsa zen.
  
−
=== Diferenciación sexual en los juegos ===
+
Sarritan haurrek nagusien keinu eta itxurak egiten zituzten eta horretarako horien ekintzen antzezpena egiten zuten, ogibideetara jolastuz: «Dendetara», «Ugazabandraka», «Medikutara», «Prozesioetara» ( «Jangoiko artzaileak» ),... Nagusien mundua haurren olgetetan isladatzen da, haren ispilua balitz bezala.
  
−
En una sociedad en la que hombres y mujeres tienen actividades y comportamientos marcada­mente diferenciados, tal diferenciación tendrá su expresión en los juegos que ejecutan los ni­ños y las niñas.
+
=== Sexu-desberdintasuna jokoetan ===
  
−
En la sociedad tradicional eran juegos exclu­sivos de niños los que requerían fuerza e inclu­so aquellos en los que se ejercía cierta violencia: competiciones de carreras, de saltos, de lanza­mientos, simulacros de luchas, caza de peque­ños animales, etc. Paralelamente las niñas reali­zaban preferentemente juegos sedentarios de imitación y escenificación con muñecas y ''cacha­rritos ; ''juegos de habilidad con tabas, hilos, diá­bolos y otros juguetes similares; de saltos rítmi­cos, a la cuerda, etc. Han sido sobre todo las niñas las que han acompañado sus juegos con canciones.
+
Gizonezkoek eta emakumezkoek guztiz betekizun eta jarrera desberdinak zeuzkaten gizarte zaharrean, desberdintasun horiek neska eta mutikoen jolasetan euretan ere nabari-nabariak izan dira.
  
−
Hasta la década de los años sesenta, a partir de la Primera Comunión, que se recibía con sie­te años, se imponía de forma natural la separa­ción de sexos en la mayoría de los juegos infan­tiles. Cuando una niña participaba en juegos propios de niños se le motejaba como ''chicazo, mari-chico, mari-muete ''o ''mari-macho ''o su equiva­lente ''mari-mutil, ''en las zonas vascoparlantes. A la vez, al niño que frecuentaba los juegos de las niñas se le apodaba ''mari-chica, mariquita ''o ''mari­txu ''en euskera. Algunas cantinelas infantiles re­cogidas en las encuestas aluden a esta separa­ción obligada. Por ejemplo en Obanos (N) y en San Román de San Millán (A) cuando se trans­gredía la norma de separación se cantaba a mo­do de recriminación: «Chicos con chicas, van a pecar. El Diablo se ríe, Dios va a llorar». De manera similar se decía en Durango (B): «Chi­cos con chicas, van al infierno. La Virgen lloran­do y el Demonio riendo».
+
Ohizko gizartean, indarra eskatzen zuten jokoak mutikoenak bakarrik ziren, baita zelan edo halako bortxa beharrezko zutenak ere: lasterketetako dendaketak, jauziak, jaurtiketak, borroken itxurak egitea, animalia txikien ehiza, eta abar. Horren parean neskek olgeta geldiak egiten zituzten batipat, imitaziozkoak eta antzezpenekoak, panpinetara eta sukaldetara esaterako; abileziazko jokoak ere, sakak edo tortoloxak, eskuz hariekin, diaboloak eta antzeko jostailuekin; jauzi erritmikoak, sokan, eta abar. Neskak izan dira batez ere jokoak kantuen laguntasunarekin egin izan dituztenak.
  
−
Aun existiendo esta diferenciación en un buen número de juegos, en algunos de ellos re­sultaba necesaria la intervención conjunta de niños y niñas. Esta separación entre sexos se ha visto atenuada también en los pueblos con una escasa población infantil. Cuanto menor era el número de niños y niñas, más forzados se veían éstos a participar juntos en aquellos juegos en los que fuese necesario un grupo.
+
Hirurogeigarren hamarkadan, Lehenengo Jaunartzearen ostean, zazpi bat urtekin edo, berez berez ezartzen zen sexuen banaketa haur jokorik gehienetan. Neska batek mutikoentzako jokoetan parte hartzen zuenean ''mari-mutil ''esaten zitzaion euskaraz, eta ''chicazo, mari-chico, mari-muete ''edo ''mari-macho ''erdaraz. Mutiko batek nesken jokoak egiten bazituen, ordea, ''maritxu ''esaten zitzaion euskaraz eta ''mari-chica, mariquita ''eta antzekoak erdaraz. Gure inkestak bildu izan diren tokiren batzuetako kantuek derrigorrezko banaketa honen berri ematen dute. Obanosen (N), esaterako, eta San Román de San Millanen (A) , banaketa-legea hausten zenean hauxe kantatzen zen mehatxu gisa: «Chicos con chicas, van a pecar. El Diablo se ríe, Dios va a llorar». Modu beretsuan Durangon (B) ohi zenez: «Chicos con chicas, van al infierno. La Virgen llorando y el Demonio riendo».
  
−
La diferenciación sexual en los juegos perdu­ra en la actualidad pero ya no es tan marcada ni existe el mismo riesgo que antaño de ser apoda­do con alguno de los apelativos antes indicados por jugar con compañeros de sexo contrario. A esta situación quizá haya contribuido el sistema educativo de escuela mixta que ha permitido un trato más asiduo y normal entre niños y niñas. Aún así se sigue manifestando la tendencia a agruparse cada uno con los de su género.
+
Joko askotan desberdintasun hauek baziren ere, horietariko batzuetan beharrezkoa zen neska-mutilak batera ihardutea. Sexuen arteko banaketa hori indarra galtzen joan da baita haur gutxiko herrietan. Zenbat eta neska-mutilak gutxiago, orduan eta derrigorrezkoago batzuk eta besteak elkarrekin olgatzea.
  
−
=== Estacionalidad de los juegos ===
+
Sexu-banaketak gaur egunean ere badirau jokoetan baina orain ez da hain markatua eta ez dago ezta lehen bezalako arriskua. Egoera berri honetarako lagungarri izan dira eskola mixtoko sistemak, nesken eta mutikoen arteko harreman ohizkoago eta normalagoa ekarri dutenak. Hala ere bada joera bat neskek nesketara eta mutilek mutiletara egiteko.
  
−
Muchos juegos se pueden poner en práctica en cualquier época del año; sin embargo un cierto número de ellos han presentado una marcada estacionalidad. Entre éstos destacaban las actividades que se llevaban a cabo en plena naturaleza. Como es lógico, aquellos juegos que para su desarrollo necesitaban de animales, plantas y frutos debían ajustarse al ciclo vital de estos organismos.
+
=== Jokoak eta urte-aroak ===
  
−
Los que se practicaban al aire libre requerían buen tiempo, pero cuando las condiciones at­mosféricas eran adversas los niños convertían en espacios lúdicos, frecuentemente en pugna con los adultos, los pórticos de las iglesias, los soportales u otros recintos cubiertos.
+
Jokoetariko asko urteko edozein arotan egin daitezke; hala ere horietarik batzuk aro batekiko eraspen edo atxikimendu berezia dute. Hauetarik markatzekoak dira naturean egiten zirenak. Arrazoizko denez, animalia, landare eta fruituekin egiten zirenak hauen bizietara moldatu beharra zuten.
  
−
En la sociedad tradicional los juegos infanti­les han solido mostrar, además, una cierta sucesión temporal. Había una época para jugar con las trompas, otra con las chapas de botellas, otra con las nueces o castaños (otoño) o con las tabas (primavera) . Grupos de niños o de niñas se dedicaban durante esta temporada al juego correspondiente.
+
Kanpoan egiten zirenak eguraldi onarekin egin behar ziren, baina egurats zakarrarekin haurrek, sarri askotan nagusiekin kinkan, eleizpeak, atarteak edo beste aterpe batzuk hartzen zituzten jolastoki.
  
−
En la actualidad esta estacionalidad de los juegos es menos acusada. Se aprecia sin embar­go la influencia de otro elemento que regula en cierta medida la sucesión temporal de los jue­gos; la publicidad emitida a través de los medios de comunicación y en particular de la televisión es capaz de conseguir que los niños jueguen con un determinado juguete hasta que, una vez pasado de moda, sea abandonado y sustituido por otro en boga.
+
Ohizko gizartean, gainera, jokoak aroka agertu ohi izan dira. Bazen txontekin edo kukubolan aritzeko aroa, beste bat botiletako txapekin, intxaur eta gaztainekin (udazkenean) edo sakak edo tortoloxekin (udaberrian) aritzekoa. Neska zein mutiko-taldeek aroan aroko olgetetan iharduten zuten.
  
−
=== Universalidad y arcaísmo ===
+
Gaur egun jokoen arokotasuna ez da hain agerikoa. Hala ere jokoen arokotasuna zelan edo halan zuzentzen duen beste gai bat ere bada tartean: komunikabideetako iragarkiak eta batez ere telebistakoak. Hauek umeek jostailu jakin batekin jolastu daitezen lor dezakete, eta behin hau zaharkiturik geldituz gero, baztertu eta indarrean dagoen besteren bat erabiltzera behartu.
  
−
A poco que nos asomemos a otras épocas y a otras áreas culturales encontramos en ellas acti­vidades lúdicas que entrañan una sorprendente similitud con los juegos que han practicado los niños y niñas de nuestros pueblos y ciudades. Y son precisamente aquellos que tienen un mar­cado rasgo tradicional entre nosotros los que gozan de difusión más universal.
+
=== Unibersaltasuna eta zahartasuna ===
  
−
Juegos como la trompa, los güitos, los aros, el columpio o el balancín, el burro y la gallinita ciega se han practicado desde hace siglos en Eu­ropa. Todos ellos y muchos otros están descritos en aquella colección de cincuenta juegos que se publicó en París en el año 1657 con el título ''Les jeux et plaisirs de l'enfance. ''Esta obra ilustrada con primorosos dibujos de Jacques Stella, que llegó a ser primer pintor del rey de Francia, es de obligada referencia a la hora de rastrear el ori­gen de nuestros juegos infantiles<ref>Recientemente el editor José J. de Olañeta ha publicado en la colección «Los jóvenes bibliófilos» (16) una versión castellana de esta obra: ''Juegos y pasatiempos de la infancia. ''Palma de Mallorca, 1989. Recurriremos a algunas de las láminas de Jacques Stella para ilustrar juegos de niños recogidos por nosotros.</ref>.
+
Beste garai batzutara edota beste kultura-giro batzutara joz gero, gure herri eta hirietako neska-mutilek egin izan dituzten olgeten antz haundiko beste batzuk agertzen dira, harrigarria bada ere. Eta gure artean bertokoentzat ditugun horiek dira izan ere unibersalenak.
  
−
En este orden una información semejante puede extrarse del análisis del cuadro de Pieter Brueghel el Viejo titulado ''Juegos de niños ''que se conserva en el Kunsthistorisches Museum de Viena. Según esta pintura, datada en 1560, los niños de Flandes jugaban en aquella época al aro, al escondite, a las canicas, a imitar oficios, a hacer procesiones, a las muñecas, a tiendas, al pañuelo anudado, a los bolos, a andar sobre zancos, al chorro-morro, etc. etc. Una buena parte de aquellos ochenta y cuatro juegos que representa el pintor flamenco se identifican con los que hasta tiempos recientes se han practica­do entre nosotros.
+
Txontan, kastorka edo potxoloka, txirringolan, gorgoinetan edo zibo-ziboetan kulunkatu, gorabeheretan, asto-astoka eta itsu-itsuka Europan ere aintzina-aintzinatik egin izan da. Guzti hauek eta beste asko ere Parisen 1657.ean argitara eman zen ''Les jeux et plaisirs de l'enfance ''izeneko berrogeita hamar bat jokoren bilduman bertan azaltzen dira. Obra honek Jacques Stellaren, Frantziako erregearen pintore izan zenaren, irudi txito ederrak dakartza, eta derrigorrezko berri-iturri dugu berau gure haur jokoen jatorrira heltzeko<ref>José J. Olañeta editoreak berak zuzentzen duen «Los jóvenes bibliófilos» deritzan sortan (16. alea) lan honen gaztelerazko argitarapena eman du berriki: ''Juegos y pasatiempos de la infancia. ''Palma de Mallorca, 1989. Jacques Stellaren irudietarik batzuetara joko dugu guk bilduriko joko baten edo besteren azalgarri gisa.</ref>.
  
−
Decía Don José Miguel de Barandiarán que «en muchos de los juegos infantiles palpita el espíritu de generaciones que pasaron y se des­cubren huellas de antiguas creencias...». Para ilustrar esta afirmación aportaba este hecho: «En el juego llamado ''Konzglo, ''muy usado en Ataún (Guipúzcoa), el que pierde es obligado a ponerse agachado contra la pared y a sostener al vencedor (que está montado a horcajadas so­bre su espalda) , mientras no acierte el número de dedos que éste le coloca entre los hombros, diciendo al mismo tiempo: ''anda, manda, zenbat beatz. ''Es el mismo juego que el ''De codín de codán, ''de La Coruña, el de ''Recotín recotán ''de Sevilla, y el ''Bucca, bucca quot sunt hic? ''de los romanos»<ref>José Miguel de BARANDIARAN. «Contribución al estudio paletnológico del pueblo vasco. El magismo» in OO.CC. Tomo V. Bilbao, 1974, [Nota 2], pp. 230-231.</ref>.
+
Arlo honetan antzerako informazioa jaso liteke Vienako Kunsthistorisches Museumean dagoen Pieter Brueghel Zaharraren ''Haur-jokoak ''izeneko koadroaren azterketatik. Pintura honetatik jaso litekeenez, 1560.ekoa dela kontutan hartuta, Flandriako haurrek garai haretan txirringolan, izkutaketan, kaniketan, ogibideen itxurak, prozesioetara, panpinetara, dendetara, zapiarekin, zankoetara, txorro-morrora, eta abar, eta abar egiten zuten. Pintore flandiarrak azaltzen dituen larogeita lau jokootatik asko eta asko oraintsura arte gurean erabili izan dituztenen antz handikoak dira.
  
−
Otro ejemplo de larga persistencia es el que ofrece el juego de «Tres en raya» que en varias zonas de Vasconia recibe el nombre de ''Artzain jokua ''(Juego de pastores) . El poeta latino Ovi­dio, describió este mismo juego hace dos mile­nios en su ''Ars amandi (III, ''365-366) con estos versos<ref>Cfr. Rodrigo CARO. ''Días geniales o lúdricos. ''Madrid, Espasa Calpe, 1978, p. 163.</ref>:
+
On Joxemiel Barandiarangoak esan zuenez «haur olgeta askotan igarotako belaunaldien oroimena eta aintzinako siniskeren aztarrenak zaindu dira muinean...». Guzti hau argitzeko zera azaltzen zuen: «Konzalo izeneko jokoan, Ataunen (Gipuzkoa) zabal-zabal dabilena, galtzen duenak hormaren kontra jarri behar du makurturik eta garailea eutsiz (bere bizkar gainean jezarrita dagoena), eta sorbaldan jartzen dizkion atzamarren kopurua igartzen ez badu, bien bitartean zera esanik: ''anda, manda, zenbat beatz. ''A Coruñako ''De codín, de codín, ''eta Sevillan ''Recotín recotín, ''eta erromatarren ''Bucca, bucca quot sunt hic? ''joko berbera ditugu»<ref>José Miguel de BARANDIARAN. «Contribución al estudio paletnológico del pueblo vasco. El magismo» in OO.CC. Tomo V. Bilbao, 1974, 2. oharra, 230-231. or.</ref>.
  
−
<div style="margin-left:1cm;">
+
Iraupen handiko beste joko batek Euskal Herriko toki askotan «Artzain jokua» hartzen du izena, erdaraz «Tres en raya». Ovidio olerkari latindarrak, joko berberau azaldu zuen orain bi mila bat urte bere ''Ars amandi ''obran (III, 365,366), honako lerro hauetan<ref>Cfr. Rodrigo CARO. ''Días geniales o lúdricos. ''Madrid, Espasa Calpe, 1978, 163. or.</ref>:
−
''Parva tabella capit ternos utrinque lapillos In qua vicisse est continuasse saos.''
 
−
</div>
 
  
−
:Una pequeña tablilla recoge tres piedrecillas de ca­da uno de los dos jugadores / en la cual el haber vencido consiste en que sus (piedras) vayan segui­das una tras otra.
+
:''Parva tabella capit ternos utrinque lapillos In qua vicisse est continuasse saos.''
  
−
Juegos de gran arraigo como el infernáculo, llamado también entre nosotros el «truquemé», las tabas o las cunas han gozado de gran difu­sión fuera de Europa<ref>F.V. GRUNFELD. ''Juegos de todo el mundo. ''Unicef. Madrid, Edi­lán, 1978.</ref>.
+
:Beste taulatxo batek jokalari bien hiruna harritxo biltzen ditu / eta honetan, irabaztea norberarenak (harria) hurrenez hurren egon daitezen lortzea da.
  
−
Las fórmulas o las canciones empleadas en los juegos nos remiten en ocasiones a creencias desvanecidas o a acontecimientos o personajes perdidos en la historia. Una retahíla utilizada en el área estudiada para seleccionar los jugado­res nos recuerda la fórmula mágica atribuida, actualmente, a las brujas:
+
Txintxirikaren antzeko beste joko batzuk, gure artean Infernakuluari deitzeko era, sakak edo kumak hedadura haundikoak izan dira Europatik kanpo ere<ref>F.V. GRUNFELD. ''Juegos de todo el mundo. ''Unicef. Madrid, Edilán, 1978.</ref>.
  
−
<div style="margin-left:1cm;">
+
Jokoetarako erabiltzen diren formula eta kantuek sarri askotan, urteak joan eta urteak etorri, erdi-galduriko sineskera edo gertakizun edo pertsonaia ospetsuen berri ematen dute. Jokalariak hautatzeko erabiltzen zen formuletariko batek gogora dakarkigu gaur egun sorginei egozten zaien hitz-jokoa:
−
''Txirristi mirristi''
 
−
<br/>
 
−
''aurrena plata''
 
−
<br/>
 
−
''olio-sopa''
 
−
<br/>
 
−
''kikili-saltsa''
 
−
<br/>
 
−
''urrun, perro, klik.''
 
−
</div>
 
  
−
Son sobre todo los cantos utilizados en los saltos de cuerda o en los juegos rítmicos los que retienen, a modo de los romances, alusiones a hechos pasados. Este es el caso de aquella can­ción de juego que recogió Juan Carlos Guerra en Mondragón el año 1915:
+
:''Txirristi mirristi''
 +
:''aurrena plata''
 +
:''olio-sopa''
 +
:''kikili-saltsa''
 +
:''urrun, perro, klik.''
  
−
<div style="margin-left:1cm;">
+
Baina batez ere soka-saltuan edo joku erritmikoetan erabiltzen diren kantuak dira, balada edo erromantze azaleraz, lehenagoko gertakizunen berri gordetzen dutenak. Esaterako, Juan Carlos Guerrak Mondragoen 1915.ean jaso zuen joko-kanta hau:
−
''Errege Don Felipen
+
 
−
<br/>
+
:''Errege Don Felipen''
−
zaldunak garade.
+
:''zaldunak garade.''
−
<br/>
+
:''Oneitxek gaztetxuok''
−
Oneitxek gaztetxuok
+
:''zer gura ete dabe?''<ref>Juan Carlos de GUERRA. «Fruslerías vascas. Un juego infantil» in ''Euskalerriaren Alde, ''V (1915), 16. or.</ref>
−
<br/>
 
−
zer gura ete dabe?<ref>Juan Carlos de GUERRA. «Fruslerías vascas. Un juego infan­til» in ''Euskalerriaren Al*, ''V (1915) p. 16.</ref>
 
−
</div>
 
  
 
:Somos los caballeros / del rey Don Felipe. / Estos jovencitos / ¿qué es lo que desean?
 
:Somos los caballeros / del rey Don Felipe. / Estos jovencitos / ¿qué es lo que desean?
  
−
Esta referencia ha de remontarse cuando me­nos al siglo '''XVIII, '''ya que el último rey con este nombre falleció en 1746.
+
Jazoera hau gutxienik XVIII. mendean kokatu behar da, Nafarroan eta Espainian ere izen hori zuen azken erregea 1746.ean hil zen eta.
  
−
=== Crisis en los juegos tradicionales ===
+
=== Ohizko jokoen krisia ===
  
−
Como causas de la crisis que se observa en los juegos infantiles tradicionales se mencionan fre­cuentemente estos dos factores: la carencia de espacios libres para jugar y la fascinación que ejerce la televisión sobre los niños. Sin minusva­lorar tales causas, creemos que la crisis obedece a razones más complejas.
+
Ohizko jokoen krisiaren arrazoian, sarritan hemengo hauek azaltzen dira: olgetako tokirik eza eta telebistak umeengan duen eragin handia. Hauek guztiz baztertu barik, krisia gure ustez beste arrazoi konplexuen ondorio ere bada.
  
−
En la sociedad tradicional la vida e incluso el trabajo tenía como eje la casa y en todo caso se desarrollaba en un entorno próximo que com­ponía una unidad social. El niño vivía en comu­nicación permanente con sus mayores y, a partir de cierta edad, comenzaba a tomar parte en las tareas de los adultos. En esta relación se trans­mitían de una generación a otra las habilidades y técnicas de los trabajos, los conocimientos, las creencias, las convicciones morales, los símbo­los y sus significados.
+
Ohizko gizartean bizimodua eta lana bera ere etxaldearen inguruan egiten zen eta gehienez ere gizarte-gune horren ingururik hurbilenera hedatzen zen. Haurrak orduan nagusiekiko harreman jarraikoa zeukan, eta adin bateraz gero, nagusien lanak betetzen hasten zen. Harreman honetan belaunez belaun igarotzen ziren lanetako trebetasunak eta teknikak, ezagutzak, sineskerak, sineste moralak, sinboloak eta beren esanahiak.
  
−
Las tareas escolares desempeñaban un papel complementario y para la mayoría de los niños se limitaban al aprendizaje de la lectura, de la escritura y el cálculo.
+
Eskolako eginbeharrak bigarren mailakoak ziren eta haurrik gehienek irakurtzen ikasi, idazten eta kontuak egitearekin nahikoa zuten.
  
−
Aquella escuela que congregaba a todos los escolares de un pueblo o de un barrio posibili­taba además la convivencia de niños de diversas edades.
+
Herriko edo auzoko eskola-ume guztiak biltzen zituen eskola hura horrezaz gainera adin askotako haurren bilgune zen.
  
−
Pero al igual que la sociedad adulta también la infantil se ha visto afectada por profundos cambios. Por de pronto el trabajo ha ido adqui­riendo progresivamente una complejidad técni­ca creciente; lo cual conlleva a revalorar la pre­paración adecuada del niño para este nuevo orden de cosas. La escuela adquiere mayor im­portancia en su vida: el periodo escolar se pro­longa y se intensifica. El largo tiempo de los juegos queda reducido al «recreo», al fin de se­mana.
+
Baina nagusien gizartearen antzera ere haurrenean aldaketa izugarriak izan dira. Lehenengo eta behin, teknika aldeko konplexutasun handiagoa dago lanean; honekin haurraren lanerako prestakuntza baloratu egin da, egoera berri honi aurre egiteko. Eskolak garrantzi handiagoa du bere bizimoduan: eskolaldia luzatu eta gogortu egin da. Lehenegoko jolasaldi luze hura «errekreo» hutsetara murriztu da, eta asteburuetara.
  
−
También los instrumentos de juego se trans­forman. En una sociedad de carácter artesanal las técnicas de elaboración manual se ponían de relieve en la fabricación de los enseres lúdicos. Por contra, la sociedad industrial ofrecerá ju­guetes fabricados en serie, con elementos mecá­nicos o eléctricos y la naciente sociedad compu­tarizada comienza a ofrecer a los niños juegos automatizados.
+
Jolas-tresnak ere aldatu egin dira. Lanabasek eskuz egiten zituen gizartean artisau-teknikak sarri egiten ziren nabarmen ziren jostailuak egiterakoan. Gizarte industrialak, ordea, seriean eginiko jostailuak eskeintzen ditu, osagai mekaniko edo elektrikoekin eta jaioberri den gizarte konputerizatuak haurrei jostailu automatizatuak eskeintzen dizkie gaurregun.
  
−
Resumiendo, las transformaciones operadas en el mundo adulto tienen su necesario reflejo en el mundo infantil. Sin olvidar que estas transformaciones afectan también al universo de creencias, convicciones y ritos que subyacen en el fondo de muchos juegos tradicionales; muchos de éstos se vaciarán de significación, al­gunos caerán en el desuso, otros persistirán y se adaptarán a las nuevas circunstancias.
+
Laburbilduz, nagusien munduan egon diren aldaketek zuzeneko islada dute haurren munduan. Ezin ahantz liteke gainera, aldaketa horiek ohizko joko askoren oinarrian dauden sineskera, sineste eta ohikuneen atzetik daudela; horretariko askok esanahia hutsa izango dute, batzuk galduz joango dira, baina beste batzuk iraun egingo dute eta egoera berrira moldatu.
−
{{DISPLAYTITLE: Consideraciones sobre el juego infantil}}{{#bookTitle:Juegos infantiles en Vasconia | Juegos_infantiles_en_vasconia}}
+
{{DISPLAYTITLE: Haur-jokoak direla eta}}{{#bookTitle:Haur Jolasak Euskal Herrian | Juegos_infantiles_en_vasconia/eu}}
 
&emsp;
 
&emsp;

Revisión actual del 16:30 2 mar 2020

Otros idiomas:
Español • ‎Euskera
Le jeu de l'enfant représente la source fondamentale qui jaillit des nappes souterraines les plus sacrées et d oú procédent toute culture, toute grande force créatrice.

PROBENIUS 

Gizakiak jokoa du lagun jaio eta gehiago, munduan dirauen artean; hala ere, ez da gauza bera jokoa, haurrentzako eta sasoikoentzako. Nagusiek euren bizimodua guztiz daukate arauturik, aldez aurretik, euren betebeharren arauera eta, horregaitik bada, euren olgetak, edo lanean bota ez dituzten izerdiak botatzeko, edo gogoko dituzten ariketekin lanaren nekeak eten eta arintzeko izan ohi dira.

Haurrak, ordea, jokoa denbora beteko ekintza du, berezkoena gainera. Honetara azaltzen du umeen olgeta gure esaera batek: haurrak, haurlan.

Haurraren begietan jokoa, beraz, ez da denbora-emangarri hutsa; gehiago oraindik ere, egun osoko ihardunaldia du; tokiak eta denborak bat egiten duten ekintza.

Haurren gizataldea

Egokiera duten guztian, haurrek haurretara egin ohi dute; nagusiak baztertu egiten dituzten haur-gizataldeak osatzen dituzte. Hala ere badituzte egitura herarkikoak, mailetan edo bereizten dira; mutikorik sendoena edota neskarik abilena egin ohi dute talde-buru. Sendoak ez direnak, txikienak edota taldean sarturik ez daudenak bigarren mailakoak dira. Neska-mutikoek olgetetan dauzkaten harremanak haurren munduaz gain dauden legeek zuzentzen dituzte, baina ez dira horregaitik gutxietsi behar.

Haurren arauak eta jarrerak ez dira badaezpadakoak; finkoak izan ohi dira eta haurretan belaunaldiz belaunaldi batzuetatik besteetara igaro izan dira.

Haurren gizataldeotan arauak ikasi eta irakatsi egiten dira, era askotako jokoetan, zotzetan egitean hautapen eta baztertze arauetan, formula edo lelo eta kantuetan, eta erabiltzen diren keinu eta ohikuneen esanguran.

Haurrek beste haurrengandik ikasiriko jokootan gauzarik garrantzitsuena ekintza bera zen[1]. Jostailurik gabeko jokoak gehien bat, eta halakorik egotekotan behin-behinekoenak beti: makila bat, soka bat, harri puska batzuk edo sakak. Olgeta indarra eta arintasuna, zaulitasuna edo abilezia erakusteko abadagunea zen. Jokoa norgehiagoka hutsa zen.

Sarritan haurrek nagusien keinu eta itxurak egiten zituzten eta horretarako horien ekintzen antzezpena egiten zuten, ogibideetara jolastuz: «Dendetara», «Ugazabandraka», «Medikutara», «Prozesioetara» ( «Jangoiko artzaileak» ),... Nagusien mundua haurren olgetetan isladatzen da, haren ispilua balitz bezala.

Sexu-desberdintasuna jokoetan

Gizonezkoek eta emakumezkoek guztiz betekizun eta jarrera desberdinak zeuzkaten gizarte zaharrean, desberdintasun horiek neska eta mutikoen jolasetan euretan ere nabari-nabariak izan dira.

Ohizko gizartean, indarra eskatzen zuten jokoak mutikoenak bakarrik ziren, baita zelan edo halako bortxa beharrezko zutenak ere: lasterketetako dendaketak, jauziak, jaurtiketak, borroken itxurak egitea, animalia txikien ehiza, eta abar. Horren parean neskek olgeta geldiak egiten zituzten batipat, imitaziozkoak eta antzezpenekoak, panpinetara eta sukaldetara esaterako; abileziazko jokoak ere, sakak edo tortoloxak, eskuz hariekin, diaboloak eta antzeko jostailuekin; jauzi erritmikoak, sokan, eta abar. Neskak izan dira batez ere jokoak kantuen laguntasunarekin egin izan dituztenak.

Hirurogeigarren hamarkadan, Lehenengo Jaunartzearen ostean, zazpi bat urtekin edo, berez berez ezartzen zen sexuen banaketa haur jokorik gehienetan. Neska batek mutikoentzako jokoetan parte hartzen zuenean mari-mutil esaten zitzaion euskaraz, eta chicazo, mari-chico, mari-muete edo mari-macho erdaraz. Mutiko batek nesken jokoak egiten bazituen, ordea, maritxu esaten zitzaion euskaraz eta mari-chica, mariquita eta antzekoak erdaraz. Gure inkestak bildu izan diren tokiren batzuetako kantuek derrigorrezko banaketa honen berri ematen dute. Obanosen (N), esaterako, eta San Román de San Millanen (A) , banaketa-legea hausten zenean hauxe kantatzen zen mehatxu gisa: «Chicos con chicas, van a pecar. El Diablo se ríe, Dios va a llorar». Modu beretsuan Durangon (B) ohi zenez: «Chicos con chicas, van al infierno. La Virgen llorando y el Demonio riendo».

Joko askotan desberdintasun hauek baziren ere, horietariko batzuetan beharrezkoa zen neska-mutilak batera ihardutea. Sexuen arteko banaketa hori indarra galtzen joan da baita haur gutxiko herrietan. Zenbat eta neska-mutilak gutxiago, orduan eta derrigorrezkoago batzuk eta besteak elkarrekin olgatzea.

Sexu-banaketak gaur egunean ere badirau jokoetan baina orain ez da hain markatua eta ez dago ezta lehen bezalako arriskua. Egoera berri honetarako lagungarri izan dira eskola mixtoko sistemak, nesken eta mutikoen arteko harreman ohizkoago eta normalagoa ekarri dutenak. Hala ere bada joera bat neskek nesketara eta mutilek mutiletara egiteko.

Jokoak eta urte-aroak

Jokoetariko asko urteko edozein arotan egin daitezke; hala ere horietarik batzuk aro batekiko eraspen edo atxikimendu berezia dute. Hauetarik markatzekoak dira naturean egiten zirenak. Arrazoizko denez, animalia, landare eta fruituekin egiten zirenak hauen bizietara moldatu beharra zuten.

Kanpoan egiten zirenak eguraldi onarekin egin behar ziren, baina egurats zakarrarekin haurrek, sarri askotan nagusiekin kinkan, eleizpeak, atarteak edo beste aterpe batzuk hartzen zituzten jolastoki.

Ohizko gizartean, gainera, jokoak aroka agertu ohi izan dira. Bazen txontekin edo kukubolan aritzeko aroa, beste bat botiletako txapekin, intxaur eta gaztainekin (udazkenean) edo sakak edo tortoloxekin (udaberrian) aritzekoa. Neska zein mutiko-taldeek aroan aroko olgetetan iharduten zuten.

Gaur egun jokoen arokotasuna ez da hain agerikoa. Hala ere jokoen arokotasuna zelan edo halan zuzentzen duen beste gai bat ere bada tartean: komunikabideetako iragarkiak eta batez ere telebistakoak. Hauek umeek jostailu jakin batekin jolastu daitezen lor dezakete, eta behin hau zaharkiturik geldituz gero, baztertu eta indarrean dagoen besteren bat erabiltzera behartu.

Unibersaltasuna eta zahartasuna

Beste garai batzutara edota beste kultura-giro batzutara joz gero, gure herri eta hirietako neska-mutilek egin izan dituzten olgeten antz haundiko beste batzuk agertzen dira, harrigarria bada ere. Eta gure artean bertokoentzat ditugun horiek dira izan ere unibersalenak.

Txontan, kastorka edo potxoloka, txirringolan, gorgoinetan edo zibo-ziboetan kulunkatu, gorabeheretan, asto-astoka eta itsu-itsuka Europan ere aintzina-aintzinatik egin izan da. Guzti hauek eta beste asko ere Parisen 1657.ean argitara eman zen Les jeux et plaisirs de l'enfance izeneko berrogeita hamar bat jokoren bilduman bertan azaltzen dira. Obra honek Jacques Stellaren, Frantziako erregearen pintore izan zenaren, irudi txito ederrak dakartza, eta derrigorrezko berri-iturri dugu berau gure haur jokoen jatorrira heltzeko[2].

Arlo honetan antzerako informazioa jaso liteke Vienako Kunsthistorisches Museumean dagoen Pieter Brueghel Zaharraren Haur-jokoak izeneko koadroaren azterketatik. Pintura honetatik jaso litekeenez, 1560.ekoa dela kontutan hartuta, Flandriako haurrek garai haretan txirringolan, izkutaketan, kaniketan, ogibideen itxurak, prozesioetara, panpinetara, dendetara, zapiarekin, zankoetara, txorro-morrora, eta abar, eta abar egiten zuten. Pintore flandiarrak azaltzen dituen larogeita lau jokootatik asko eta asko oraintsura arte gurean erabili izan dituztenen antz handikoak dira.

On Joxemiel Barandiarangoak esan zuenez «haur olgeta askotan igarotako belaunaldien oroimena eta aintzinako siniskeren aztarrenak zaindu dira muinean...». Guzti hau argitzeko zera azaltzen zuen: «Konzalo izeneko jokoan, Ataunen (Gipuzkoa) zabal-zabal dabilena, galtzen duenak hormaren kontra jarri behar du makurturik eta garailea eutsiz (bere bizkar gainean jezarrita dagoena), eta sorbaldan jartzen dizkion atzamarren kopurua igartzen ez badu, bien bitartean zera esanik: anda, manda, zenbat beatz. A Coruñako De codín, de codín, eta Sevillan Recotín recotín, eta erromatarren Bucca, bucca quot sunt hic? joko berbera ditugu»[3].

Iraupen handiko beste joko batek Euskal Herriko toki askotan «Artzain jokua» hartzen du izena, erdaraz «Tres en raya». Ovidio olerkari latindarrak, joko berberau azaldu zuen orain bi mila bat urte bere Ars amandi obran (III, 365,366), honako lerro hauetan[4]:

Parva tabella capit ternos utrinque lapillos In qua vicisse est continuasse saos.
Beste taulatxo batek jokalari bien hiruna harritxo biltzen ditu / eta honetan, irabaztea norberarenak (harria) hurrenez hurren egon daitezen lortzea da.

Txintxirikaren antzeko beste joko batzuk, gure artean Infernakuluari deitzeko era, sakak edo kumak hedadura haundikoak izan dira Europatik kanpo ere[5].

Jokoetarako erabiltzen diren formula eta kantuek sarri askotan, urteak joan eta urteak etorri, erdi-galduriko sineskera edo gertakizun edo pertsonaia ospetsuen berri ematen dute. Jokalariak hautatzeko erabiltzen zen formuletariko batek gogora dakarkigu gaur egun sorginei egozten zaien hitz-jokoa:

Txirristi mirristi
aurrena plata
olio-sopa
kikili-saltsa
urrun, perro, klik.

Baina batez ere soka-saltuan edo joku erritmikoetan erabiltzen diren kantuak dira, balada edo erromantze azaleraz, lehenagoko gertakizunen berri gordetzen dutenak. Esaterako, Juan Carlos Guerrak Mondragoen 1915.ean jaso zuen joko-kanta hau:

Errege Don Felipen
zaldunak garade.
Oneitxek gaztetxuok
zer gura ete dabe?[6]
Somos los caballeros / del rey Don Felipe. / Estos jovencitos / ¿qué es lo que desean?

Jazoera hau gutxienik XVIII. mendean kokatu behar da, Nafarroan eta Espainian ere izen hori zuen azken erregea 1746.ean hil zen eta.

Ohizko jokoen krisia

Ohizko jokoen krisiaren arrazoian, sarritan hemengo hauek azaltzen dira: olgetako tokirik eza eta telebistak umeengan duen eragin handia. Hauek guztiz baztertu barik, krisia gure ustez beste arrazoi konplexuen ondorio ere bada.

Ohizko gizartean bizimodua eta lana bera ere etxaldearen inguruan egiten zen eta gehienez ere gizarte-gune horren ingururik hurbilenera hedatzen zen. Haurrak orduan nagusiekiko harreman jarraikoa zeukan, eta adin bateraz gero, nagusien lanak betetzen hasten zen. Harreman honetan belaunez belaun igarotzen ziren lanetako trebetasunak eta teknikak, ezagutzak, sineskerak, sineste moralak, sinboloak eta beren esanahiak.

Eskolako eginbeharrak bigarren mailakoak ziren eta haurrik gehienek irakurtzen ikasi, idazten eta kontuak egitearekin nahikoa zuten.

Herriko edo auzoko eskola-ume guztiak biltzen zituen eskola hura horrezaz gainera adin askotako haurren bilgune zen.

Baina nagusien gizartearen antzera ere haurrenean aldaketa izugarriak izan dira. Lehenengo eta behin, teknika aldeko konplexutasun handiagoa dago lanean; honekin haurraren lanerako prestakuntza baloratu egin da, egoera berri honi aurre egiteko. Eskolak garrantzi handiagoa du bere bizimoduan: eskolaldia luzatu eta gogortu egin da. Lehenegoko jolasaldi luze hura «errekreo» hutsetara murriztu da, eta asteburuetara.

Jolas-tresnak ere aldatu egin dira. Lanabasek eskuz egiten zituen gizartean artisau-teknikak sarri egiten ziren nabarmen ziren jostailuak egiterakoan. Gizarte industrialak, ordea, seriean eginiko jostailuak eskeintzen ditu, osagai mekaniko edo elektrikoekin eta jaioberri den gizarte konputerizatuak haurrei jostailu automatizatuak eskeintzen dizkie gaurregun.

Laburbilduz, nagusien munduan egon diren aldaketek zuzeneko islada dute haurren munduan. Ezin ahantz liteke gainera, aldaketa horiek ohizko joko askoren oinarrian dauden sineskera, sineste eta ohikuneen atzetik daudela; horretariko askok esanahia hutsa izango dute, batzuk galduz joango dira, baina beste batzuk iraun egingo dute eta egoera berrira moldatu.

 
  1. ↑ Carmen BRAVO VILLASANTE. «Estudio preliminar», P. Santos Hernandezen Juegos de los niños en las escuelas y colegios lanari eginikoa. Palma de Mallorca, 1986, IX-X or.
  2. ↑ José J. Olañeta editoreak berak zuzentzen duen «Los jóvenes bibliófilos» deritzan sortan (16. alea) lan honen gaztelerazko argitarapena eman du berriki: Juegos y pasatiempos de la infancia. Palma de Mallorca, 1989. Jacques Stellaren irudietarik batzuetara joko dugu guk bilduriko joko baten edo besteren azalgarri gisa.
  3. ↑ José Miguel de BARANDIARAN. «Contribución al estudio paletnológico del pueblo vasco. El magismo» in OO.CC. Tomo V. Bilbao, 1974, 2. oharra, 230-231. or.
  4. ↑ Cfr. Rodrigo CARO. Días geniales o lúdricos. Madrid, Espasa Calpe, 1978, 163. or.
  5. ↑ F.V. GRUNFELD. Juegos de todo el mundo. Unicef. Madrid, Edilán, 1978.
  6. ↑ Juan Carlos de GUERRA. «Fruslerías vascas. Un juego infantil» in Euskalerriaren Alde, V (1915), 16. or.
Obtenido de «https://atlasetnografico.labayru.eus/index.php?title=Consideraciones_sobre_el_juego_infantil_Juegos_infantiles_en_vasconia/eu&oldid=155002»