XXIV. MAMUAK ETA ARIMA HERRATUAK

---

Heriotzari eta mamuei buruzko herri kontakizunetan agertzen den gairik errepikatu eta unibertsalenetako bat mamuena da, bizitza honetan, gorputz berarekin edo beste itxura batekin, presente egiten diren eta beren oinazearen berri ematen duten hildakoen arimena.

Euskal Herrian aspaldidanik jasotzen dira mamuei buruzko erreferentziak. Jose Miguel Barandiaranen ustez, hildakoekiko sinesmena mantendu da munduaren kontzepzio animista bat onartu den neurrian. Astroen, lurraren, meteoroen eta beste fenomeno natural batzuen jeinua azaltzen duten kontakizun etiologikoak alde batera utzita, herri-jaiduren eta sinesmen garaikideen berri ere ematen da bide horretatik, Ama Birjinaren irudi batzuk elkarren ahizpatzat jotzen dituztenenak, adibidez. Hilarrien inguruan eraikitako antzinako sinesmenak hildakoekin lotura duten kondairetan oinarrituta azaltzen dira sarritan. Barandiaranek dio, halaber, mamuen ezaugarri batzuek (itzal edo espektro itxura eta abar) antzinako Erroman arimei buruz zuten kontzepzioaren eragina izateko itxura daukatela.

Munduaren kontzepzio animistek gaur egungo deskribapen etnografikoetan duten iraupen hori iraganean, zalantzarik gabe, aberatsagoa eta koloretsuagoa izandako oihal baten txatala baino ez da. Horregatik, eta belaunaldi berriek hilobiaz haraindiko bisitari horiekiko sinesmena galtzen duten neurrian, sarritan zaila izango da mamuei buruzko kontakizunen eta beste deskribapen kondairazko edo mitologiko batzuen arteko muga bereiztea.

Herri kontakizunen bilketetan eta gaur egun (80ko hamarkada) egindako inkestetan, gertakari horiek jeinu gaiztoen (parte txarrekoak, gaiztokoak, beste mundukoak...) ekintzekin nahasten dira kasu askotan, eta mamuen ezaugarri eta jarduera asko beste izaki mitologiko batzuen ezaugarri eta jardueren oso antzekoak dira (jentilak, lamiak eta abar). Haien ekintzen denbora ere gaua da kasurik gehienetan. Behin baino gehiagotan agertzen da arimen ezpainetan gaueko numen horien esaldi tipikoa: gauba gaubezkoentzat eta eguna egunezkoentzat.

Horren ondorio da, neurri batean, agerpen horiei buruz herri kontakizunetan askotariko iritziak izatea. Mailaketa horren mutur batean mamu bat agertu eta hildakoarekin aparteko ezer gertatu ez balitz bezala hitz egitea normaltasun osoz onartzen duen lekukoa dago; beste mutur batean, mamuaren gaiztotasunak eta perbertsioak beldur larria eta are lekukoaren heriotza ekartzen dutela dioten hipotesiak.

Familiaren etxea eta haren inguru gertukoena dira, hain zuzen ere, mamuen agertoki nagusiak. Etxeko gelek, hala nola sukaldeak, bihitegiak, logelek edo barruko eskailerak, gailentasun handia hartzen dute alde horretatik.

Barandiaran jabetu zen kontu askotan bat zetozela mamuei buruzko kontakizunak eta familiaren etxeko gaueko bisitariei buruzko istorioak, jeinu txiki kasu askotan onberak (saindi-maindiak, etxajaunak eta abar), nahigabea agertzen dutenak beheko suaren txingarrak itzaliz gero edo afarian erabilitako baxera garbitu eta jaso gabe egonez gero. Errautsen eta beheko suaren hausberoaren pilaketari edo sukaldearen txukuntasunari buruzko errituetako asko hilen etxerako itzulerarekin lotzen dira gaur egun. Hilak, gainera, tximiniatik sartu ohi dira etxean.

Garrantzia hartzen duten beste agertoki batzuk dira, etxeaz gain, hilen atseden lekutzat jotzen diren esparruak. Horregatik, hala elizak nola hilerriak mamuen agerpenen eta arimen ekintzen leku izaten dira sarritan.

Aldi berean, eta beste kontakizun mitologikoetan gertatzen den bezala, horien ohiko markoak, hala nola basoa, bideak eta ibilbideen arteko bidegurutzeak, arimen gaueko adierazpenen gune ere izaten dira.

Kontakizun horien iraupenari dagokionez, adierazi behar dugu bat datorrela kultura tradizionaleko iruditeria narratiboko beste elementu batzuen iraupenarekin.

Bitxia bada ere, mamuen kontakizunak, haiekiko lotura espirituala galtzen den heinean, umorezko pasarte gisa aurkezten hasten dira, eta behin baino gehiagotan txantxarako motibo izango dira, batez ere haur eta gazteentzat.