Diferencia entre revisiones de «APARECIDOS Y ANIMAS ERRANTES. ARIMA HERRATUAK/eu»

De Atlas Etnográfico de Vasconia
Saltar a: navegación, buscar
(Página creada con « <div style="margin-left:0cm;"></div>»)
 
(No se muestran 59 ediciones intermedias de 2 usuarios)
Línea 1: Línea 1:
 
<languages></languages>
 
<languages></languages>
 +
<div style="margin-left:0cm;"></div>
  
 
<div style="margin-left:0cm;"></div>  
 
<div style="margin-left:0cm;"></div>  
  
 +
<div style="margin-left:0cm;"></div>
  
 
<div style="margin-left:0cm;"></div>  
 
<div style="margin-left:0cm;"></div>  
  
 +
<div style="margin-left:0cm;"></div>
  
 
<div style="margin-left:0cm;"></div>  
 
<div style="margin-left:0cm;"></div>  
  
 +
<div style="margin-left:0cm;"></div>
  
 
<div style="margin-left:0cm;"></div>  
 
<div style="margin-left:0cm;"></div>  
  
 +
<div style="margin-left:0cm;"></div>
  
 
<div style="margin-left:0cm;"></div>  
 
<div style="margin-left:0cm;"></div>  
  
 +
<div style="margin-left:0cm;"></div>
  
 
<div style="margin-left:0cm;"></div>  
 
<div style="margin-left:0cm;"></div>  
  
Es precisamente el hogar familiar y su entorno más próximo el escenario principal de las apariciones. Estancias de la casa como la cocina, el granero, los dormitorios, o la escalera interior adquieren gran preponderancia.
+
<div style="margin-left:0cm;"></div>
  
Ya observa Barandiarán que existen muchas concordancias entre los relatos de aparecidos y las historias de visitantes nocturnos de la vivienda familiar, geniecillos muchas veces benignos (''saindi-maindiak'', ''etxajaunak'', etc.), que muestran su disgusto si las brasas del hogar se apagan o si la vajilla utilizada en la cena no se ha limpiado o retirado<ref>José Miguel de BARANDIARAN. ''Estelas funerarias del País Vasco''. San Sebastián, 1970, p. 61.</ref>. Muchos ritos de apilamiento de las cenizas y rescoldos del fuego bajo o adecentamiento de la cocina se relacionan actualmente con la vuelta al hogar de los difuntos. Estos, además, generalmente suelen introducirse en la casa a través de la chimenea.
+
<div style="margin-left:0cm;"></div>  
  
Otros escenarios que adquieren importancia son los recintos que, junto a la casa, se consideran lugar de descanso de los difuntos. De ahí que tanto las iglesias como los cementerios sean también lugares frecuentes de apariciones o acciones de ánimas.
+
<div style="margin-left:0cm;"></div>
  
A su vez, y tal como sucede en otros relatos mitológicos, marcos habituales de éstos como el bosque, los caminos o los cruces de rutas sirven también como fondo a muchas manifestaciones nocturnas de ánimas<ref>Un análisis somero del corpus de relatos de aparecidos que han llegado a nosotros nos permitiría establecer una serie de espacios de comportamiento marcados. Los testigos de las apariciones en la casa son, en la mayoría de casos, las mujeres. Los hombres, en cambio, aparecen en mayor numero en los relatos de manifestaciones de ánimas en el exterior (caminos, cruces, bosques, etc.).</ref>.
+
<div style="margin-left:0cm;"></div>  
  
En cuanto a la pervivencia de estos relatos, debemos señalar que está acorde con el mantenimiento de los otros elementos de la imaginería narrativa de la cultura tradicional.
+
<div style="margin-left:0cm;"></div>
 +
 
 +
<div style="margin-left:0cm;"></div>
 +
 
 +
<div style="margin-left:0cm;"></div>
 +
 
 +
<div style="margin-left:0cm;"></div>
 +
 
 +
<div style="margin-left:0cm;"></div>
 +
 
 +
<div style="margin-left:0cm;"></div>
  
Muchas de estas narraciones o cuentos de aparecidos mantienen gran número de índices que nos muestran unas referencias bastante alejadas en el tiempo. Se recogen en ellos locuciones y denominaciones que hoy podemos considerar arcaísmos (expresiones y tratamientos en desuso, fórmulas de conjuro, léxico de modos de vida en vías de desaparición como «estadio» [medida de longitud], «robo» [medida de grano], etc.), usos de objetos vinculados a ritos tradicionales (las velas, el ramo de laurel, etc.),...  
+
Heriotzari eta mamuei buruzko herri kontakizunetan agertzen den gairik errepikatu eta unibertsalenetako bat mamuena da, bizitza honetan, gorputz berarekin edo beste itxura batekin, presente egiten diren eta beren oinazearen berri ematen duten hildakoen arimena<ref>Euskal Herrian bildutako mamuei buruzko kontakizunetan jasotako motiboen unibertsaltasuna agerian uzten du gure kontakizunetako elementu asko motibo folklorikoen errepertorioetan jasotakoekin bat etortzeak. Testuan, lan hau erabiliko dugu: Stith THOMPSON. ''Motif-lndex of Folk­Literature''. Bloomington & London: 1966, 2. arg.</ref>.
  
Actualmente las referencias al tema se dan sin convicción alguna. Baste mencionar, por ejemplo, que son muchas las poblaciones donde no se ha recogido testimonio alguno. En los datos que se nos han consignado hay que destacar ante todo la carencia de referencias contemporáneas a aparecidos en muchas de las localidades encuestadas, sobre todo en amplias zonas de Alava, Gipuzkoa y Navarra. En las encuestas de Vasconia continental, es también general el olvido y la degradación en la valoración social en que han caído los relatos de ánimas.  
+
Euskal Herrian aspaldidanik jasotzen dira mamuei buruzko erreferentziak. Jose Miguel Barandiaranen ustez, hildakoekiko sinesmena mantendu da munduaren kontzepzio animista bat onartu den neurrian. Astroen, lurraren, meteoroen eta beste fenomeno natural batzuen jeinua azaltzen duten kontakizun etiologikoak alde batera utzita, herri-jaiduren eta sinesmen garaikideen berri ere ematen da bide horretatik, Ama Birjinaren irudi batzuk elkarren ahizpatzat jotzen dituztenenak, adibidez. Hilarrien inguruan eraikitako antzinako sinesmenak hildakoekin lotura duten kondairetan oinarrituta azaltzen dira sarritan<ref>José Miguel de BARANDIARAN. ''Estelas funerarias del País Vasco''. Donostia: 1970, 63. or.</ref>. Barandiaranek dio, halaber, mamuen ezaugarri batzuek (itzal edo espektro itxura eta abar) antzinako Erroman arimei buruz zuten kontzepzioaren eragina izateko itxura daukatela.
  
La mayoría de los encuestados sí recuerda en cambio estos episodios, pero consideran que se trata de hechos muy alejados en el tiempo. Por regla general son relatados como sucesos acaecidos a una tercera persona, muchas veces en una localidad vecina o próxima, donde «sí creen en estas cosas». En algún caso se niega explícitamente y con gran contundencia la posibilidad de que sucedan hechos de este tipo porque estas creencias atentan contra las enseñanzas de la Iglesia.  
+
Munduaren kontzepzio animistek gaur egungo deskribapen etnografikoetan duten iraupen hori iraganean, zalantzarik gabe, aberatsagoa eta koloretsuagoa izandako oihal baten txatala baino ez da. Horregatik, eta belaunaldi berriek hilobiaz haraindiko bisitari horiekiko sinesmena galtzen duten neurrian, sarritan zaila izango da mamuei buruzko kontakizunen eta beste deskribapen kondairazko edo mitologiko batzuen arteko muga bereiztea.
  
Curiosamente, los relatos de aparecidos, conforme va anulándose la vinculación espiritual hacia ellos, pasan a presentarse en forma de episodios humorísticos ''y ''en más de una ocasión serán motivo de chanza, sobre todo por parte de niños o jóvenes.  
+
Herri kontakizunen bilketetan eta gaur egun (80ko hamarkada) egindako inkestetan, gertakari horiek jeinu gaiztoen (''parte txarrekoak'', ''gaiztokoak'', ''beste mundukoak''...) ekintzekin nahasten dira kasu askotan, eta mamuen ezaugarri eta jarduera asko beste izaki mitologiko batzuen ezaugarri eta jardueren oso antzekoak dira (jentilak, lamiak eta abar). Haien ekintzen denbora ere gaua da kasurik gehienetan. Behin baino gehiagotan agertzen da arimen ezpainetan gaueko numen horien esaldi tipikoa: ''gauba gaubezkoentzat eta eguna egunezkoentzat''.
  
Se han recogido numerosas referencias a bromas de este tipo. En varias localidades se mencionan casas en que se han producido ruidos, retumbos, roturas de cristales,... y ha resultado que se trataba de fechorías llevadas a cabo por alguna persona interesada (Apodaca-A, Sangüesa-N, Baigorri-BN).  
+
Horren ondorio da, neurri batean, agerpen horiei buruz herri kontakizunetan askotariko iritziak izatea. Mailaketa horren mutur batean mamu bat agertu eta hildakoarekin aparteko ezer gertatu ez balitz bezala hitz egitea normaltasun osoz onartzen duen lekukoa dago; beste mutur batean, mamuaren gaiztotasunak eta perbertsioak beldur larria eta are lekukoaren heriotza ekartzen dutela dioten hipotesiak.
  
Es también común que grupos de muchachos fabriquen seres fantasmagóricos colocando velas encendidas dentro de remolachas, nabos, calabazas,... vaciados ''y ''con agujeros formando ojos, nariz y boca que se sitúan al borde de caminos o lugares de tránsito (Apodaca-A). En el valle de Carranza (B) reciben el nombre de «espantos».  
+
Familiaren etxea eta haren inguru gertukoena dira, hain zuzen ere, mamuen agertoki nagusiak. Etxeko gelek, hala nola sukaldeak, bihitegiak, logelek edo barruko eskailerak, gailentasun handia hartzen dute alde horretatik.
  
Asimismo se cuentan episodios en que grupos de chicos o jóvenes «se aparecen» a personas crédulas o mendigos, cubriéndose con sábanas o arrastrando cadenas (Gamboa-A, Bermeo-B).  
+
Barandiaran jabetu zen kontu askotan bat zetozela mamuei buruzko kontakizunak eta familiaren etxeko gaueko bisitariei buruzko istorioak, jeinu txiki kasu askotan onberak (''saindi-maindiak'', ''etxajaunak'' eta abar), nahigabea agertzen dutenak beheko suaren txingarrak itzaliz gero edo afarian erabilitako baxera garbitu eta jaso gabe egonez gero. Errautsen eta beheko suaren hausberoaren pilaketari edo sukaldearen txukuntasunari buruzko errituetako asko hilen etxerako itzulerarekin lotzen dira gaur egun. Hilak, gainera, tximiniatik sartu ohi dira etxean.
  
En más de una ocasión, sucesos extraños observados en las inmediaciones de un cementerio dan lugar igualmente a interpretaciones erróneas. Es también muy común que los grupos de jóvenes hagan apuestas de noche en este recinto o en la iglesia (Salvatierra-A, Ataun-G, Viana-N).  
+
Garrantzia hartzen duten beste agertoki batzuk dira, etxeaz gain, hilen atseden lekutzat jotzen diren esparruak. Horregatik, hala elizak nola hilerriak mamuen agerpenen eta arimen ekintzen leku izaten dira sarritan.
  
Junto con esto no faltan juicios populares que determinan que es inconveniente o reprobable bromear con el tema de la muerte (Carranza-B).  
+
Aldi berean, eta beste kontakizun mitologikoetan gertatzen den bezala, horien ohiko markoak, hala nola basoa, bideak eta ibilbideen arteko bidegurutzeak, arimen gaueko adierazpenen gune ere izaten dira.
  
Otro modo de pervivencia, si bien indirecto, de estas creencias se puede atestiguar a través de formas lingüísticas que han quedado fosilizadas en el habla popular. En castellano, por ejemplo, es frecuente utilizar fórmulas como «parecer un ánima en pena», «tener el alma en pena», etc. (Salvatierra-A, Muskiz-B). En euskera, ''y ''sobre todo en Vasconia continental, son muy utilizadas expresiones de este tenor: ''«arima herratua bezalakoa da», ''es como un ánima en pena (haciendo referencia a un personaje oscuro, nada brillante); ''«hor daila arima herratua bezala», ''ahí anda como ánima en pena (haciendo referencia a una persona que se agita violentamente); ''«lanean ari da arima herratua bezala, ezin ahal», ''anda trabajando como ánima en pena sin conseguir sus objetivos (comparando su situación con la del ánima que no consigue dejar del todo el mundo de los seres vivos y sufre por ello); ''«iduri du arima herratua», ''parece un ánima en pena (Mendibe-BN; Azkaine, Hazparne, Itxasu-L).  
+
Kontakizun horien iraupenari dagokionez, adierazi behar dugu bat datorrela kultura tradizionaleko iruditeria narratiboko beste elementu batzuen iraupenarekin.
  
Llama la atención lo reducido del número de narraciones populares, en forma de historia corta, leyenda o cuento, recopiladas en nuestro país en las zonas de habla castellana. El hecho de que folkloristas o lingüistas dedicaran más atención en nuestro entorno a la lengua vasca nos ha permitido conservar mayor volumen de relatos sobre aparecidos o seres mitológicos en general, hoy ya desaparecidos.  
+
Bitxia bada ere, mamuen kontakizunak, haiekiko lotura espirituala galtzen den heinean, umorezko pasarte gisa aurkezten hasten dira, eta behin baino gehiagotan txantxarako motibo izango dira, batez ere haur eta gazteentzat.
  
Debemos entender, por lo tanto, que hoy día tiende a desaparecer la creencia en las apariciones de ánimas. Sí permanece el recuerdo, en cambio, de que nuestros ancestros de una u otra manera «vivían» con los muertos. Tal y como se recoge en testimonios actuales de Vasconia continental: ''La vieille génération, celle de mamère, vivait avec'' «''grima erratiak''»<ref>Michel DUVERT. “Données Ethnographiques sur le vécu traditionnel de la Mort en Pays Basque-nord” in ''Munibe'', XLII (1990) p. 485.</ref>.
+
{{DISPLAYTITLE: XXIV. MAMUAK ETA ARIMA HERRATUAK}} {{#bookTitle:Heriotz Ohikuneak Euskal Herrian|Ritos_funerarios_en_vasconia/eu}}
<div class="subindice">
 
Apartados:
 
=== [[Creencias_sobre_aparecidos|Creencias sobre aparecidos]] ===
 
=== [[Modos_de_aparicion_de_las_animas|Modos de aparición de las ánimas]] ===
 
=== [[Tiempos_de_aparicion|Tiempos de aparición]] ===
 
=== [[Escenarios_de_aparicion|Escenarios de aparición]] ===
 
=== [[Testigos_de_las_apariciones|Testigos de las apariciones]] ===
 
=== [[Comportamientos_ante_apariciones|Comportamientos ante apariciones]] ===
 
=== [[Presentimientos_y_temores_a_apariciones|Presentimientos y temores a apariciones]] ===
 
=== [[Practicas_asociadas_a_las_creencias_en_las_animas|Prácticas asociadas a las creencias en las ánimas]] ===
 
=== [[Narraciones_de_aparecidos_tradicionalizadas|Narraciones de aparecidos tradicionalizadas]] ===
 
=== [[Apendice_Relatos_de_aparecidos|Apéndice: Relatos de aparecidos]] ===
 
</div>
 
<br/>
 
{{DISPLAYTITLE: XXIV. APARECIDOS Y ANIMAS ERRANTES. ARIMA HERRATUAK}} {{#bookTitle:Ritos Funerarios en Vasconia | Ritos_funerarios_en_vasconia}}
 
&nbsp;
 

Revisión actual del 11:25 12 nov 2019

Otros idiomas:
Inglés • ‎Español • ‎Euskera • ‎Francés

Heriotzari eta mamuei buruzko herri kontakizunetan agertzen den gairik errepikatu eta unibertsalenetako bat mamuena da, bizitza honetan, gorputz berarekin edo beste itxura batekin, presente egiten diren eta beren oinazearen berri ematen duten hildakoen arimena[1].

Euskal Herrian aspaldidanik jasotzen dira mamuei buruzko erreferentziak. Jose Miguel Barandiaranen ustez, hildakoekiko sinesmena mantendu da munduaren kontzepzio animista bat onartu den neurrian. Astroen, lurraren, meteoroen eta beste fenomeno natural batzuen jeinua azaltzen duten kontakizun etiologikoak alde batera utzita, herri-jaiduren eta sinesmen garaikideen berri ere ematen da bide horretatik, Ama Birjinaren irudi batzuk elkarren ahizpatzat jotzen dituztenenak, adibidez. Hilarrien inguruan eraikitako antzinako sinesmenak hildakoekin lotura duten kondairetan oinarrituta azaltzen dira sarritan[2]. Barandiaranek dio, halaber, mamuen ezaugarri batzuek (itzal edo espektro itxura eta abar) antzinako Erroman arimei buruz zuten kontzepzioaren eragina izateko itxura daukatela.

Munduaren kontzepzio animistek gaur egungo deskribapen etnografikoetan duten iraupen hori iraganean, zalantzarik gabe, aberatsagoa eta koloretsuagoa izandako oihal baten txatala baino ez da. Horregatik, eta belaunaldi berriek hilobiaz haraindiko bisitari horiekiko sinesmena galtzen duten neurrian, sarritan zaila izango da mamuei buruzko kontakizunen eta beste deskribapen kondairazko edo mitologiko batzuen arteko muga bereiztea.

Herri kontakizunen bilketetan eta gaur egun (80ko hamarkada) egindako inkestetan, gertakari horiek jeinu gaiztoen (parte txarrekoak, gaiztokoak, beste mundukoak...) ekintzekin nahasten dira kasu askotan, eta mamuen ezaugarri eta jarduera asko beste izaki mitologiko batzuen ezaugarri eta jardueren oso antzekoak dira (jentilak, lamiak eta abar). Haien ekintzen denbora ere gaua da kasurik gehienetan. Behin baino gehiagotan agertzen da arimen ezpainetan gaueko numen horien esaldi tipikoa: gauba gaubezkoentzat eta eguna egunezkoentzat.

Horren ondorio da, neurri batean, agerpen horiei buruz herri kontakizunetan askotariko iritziak izatea. Mailaketa horren mutur batean mamu bat agertu eta hildakoarekin aparteko ezer gertatu ez balitz bezala hitz egitea normaltasun osoz onartzen duen lekukoa dago; beste mutur batean, mamuaren gaiztotasunak eta perbertsioak beldur larria eta are lekukoaren heriotza ekartzen dutela dioten hipotesiak.

Familiaren etxea eta haren inguru gertukoena dira, hain zuzen ere, mamuen agertoki nagusiak. Etxeko gelek, hala nola sukaldeak, bihitegiak, logelek edo barruko eskailerak, gailentasun handia hartzen dute alde horretatik.

Barandiaran jabetu zen kontu askotan bat zetozela mamuei buruzko kontakizunak eta familiaren etxeko gaueko bisitariei buruzko istorioak, jeinu txiki kasu askotan onberak (saindi-maindiak, etxajaunak eta abar), nahigabea agertzen dutenak beheko suaren txingarrak itzaliz gero edo afarian erabilitako baxera garbitu eta jaso gabe egonez gero. Errautsen eta beheko suaren hausberoaren pilaketari edo sukaldearen txukuntasunari buruzko errituetako asko hilen etxerako itzulerarekin lotzen dira gaur egun. Hilak, gainera, tximiniatik sartu ohi dira etxean.

Garrantzia hartzen duten beste agertoki batzuk dira, etxeaz gain, hilen atseden lekutzat jotzen diren esparruak. Horregatik, hala elizak nola hilerriak mamuen agerpenen eta arimen ekintzen leku izaten dira sarritan.

Aldi berean, eta beste kontakizun mitologikoetan gertatzen den bezala, horien ohiko markoak, hala nola basoa, bideak eta ibilbideen arteko bidegurutzeak, arimen gaueko adierazpenen gune ere izaten dira.

Kontakizun horien iraupenari dagokionez, adierazi behar dugu bat datorrela kultura tradizionaleko iruditeria narratiboko beste elementu batzuen iraupenarekin.

Bitxia bada ere, mamuen kontakizunak, haiekiko lotura espirituala galtzen den heinean, umorezko pasarte gisa aurkezten hasten dira, eta behin baino gehiagotan txantxarako motibo izango dira, batez ere haur eta gazteentzat.

  1. Euskal Herrian bildutako mamuei buruzko kontakizunetan jasotako motiboen unibertsaltasuna agerian uzten du gure kontakizunetako elementu asko motibo folklorikoen errepertorioetan jasotakoekin bat etortzeak. Testuan, lan hau erabiliko dugu: Stith THOMPSON. Motif-lndex of Folk­Literature. Bloomington & London: 1966, 2. arg.
  2. José Miguel de BARANDIARAN. Estelas funerarias del País Vasco. Donostia: 1970, 63. or.