Diferencia entre revisiones de «MATANZA DOMESTICA DE ANIMALES 1/eu»

Revisión actual del 09:22 25 jun 2019

Etxeko hiltzeetan nagusi den animalia txerria izan da, oiloekin, oilaskoekin eta untxiekin batera. Herri batzuetan, kapoiak, ahateak, usoak eta usakumeak ere hiltzen ziren. Artzainen etxeetan arkumeren bat, antxumeren bat edo ardi zaharren bat sakrifikatzen zen herriko zaindariaren jaietan edo familiako ospakizunetan. Azienda larria zeukatenek, motibo beraiengatik, zekorren bat edo ukuiluko beste abereren bat hiltzen zuten. Ohitura zabalduena izan da animalia txikienak etxean hiltzea, baina handiak udal hiltegietara eraman izan dira.

Etxean hazitako azienda larriaren zein azienda xehearen zatirik handiena hazitarako edo feria eta azoketan saltzeko produktuak eskuratzeko izaten zen, zuzenean edo bitartekarien bidez, hala nola tratulariak.

Mende honen amaieran gero eta gutxiagotan sakrifikatzen dituzte pertsona partikularrek etxeko abereak beraien kontsumorako, eta ohikoena da behar duten okela harategietan edo merkataritza-gune handietako supermerkatuetan eskuratzea, zeinetan abere horiek eskaintzen dira sakrifikatuta. Landa-eremuko etxe batzuek antzinako erara dauzkate abereak, eta lehengo eran sakrifikatzen eta prestatzen dituzte.

Hiltzea eta zatikatzea gizonen lana izaten da, eta hestebeteak eta gainerako produktuak egiteaz emakumeak arduratzen dira. Emakumeak arduratzen dira eskortako abere txikiak hiltzeaz ere. Antzina, eskuratutako okela berehala kontsumitu behar izaten zen, edo zezina eginez aprobetxatu; gaur egun, aldiz, izozkailuek okela urte osoan kontserbatzea ahalbidetzen dute. Alde horretatik, esan behar da txahalak sakrifikatzeko ohiturarik egon ez den edo galdua zen herrietan ere orain hori egiteko ohitura sartu dela. Horretarako motibo nagusietako bat da aberearen zatikiak, hala txahalen kasuan nola sakrifikatzen diren mota askotako beste abereen kasuan, aise gordetzen eta kontserbatzen direla kutxa izozkailuetan, geroago kontsumitzeko.

Artzainak izaten jarraitzen duten herrietan, jendeak zuzenean jotzen du haiengana behar duen aberea erosteko, eta artzainak berak sakrifikatzen du arkumea edo antxumea, eta garbi entregatzen du. Jaso da herri batzuetan gaur egun ere txerriak enkargatzen zaizkiela harategi bati edo basetxe bati, zeinak hilda eta jada garbituta entregatzen dituen. Ez da gauza bera gertatzen usoekin eta usakumeekin, horiek lumatu gabe entregatzen baitira (Agoitz-N).

Landa-eremuko etxeko hiltzeek antzeko ezaugarriak izan dituzte leku guztietan.

Etxeko hiltzeetan erabilitako prozedurak

Herri batzuetan, etxeko kontsumorako abereen hiltzeak etxean edo baserrian bertan egin izan dira. Beste batzuetan, batez ere azienda larriaren kasuan, abere-hiltzaileak edo ganadu-hiltzaileak arduratzen ziren horretaz, etxera joanez edo, bestela, hiltegi batean. Abeltzain batzuk harakin ere izan dira, edo okela saltzen duten establezimenduen jabeak.

Etxeko txerri-hiltzea

Urdulizen (B) honako datu hauek jaso dira etxeko txerri-hiltzeari buruz, zeina antzina guztiz zabaldua egon zen baserrietan.

Aberea neguan sakrifikatzen zen, eta ilbehera zegoen egun bat aukeratzen zen horretarako, uste zelako marea bizien garaian eginez gero, ur bizittan, okela ez zela urte osoan kontserbatuko. Kumea erosi eta gero, arra izan zein emea izan, irendu egiten zen, bestela okelak usain eta zapore gogorrak hartzen dituelako.

Txerri-hiltzearen prestakuntza menditik iratze freskoak, irak, ekarrita hasten zen, lehortzeko, eta, horrela, txerriaren larrua erretzeko prozesuan erabili ahal izateko. Bezperan, aberea baraurik uzten zen hesteak hutsik egoteko, eta, gero, haiek erabiltzerakoan, ez apurtzeko.

Hiltzearen eguna, txarriboda-eguna deritzona, egun berezia izaten zen, lan asko baitzegoen egiteko, eta jai giro nabarmena zeukan, auzokoak eta familiakoak jateko, solas egiteko eta tarte atsegin bat pasatzeko asmoz biltzeko abagunea baitzen. Eguna goizeko lehen orduan hasten zen; gaur egun, batzuetan, txerri-hiltzean parte hartzen dutenen laneguna ez oztopatzeko, arratsaldean egiten da.

Ekintza abere-hiltzailea eta haren laguntzaileak iristen direnean hasten da; kopa bat likore eta gaileta batzuk ematen dizkiete. Abere-hiltzailea txerri-korta edo txarritokia deritzonean sartzen da, txerria kakoarekin harrapatzen du kokotsaren, okotza, azpialdetik, eta hiruzpalau gizon edo gazte indartsuren laguntzarekin esparrutik atera, eta mahai behere baten gainean ezartzen dute hantxe hiltzeko. Garai batean, mahaia ez zen enbor batzuen edo zumitzezko otarre batzuen gainean ezarritako ohol bat baizik, aurrealdea altuago utzita, han pausatzeko txerriaren burua. Gaur egun bi fardel jartzen dira ohola bermatzeko. Aberea mahai gainean etzanda jarri eta gero, hanketatik sendo eutsita, abere-hiltzaileak aiztoa sartzen dio saman, zangoarekin kakoari eusten dion bitartean, eta txerria odolusten hasten da. Emakume batek likido hori balde batean jasotzen du, etengabe eraginez, beti noranzko berean, gogortu ez dadin.

Odolusteak eta txerria hil arteko tarteak lau edo bost minutu har ditzakete. Informatzaileek diote ondo odolustu behar dela, bestela denbora asko ematen duelako hil arte eta horrek arazoak sortzen dituelako. Ondoren, etxe aurrera eramaten da ilea erretzeko eta larrutzea errazteko. Ondo erreta ez baldin badago, zaila egiten da larrua eta urdaia bereiztea. Horretarako, txerria lurrean jarri, iratze lehorrez estali, eta sua ematen zaio. Aurretik, aiztoarekin egin zaion zuloa kapatxarekin, kapaxea, estaltzen da (gaur egun pentsu-zakuen bilgarri-paperarekin). Alde batetik erreta dagoenean, sarde baten edo makila baten laguntzaz buelta ematen zaio, eta gauza bera egiten da beste aldearekin. Garrantzitsua da apatxak ondo erretzea, erraz erauzteko eta hanka aprobetxatu ahal izateko. Gaur egun, eguraldi txarraren eragozpenak saihesteko, batzuek sopletea erabiltzen dute txerria kiskaltzeko.

Ondoren, aberea kanpotik garbitzen da urarekin, errautsaren, hautsaren eta iratzearen hondarrak kentzeko, teila puskak, metalezko eskuila bat, xarrantxea, labana baten ahoa eta, berrikiago, harraskatzeko balio duten eskularru pikortsuak erabilita. Ardura bereziz egiten da belarrien garbiketa. Ondoren, berriro jartzen da mahai baten gainean, eta kanalean zabaltzen da barrutik husteko.