XXV. HILETA ERRITUAK IPAR EUSKAL HERRIAN

1950eko hamarkadaz geroztik hileta erritu tradizionalak aldaketa sakonak izan ditu Ipar Euskal Herrian, eta aldaketa horiek gero eta bizkorrago gertatzen dira. Horietako batzuk, dagoeneko atzera-bueltarik gabekoak, belaunaldi berriak oso arrotz zaizkion gizarte ordena baten eta mundua ikusteko modu baten lekukotasuna dira oroz gain. Hala ere, portaera batzuen alderdi garrantzitsu batek iraun egiten du, baina modalitate horiek “erreferentzia puntu” hutsak dira batzuetan, memoriak berraktibatzen dituen “trama antolatzaileak”. Noiz arte?

Kleroaren eragina ez da jada lehen izandakoa, eta “Elizaren politikak” ez ditu belaunaldi berriak arduratzen. Argi eta garbi, erritualak bilakaera bat izan du, baita hilaren aurreko jarrerak ere; laikoak egoera berriei aurre egin beharrean daude gero eta gehiagotan (klero murritza, bizitza estiloaren eta pentsamoldearen deskristautze nabarmena, heriotzaren merkatua, familia desegituratuak, eta abar). Badoan antzinako mundu horrek, lagunduko du iragartzen dena eraikitzen?

Kostaldean, barnealdearekiko erabateko haustura hautematen da. Han, heriotza etxeko testuingurutik eta auzokideen gizarteak osatzen duen markotik aparte tratatzen da. Kristauei dagokienez, beste inon baino gehiago, ezaxolatasunaren erdian egin behar dute bere fedea, kasurik onenean.

Horiek dira aztertu ditugun hiru bideak, eta bereziki lehenengoa, hau da, gaur egungo hileta errituaren egoera mendietan, barnealdeko lur behereetan eta kostaldean. Praktikak eta haien aldaerak kontu handiz deskribatzen zentratu gara: gizabanakoen eta egoeren arteko harremanak nabarmentzen saiatu gara (gure kulturaren oinarri den baina gaur egun Ipar Euskal Herriko etnologian batere interesik piztu ez duen auzokideen gizarteak adierazteko duen modua ikusteko xedez). Kostaldeko ingurune urbanizatua aztertu dugu haren alderdirik aurreratuenean, “modernizazioaren” bidean. Hemen eta han izandako aldaketa berriak adierazi ditugu, baina gure asmo nagusia izan da gure gurasoak artean ere bizi ziren munduaren erretratua egitea; hori da eraiki nahi izan dugun lekukotasuna, euskarri sendo moduan, eta hari eskaini diogu laburpen hau.

Zantzuak eta seinaleak, hilzoria

Heriotza zahartzaro luze baten amaiera naturala da. Edade handiko pertsona kezka-iturri bihurtzen da aldi batez. Apaiza sarriago datorkio bisitan, lehen auzoek haren osasunari buruzko interesa adierazten dute, bisitak egiten dituzte. Denak prestatzen dira amaiera saihetsezinerako. Bat-batean, heriotzak kolpea ematen du espero ez zen lekuan, ezusteko une batean. Hemen etsipen moduko bat ekartzen da gogora, patuarena (jin beharra, gertatu beharra zen), gure abentura aldez aurretik idatzita balego bezala. Kontzeptu hori areagotuz, heriotza nozitzen duen pertsonak erakusten digu gure baitan badela gainditzen gaituen zerbait; hala dio hain ezaguna den esaerak: odolak baduela hamar idi parek baino indar gehiago. Azkenik Herioa daukagu, zeina gure bila datorren eta zeinaren aurka borrokatzen garen: ahul dagoena aise eroriko da. Borroka horri kezkaz jarraitzen zaio komunitatean (batez ere gaixoa gaztea baldin bada), zeina naturaltasunez mintzatuko den garaituaz, erasoaz, indarraz eta abarrez. Testuinguru horretatik landa, zeinetara Elizak egokitu beharra izango duen, “seinaleen irakurketa” bat dago.

Azken horiek bi motatakoak dira batez ere: 1- gertakari zentzugabeak (kontzientziak, “eragozpenak” batez ere gauez); 2- izadiak berak, eta zehatzago esanda animaliek, emandako abisuak. Seinaleek haiek ulertzen dakitenak jartzen dituzte alerta: laster norbait hilen da. Ikuspegi horretatik begiratuta, funtsezkoa da araoaren, begizkoaren seinalea irakurtzen jakitea, belhagilea, eta gainerako konjuruak, konjuratze, halakoren edo halakoren heriotza desiratzen dutenak gure artean, herioa desiratzea.

Azkenik, arrazoi batzuk dauzkagu sinesteko gure “aspaldiko garaiko” herrikide askoren ustez hildakoek gure artean jardueraren bat gauzatzen jarraitzen zutela arima herratuen forma hartuta, arima erratiak. Benetako izaki bitartekoak, arima herratu horiek, beti aktibo, itzaletako bizilagunak baina distira iheskorretakoak ere, sakon hartutako arnasakoak, oso nekez sartzen ziren Elizak ustez azkena izango zen epaiketa handi horren zain prestatzen zien gelaurrean. Arrazoi batzuk dauzkagu sinesteko hildakoak, alde egin arren, ez zirela beti desagertzen. Sakonean, Elizak ezin zion ideia horri aurka egin, ideia hori jaso behar zuen, zentzu berezia emanez (horrela, ume hila Jainkoak aingeru bihurtzen du).

Hilzoriak heriotzaren uneari zegokion gertaera publikoaren izaera nabarmentzen duten praktika batzuk sortu ditu. Hemen hartzen du parte printzipioz Elizaren erritualetik aparte dauden praktiketan giltzarri den pertsonaiak, emakume sakristauak, andere serora deritzonak. Hura arduratzen da elizako kanpai-jotzeaz, eta mezu horrek zentzu bikoitza dauka: 1- bizien komunitateari abisua ematea (izadia eta animaliak barne, zeintzuek pausoa markatzen duten, “astiro” bizi diren); 2- hil-hurrenari lagundu “kontsolamendua emanez”, “alde egiten lagunduz”. Horrela, hil-hurrenak bazekien denbora horretan bera zela ardura guztien erdigunea eta otoitzek eusten ziotela. Inor ez da hiltzen bakarrik edo abandonatuta.

Laguntza kristaua

Ikuspegi horretatik begiratuta, ez dago ezer originalik; biderakoa eta azken ukenduak Elizak definitutako praktikak dira. Biek irekitzen diote, hil-hurrenari, Kristoren gorputz mistikoarekin bat egingo duen denbora, betierekotasun osoa hartzen duen etenik gabeko elkartasun hori, behin eta berriz berraktibatua arbasoen gurtzaren bidez.

Laguntza horrek adierazten du, halaber, argi eta garbi, geure baitako sakonenean ordena ezartzeko eta beste errealitate batzuekin sintonizatzeko tenorea iritsi dela. Horregatik, beldurra zitzaion une horri eta sarritan beranduegi deitzen zitzaion apaizari; ez zen hil-hurrena “beldurtu” nahi denontzat hain beldurgarria den amaiera horren aurrez aurre ezarrita.

Heriotzari buruzko sinesmenak

Zaila da gai honi buruzko iritzia ematea. Irakurketa kristautik (Jainkoaren nahia) edo fatalistatik (azken arena, azken ozka...) kanpo, heriotza aldi berean presentzia eta abiatze moduan “bizi da”. Egia esan, zantzuetan, garai “antzinagokoetan” zabalkunde handiz partekatuak izan direla diruditen ekiteko moduetan oinarritutako interpretazioak dira.

Presentziak Herioari egiten dio erreferentzia. Pertsonaren bila datorrenean, denek egon behar dute adi: animaliak ukuilura eramaten dira. Iriste horrek suak garbituko duen, araztuko duen aztarna moduko bat utz dezake.

Abiatzea “arimarena” edo “espirituarena” da, azken hatsaren lagun. Ikuspegi horretatik begiratuta, batzuetan teilatuko teila bat kentzen zen, eta heriotza gertatu berri den gelako leihoa edo atea irekitzen jarraitzen da. Hilak utzi egin gaitu, joan zauku, baina haren gorpuzkiak ez dira kaltegabeak, begiak itxi behar zaizkio lehenbailehen inori dei egin ez diezaion. Azken iragate hori deskribatzeko erabiltzen ziren eta jaso diren esaldietan mundu konplexu, sakabanatu eta aldi berean xehetasunez betea hautematen da. Ikuspegi kristauak, Elizak ezartzen duen moduan, bete-betean erantzuten zion bere zereginari, jakina. Ikuspegi horretan, heriotza banaketa zen, baina baita epaimahai gorenaren aurrean aurkeztea ere, eta sarbidea, berme gutxikoa hori bai, kontuak eskatzen dizkigun Jainko bat errege duen zerurako.

Etxeko eta familiako dolua

Emakumeak, ordura arte oso presente egonak, etxeko errituaz arduratzen dira auzokideen laguntzaz eta, bereziki, lehen auzoarenaz. Nor bere baitan biltzeak, isiltasunak, hilaren beilak eta bisitek markatzen dute dolua hasten deneko tenore hori.

Hildakoa garbitu, jantzi eta ohe batean aurkezten da, batzuetan apaindua. Gela egokitzen da ispiluak estaliz, argimutilak eta estalki-oihal txikiak aldatuz eta abar; ehun berezi batez, lonjera, estalitako aulki batean lehen auzoak elizan jaso eta handik ekarri duen gurutzea jartzen da. Mahai batean ur bedeinkatuz betetako plater bat jartzen da, eta Erramu palmondo bat, hila bedeinkatzeko bisitetan. Mahaitxoan kandela bat pizten da gurutze baten edo Ama Birjinaren irudi baten ondoan. Agi horren presentzia funtsezkoa da, eta arduraz bereizi ditugu “argizari” eta argi motak, baita horien balio erlatiboa ere garai eta egoera jakin batzuetan.

Jakinarazpena

Lehen auzoari jakinarazten zaio, eta hark udalari eta parrokiari abisatzen die. Printzipioz, serora izaten da hileta-gurutzea entregatzen duena, eta begirunez eramango du bere auzokidearen gelaraino. Sarritan “kode” jakin bati jarraitzen zaio, desberdina hildakoa gizona, emakumea edo haurra den kontuan hartuta.

Lehen auzoa, eta kasu batzuetan bigarrena (auzo hauek zehazten saiatu garen irizpideei jarraituz definitzen dira), familiarekin biltzen da, eta abisatu beharreko ahaideen zerrenda egiten da. Lehen auzoak lan hori bere gertuko auzoen artean banatzen du, eta beste batzuen artean, behar izanez gero, modu horretan heriotzaren mezulariaren funtzioa bereganatuta, hil mezulari; bere aldetik, bere buruarentzat uzten du distantziarik luzeena. Jakinarazpenak, hil abertitzia deritzonak, heriotzaren berri ematea eta hiletaren dataz informatzea du xede. Animalia batzuei ere abisatzen zaie (behiak, ardiak, erleak, txakurrak), eta horretaz familiako kide bat arduratzen da. Animalia horietako batzuk lutoz egon zitezkeen denbora tarte luze samar batean, batez ere erleak eta ardiak: itxita gordetzen ziren, ezkilen hotsa eragozten zen edo trapu bat jartzen zitzaien.

Azkenik, bada jakinarazpenaren oihartzun moduko bat ere, egunean hiru bider entzuten den hil-kanpaiarena, egunsentian, eguerdian eta arratsean: argitzian, eguerdian, ilhuntzian.

Segizioaren prestakuntzak

Beste pertsonaia batek parte hartzen du; herri askotan hura da hileta antolatzearen arduraduna, arotza. Hark jartzen du hildakoa hilkutxan, bizkor egina, bere laguntzaile batekin edo lehen auzoarekin elkarlanean. Ohituraren arabera, familiak ez du gorputza manipulatu behar, ezta haren desagerpenaren lekuko izan ere. Hildakoa hil-jantzian biltzen da, batzuetan burua kuxin txiki batean bermatuta duela; trajerik edo soinekorik onenarekin janzten da. Oinak bere zapatetan eta txapela buruan dituela, bidaiari ekiten dio. Hiletaren bezperan edo hiletako goizean gaude.

Ez dago, berez, “heriotzari buruzko kondairarik” lurralde honetan; asko jota, arima erratiak deritzenei buruzko istorio estereotipatu batzuk, baita inolako arrazionaltasunik gabeko topiko eta praktikak ere. Ez da ohikoa Herioa entitate moduan hautematea eta informatzaile batek deskribatzea. Hileta erritual sustraitu eta egituratu batek halabeharrezko unea eta etxetik bizileku betierekorako iragatea onartzea eragiten du.