IX. PERRETXIKOEN ETA BARRASKILOEN KONTSUMOA
Orrialde honetako edukia
Perretxikoak
Perretxikoa edo karpoforoa organismo multzo baten aparatu fruitu-ekarle edo erreproduzitzailea da; organismo horietako bakoitza filamentu sistema batek osatzen du, maiz ikusezina, onddo deritzona. Bere azken umotze-aldira iristen denean, perretxikoak esporak askatzen ditu, eta horiek, baldintza egokietan, ernamuindu egiten dira eta onddo berriak sortzen dituzte. Tradizionalki, nahasketa dago bi hitz hauek erabiltzean, onddoa (hongo) eta perretxikoa (seta). Batzuetan karpofororen sinonimo gisa funtzionatzen dute eta ez onddo adierazteko, organismoari erreferentzia eginez, ez perretxiko adierazteko, haren parte jakin bati erreferentzia eginez. Onddoa perretxiko motatzat hartzen da; zehazki, bi boletus espeziek, Boletus aereus eta Boletus edulis, onddo beltz eta onddo zuri izenak hartzen dituzte hurrenez hurren, gaztelaniazko beren baliokideekin. Leku batzuetan bereizketa argia egiten da onddoen (hongos) eta perretxikoen (setas) artean, bakoitza bere aldaerekin, adibidez Artaxoan (N). Murtxanten (N), aldiz, ez da “perretxiko” hitza erabiltzen; “onddo” soilik.
Perretxikoak hazten diren lekuari, perretxiko-tokiari, setal deritzo (Karrantza-B, Elo-N), corro (Artaxoa-N) edo zize-leku (Zeanuri-B). Leku horiek han sortutako belar motarengatik ezagutzen dira, garaiagoa eta berde indartsuagokoa.
Norbaitek perretxiko-toki bat aurkitzen duenean, ohikoa da sekretuan gordetzea. Arabarren artean, perretxikoak sortzen diren lekua ondoen gordetako sekretuetako bat da. Gurasoengandik seme-alabengana igarotzen da eta izaten da inori komunikatu gabe hiltzen denik ere. Arabako herri batzuetan, pertsona bakar batek baino ezagutzen ez duen perretxiko-tokiari callandero esaten diote (Durruma Donemiliaga, Bernedo). Ohitura hori ez da arraroa aintzat hartzen badugu perretxikoena platerik finenetakotzat jotzen dela, eta askotan opari emateko erabiltzen dela.
Eskuarki gizonak dira perretxikoak biltzeko ohitura dutenak, baina ez da beti hala izaten. Iholdin (NB), adibidez, emakumeak eta haurrak ziren goiz jaikitzen zirenak perretxiko bila joateko; gizonek igande arratsalderen batean baino ez zuten egiten hori.
Perretxiko biltzaile onek ondo ezagutzen dituzte bilatzen dituzten espezieak bizi diren habitatak, bai eta urteko zer sasoitan garatzen diren ere.
Perretxikoen kontsumoak ez die, itxuraz, lurraldearen araberako arauei jarraitzen. Herri batzuetan zaletasun mikologiko handia dago eta beste batzuetan espezieren bat biltzen da ozta-ozta. Lurraldearen araberako banaketari baino gehiago, kontsumoak familia tradizioei jarraitzen die. Bada gaia ondo ezagutzen duen jendea, espezie sorta handi baten berri duena, eta beste batzuk, aldiz, bizpahiru espezie tipikoak baino ez dituzte kontsumitzen, edo bat ere ez, besterik gabe, pozoitzeko beldur direlako.
Oro har, errespetu handia izaten zaie perretxikoei. Ondo ezagutzen ez dituen jendeak ezagunenak baino ez ditu kontsumitzen, zalantzarik gabe jateko modukoak direnak. Hala ere, jende askok ez du inolako perretxikorik jaten. Etxe batzuetan, une bakanetan baino ez dira kontsumitzen, perretxikoak ondo ezagutzen dituen norbaitek bilduak direnean.
Perretxikoen zale den jende askok gertuko beste udalerri batzuetara joan behar izaten du haien bila. Hiri-gunetan bizi den jendeak, adibidez, asteburuak baliatzen ditu perretxikoen ugaritasunagatik ezagunak diren lekuetara joateko edo, bestela, haien kontsumoa ohikoa ez den lekuetara, leku horietan ale ederrak aurkitzen dituztelako. Perretxiko bilketak, kasu horietan, mendian zehar egindako txango baten erakargarritasun gehigarria du.
Errotutako zaletasuna duten lekuetan zein perretxikoen kontsumoa urria denetan, esan daiteke azken urteetatik aurrera espezie berriak bildu, prestatu eta kontsumitzeko joera zabaldu egin dela, zaleak ugari direlako eta perretxikoak hobeto eta gehiago ezagutzen dituztelako. Onartu ohi da iraganean ez zegoela gaur adinako sukarrik perretxikoetarako eta espezie gutxi kontsumitzen zirela, aldez pozoitzeko beldurrarengatik, aldez ezjakintasunarengatik.
Perretxikoak bilatzeko zaletasunaren gorakadari gehitu behar zaio gero eta zabalduagoa dagoela merkatuan erositakoak kontsumitzeko ohitura ere, plastikozko poltsetan edo poliuretanoz hedatuzko erretilu plastikoz estalietan ontziratuak.
Azkenik, esan behar da Luzaiden (N) sinesten dela onddoek, giza begiak ikusiak izan eta gero, ez direla gehiago hazten, eta, horregatik, bildu egin behar direla.
Barraskiloak
Jasotako aldaerak
Barraskilo arrunta edo baratzeko barraskiloa izan da, dudarik gabe, kontsumituena, eta herririk gehienetan bildu izan den bakarra. Hala ere, udalerri batzuetan, Nafarroakoak gehienak, barraskilo mota bat baino gehiago kontsumitu izan da:
Horrela, Zangozan (N) bereizketa egiten dute kolore marroi iluneko barraskilo gizen baten eta argiagoa eta motzagoa baina finagoa den beste baten artean; lehena ugariena da eta ureztatutako lursailak nahiago izaten ditu, bigarrena berdin agertzen da ureztatutako lursailetan zein lehorretan.
Vianan (N), artzat jotzen dituzte espezie batekoak eta emetzat beste batekoak. Arrak handiagoak eta lakarragoak dira, eta emeek haragi gutxiago dute baina finagoa. Biak elkarrekin hazten dira baratzeetan eta ureztatutako lursailetan, are hollaga deritzenen eta olibadien hegietan ere. Askoz txikiagoa den beste barraskilo bat ere biltzen da, kolore argietakoa eta haragi oso finekoa, cirigüella deitutakoa, baina gutxi kontsumitzen da, herrian oso urria den espeziea delako. Azkenik, caracola handia ere jaten da, alpaparen ondoan eta lahar arantzatsuetan ugari hazten dena.
Elon (N) bi espezie biltzen dira: navarricos deritzenak, txikiak, goxoak eta oso estimatuak; eta arruntak.
Lezaunen (N) bereizketa egiten dute hiru motatako barraskiloen artean: beltzak, baratzekoak; los de bojal (ezpeldikoak), gaur egun navarricos deitutakoak Iruñearen eraginez; eta judíos (juduak) deritzenak, marradunak eta garratzagoak, txilar artean irteten direnak. Horiei ere navarricos deitzen zaie.
Durruma Donemiliagan (A), kolore argiko txikienei caraquillas deitzen diete eta herritarrek emetzat jotzen dituzte.
Euskaraz barraskiloari esaten zaio: barrazkilo Abadiñon (B) eta Goizuetan (N), barekarakoil Uhartehirin (NB), ka(r)akol (Begoña-Bilbo, Zeanuri, Ajangiz-B, GoizuetaN), karakoil Martxueta (NB).
