Diferencia entre revisiones de «ENFERMEDADES DE LOS OJOS/eu»

De Atlas Etnográfico de Vasconia
Saltar a: navegación, buscar
(Página creada con «<div style="margin-left:0cm;"></div>»)
 
(No se muestran 18 ediciones intermedias de 2 usuarios)
Línea 8: Línea 8:
 
<div style="margin-left:0cm;"></div>
 
<div style="margin-left:0cm;"></div>
  
−
En Amézaga de Zuya (A), Arraioz y Murchante (N) advierten que ante este padecimiento lo mejor es lavar los ojos con agua de manzanillas hervidas. En Mendiola (A) aparte de este remedio y el agua de rosas también aconsejan aplicar el aceite desprendido de la fritura de la manzanilla casera. En Elgoibar (G) limpian los ojos con una infusión de manzanilla caliente; también se hierve un poco de agua, se le añade sal y cuando se enfría un poco, se frotan los ojos cerrados con la ayuda de una gasa. Por considerarse una enfermedad muy contagiosa, el afectado utiliza para él solo una toalla a la hora de secarse la cara y las manos.
+
<div style="margin-left:0cm;"></div>
  
−
En Berganzo (A) cuentan que esta afección, aunque se padeciese, no era conocida por lo que no se le daba mayor importancia salvo que se agravase, en cuyo caso se acudía al médico.
+
<div style="margin-left:0cm;"></div>
  
−
Precisamente en evitación de las infecciones en los ojos se aconseja no rascarlos para así no contaminarlos con la suciedad de los dedos. A menudo se recomienda irónicamente frotarlos con los codos, por la imposibilidad de esta acción, sobre todo a los niños, (Apodaca, Bernedo, Moreda, Vitoria<ref>Gerardo LÓPEZ DE GUEREÑU. “La medicina popular en Álava” in ''Homenaje a D. Joaquín Mendizabal Gortazar''. San Sebastián: 1956, p. 265.</ref>-A). En Hondarribia (G) se insistía mucho a los niños para que se cuidaran de no tocarse los ojos con las manos sucias.
+
<div style="margin-left:0cm;"></div>
  
−
Algunos informantes también hacen re ferencia a la tensión ocular (Aoiz-N; ''tentsioa ''en Lekunberri-N), al glaucoma (Oñati-G, donde aseguran que no tiene remedio) o al desprendimiento de retina (Beasain, Oñati-G, que se soluciona mediante cirugía).
+
<div style="margin-left:0cm;"></div>
  
−
En cuanto a los problemas de refracción el más conocido es la miopía. En Obanos (N) se consideraba propio de listos e intelectuales.
+
<div style="margin-left:0cm;"></div>
  
−
En Carranza (B) a los miopes se les llama ''cegatos ''y por tener gafas ''gafosos''. Los que tienen dificultades de visión y acostumbran entornar los ojos reciben el calificativo de ''pistojos''. Todos estos términos son de carácter despectivo y no se utilizan ante la persona afectada si no es con intención de ofenderla.
+
<div style="margin-left:0cm;"></div>
  
−
En Apodaca (A) se les denomina ''cegatos ''y ''llorones''. Del que ve poco se dice que “no ve ni tres en un burro”. En Moreda (A) también se ha recogido algún término despectivo como ''cuatro ojos'', o se dice del que padece este defecto que “no ve cuatro en un burro” o si usa cristales muy gruesos que “lleva gafas de culo de vaso”.
+
<div style="margin-left:0cm;"></div>
  
−
Por el contrario al que tiene buena vista y es capaz de encontrar algún objeto pequeño, como una aguja o un alfiler, le dicen en Apodaca, Vitoria<ref>Gerardo LÓPEZ DE GUEREÑU. “La medicina popular en Álava” in ''Homenaje a D. Joaquín Mendizabal Gortazar''. San Sebastián: 1956, p. 264.</ref> (A) y Obanos (N) “que Santa Lucía te conserve la vista”, por ser la patrona de la vista y de las modistas.
+
<div style="margin-left:0cm;"></div>
  
−
La miopía se ha corregido con gafas; en las últimas décadas se ha recurrido a diferentes tipos de lentillas y más recientemente se han puesto de moda técnicas quirúrgicas.
+
<div style="margin-left:0cm;"></div>
  
−
Otro problema de refracción es el astigmatismo, menos conocido que la miopía (Moreda, Valdegovía-A). Se soluciona con la ayuda de gafas.
+
<div style="margin-left:0cm;"></div>
  
−
También se oye hablar de vista cansada, ''bista zaarkitua ''en Eugi (N), para referirse a la presbicia (Moreda-A, Murchante, Obanos-N). Se manifiesta en personas de cierta edad que tienen dificultades para ver de cerca, sobre todo para leer. Se soluciona con gafas.
+
<div style="margin-left:0cm;"></div>
  
−
Las cataratas, ''kataratak ''en Nabarniz (B); Bidegoian, Elosua, Zerain (G) y Lekunberri (N), han sido otro problema ampliamente conocido para el que no cabe más remedio que la cirugía. Afecta a las personas de más edad. En Moreda (A) las describen como telas de araña que se ponen en los ojos e impiden la visión. Recuerdan en Bidegoian y Elosua (G) que antaño los que padecían esta degeneración se quedaban ciegos.
+
<div style="margin-left:0cm;"></div>
−
<div class="subindice">
 
−
Apartados:
 
−
=== [[Afecciones_oculares_begiko_minak|Afecciones oculares, begiko minak]] ===
 
−
=== [[Orzuelo_bekatxoa_begitxindorra|Orzuelo, bekatxoa, begitxindorra]] ===
 
−
=== [[Extraccion_de_cuerpos_extraños|Extracción de cuerpos extraños]] ===
 
−
=== [[Estrabismo._Bizco_begi_okerra|Estrabismo. Bizco, begi okerra]] ===
 
−
=== [[Ceguera._Itsua|Ceguera. Itsua]] ===
 
−
</div>
 
  
 +
Herritarren artean ezagunak izan dira begiei edo betazalei eragiten dieten hainbat gaixotasun, hala nola estrabismoa, itsutasuna eta begitxindorra. Infekzioak, pizta gehiegiak, begien narritadurak eta isuriak sendatzeko ahaleginak ere egin izan dira. Halaber, ohikoa izan da eguneroko lanak egitean begietan sartutako gorputz arrotzak erauzi beharra.
  
−
{{DISPLAYTITLE: VI. ENFERMEDADES DE LOS OJOS}} {{#bookTitle: Medicina popular en Vasconia | Medicina_popular_en_vasconia}}
+
== Begiko minak ==
−
&nbsp;
+
 
 +
Informatzaileek begietako gaitzen aurkako sendagaiei buruz hitz egiten dute, askotan, zer gaixotasun diren zehaztu gabe, ez dakitelako, besterik gabe, eta sarritan antzeko sintomekin agertzen direlako. Adibidez, begia gorritzen denean saiatzen dira haren kolore zuria berreskuratzen, edozein delarik ere gorritasuna eragiten duen gaitza, gaitz hori sendatzen ahalegindu gabe, jakina. Esaten da herri-medikuntzak sintomak sendatzen dituela eta ez gaixotasunak; kapitulu honetan, aise frogatua geratzen da hori.
 +
 
 +
Ikusiko denez, hemen jasotako gaitzetarako zein gainerako ataletan aipatzen direnetarako erabiltzen den sendagairik ezagunena izan da begiak kamamila- edo arrosa-uretan bustitako oihal, gaza edo kotoi batez bustitzea.
 +
 
 +
=== Begietako katarroa ===
 +
 
 +
Bernedon (A), begietako hotza edo begietako katarroa kamamila irakinen urarekin sendatzen zen (''Matricaria chamomilla''), baita sutan berotutako ardoz bustitako ogia begien gainean aplikatuta ere.
 +
 
 +
=== Rija, malko-jarioa ===
 +
 
 +
Rija begi-txokoaren azpian sortzen den fistula bat da, eta haren barruan zornea, mukia edo malkoak jariatzen dira. Bidegoianen eta Elosun (G) ''malko-jarioa'' deitzen diote.
 +
 
 +
=== Begietako hantura ===
 +
 
 +
Orozkon (B) kamamilarekin irakindako ura sendagai gisa erabiltzearena begietako arazo guztietara zabaltzen dute oro har: begi nekatuak, begi gorrituak, malko-jarioa eta ''pistas'' deritzenak (piztak). Mendiolan (A), etxeko kamamila frijitzean sortutako olioa erabiltzen dute kasu horietan.
 +
 
 +
=== Makarrak, piztak ===
 +
 
 +
Karrantzan (B), umeak gaizki elikatuta ''(“malcriaos”)'' egoteari egozten zitzaion arazo hau. Katarro-prozesuei ere egozten zitzaien pizta asko ekoiztea. Gainerako umeen ikuspegitik, ume makartsuak bekaiztia izateagatik izaten zituen piztak. Gauza bera egiaztatu da Bedaroan (B).
 +
 
 +
=== Begi narritatuak, begi gorriak eta begi-isuriak ===
 +
 
 +
Ametzaga Zuian (A), begiak narritatzen direnean, hau da, gorrituta eta negartsu agertzen direnean, kamamilaz edo donibane-arrosaz irakindako urarekin garbitzea da egokiena. Perrexila ere eraginkorra da. Batzuek diote nahikoa dela belar horiek poltsikoan izatea.
 +
 
 +
== Bekatxoa, begitxindorra ==
 +
 
 +
=== Kausak ===
 +
 
 +
Mendiolan (A), hotzari edo, besterik gabe, begien ahuldadeari egozten zitzaion. Pipaónen (A) begi ahulei ere bai.
 +
 
 +
Era horretako interpretazioez gain, badira sinesmenean oinarritutako beste batzuk ere.
 +
 
 +
Zornotzan eta Bedaroan (B), esaten zen norbaiti ipurdia ikusteagatik irteten zela.
 +
 
 +
=== Sendagaiak ===
 +
 
 +
Begitxindorrak sendatzeko, sendagai enpirikoetara zein sinesmenean oinarritutako sendagaietara jo izan da. Azken horiek zabalkunde handia izan dute. Sendagaiak elkarren aurkakoak direla ere ikusten da, batzuetan hotza eta besteetan beroa aplikatzea gomendatzen baita.
 +
 
 +
Kamamila-uraz gain, beste sendagai batzuk ere jaso dira. Gaubean (A), esaten dute arropa arrosa-urez garbitu behar dela, Lekunberrin (N) arrosa gorrien hostoen infusio batekin, eta Donoztirin (NB) masusta-hostoen infusio batekin.
 +
 
 +
== Gorputz arrotzen erauzketa ==
 +
 
 +
Begietan sartzen diren zakarrak erauzteko hainbat prozedura ezagutu dira. Batzuk edo besteak aplikatzeko, eragina izan du bakarka egoteak edo aldamenean laguntzeko ahalmena duen pertsona bat izateak. Begian sartutako zakarraren izaerak ere eragina izan du.
 +
 
 +
=== Metalezko edo harrizko objektuak ===
 +
 
 +
Kasurik okerrena begian metalezko objektu bat edo harri txiki bat sartzea da.
 +
 
 +
Agurainen (A), metalezko partikulak erauzteko, puntzoi edo markagailu bati punta zorrozten zaio esmeril-harriarekin, imandu dadin, eta, ezaugarri hori baliatuz, partikulari hurreratzen zaio, hura erakartzeko eta erauzteko. Ondoren, kolirioa ematen da, lesioak eragozteko.
 +
 
 +
=== Betazalak igurztea eta muntatzea ===
 +
 
 +
Baina ohikoena da zakar txikiak edo eltxoak sartzea, hain arazo seriorik sortu gabe.
 +
 
 +
Mendiolan (A), esaten dute gorputz arrotz bat sentitzean, senak aginduta, egiten den lehen gauza dela atzamarrekin betazalak igurztea.
 +
 
 +
=== Begia itxita mantentzea ===
 +
 
 +
Batzuek lo pixka bat egitea gomendatzen dute (Karrantza-B, Alli, Izurdiaga, Lezaun-N) edo, gutxienez, begiak itxita geratzea berez irten dadin (Karrantza). Zangozan (N), batzuek uste dute gaueko loaldian besterik gabe irteten dela. Bedaroan (B), ezin bazen erauzi, utzi egiten zen, eta normalena zen hurrengo goizerako desagertuta egotea.
 +
 
 +
=== Objektu laguntzaileen erabilera ===
 +
 
 +
Askotan, beste pertsona batek laguntzen du, eta begiko gorputz arrotza erauztea lortzen du zapi batekin edo erretzeko paperarekin. Prozedura horiek bere kabuz aplikatzen saiatuz gero, ispilu baten laguntza beharko du erasanak.
 +
 
 +
=== Sinesmenean oinarritutako praktikak ===
 +
 
 +
Murchanten (N), erasandako begia ixten zuten eta atzamarrarekin zirkuluak egiten zituzten leunkiro haren gainean, lurrera hiru aldiz tu egin bitartean. Hori egin ondoren, gorputz arrotza desagertu egiten zen. Sendagai hau bizirik dago herrian.
 +
 
 +
== Estrabismoa. Begi okerra ==
 +
 
 +
=== Kausak ===
 +
 
 +
Agurainen (A) eta Ameskoan (N), uste zen umeengan gertatzen zela, beti alde berera etzanda lotaratzen zirenean.
 +
 
 +
=== Estrabismoaren zuzenketa ===
 +
 
 +
Berganzon, Bernedon eta Erriberagoitin (A), uste dute ez duela sendabiderik. Bigarren herrian, ez zaio garrantzi handirik ematen, baina aitortzen da erasandako pertsona zatartu eta eskastu egiten duela.
 +
 
 +
== Itsutasuna. itsua ==
 +
 
 +
Euskaraz, ''itsua ''deritzo ikusten ez duenari (Bermeo, Nabarniz-B; Beasain, Bidegoian-G; Arraioz, Goizueta, Lekunberri-N; Donoztiri, Heleta-NB).
 +
 
 +
Itsutasunaren kausei dagokienez, horietako bat istripuak dira (Apodaka-A; Karrantza, Durango-B; Allo, Agoitz, Lezaun-N). Moredan (A), Bermeon (B) eta San Martin Unxen (N), uste dute kolpe batek ere eragina izan daitekeela.
 +
 
 +
Gaixotasuna da beste kausa garrantzitsu bat (Apodaka-A, Karrantza-B, Beasain-G, Lezaun-N). Begi-lausoak izateak itsutasunera eraman dezaketela uste da (Ametzaga Zuia-A, Muskiz-B).
 +
{{DISPLAYTITLE: VI. BEGIETAKO GAIXOTASUNAK}} {{#bookTitle:Herri Medikuntza Euskal Herrian|Medicina_popular_en_vasconia/eu}}

Revisión actual del 11:02 27 jun 2019

Otros idiomas:
Inglés • ‎Español • ‎Euskera • ‎Francés

Herritarren artean ezagunak izan dira begiei edo betazalei eragiten dieten hainbat gaixotasun, hala nola estrabismoa, itsutasuna eta begitxindorra. Infekzioak, pizta gehiegiak, begien narritadurak eta isuriak sendatzeko ahaleginak ere egin izan dira. Halaber, ohikoa izan da eguneroko lanak egitean begietan sartutako gorputz arrotzak erauzi beharra.

Begiko minak

Informatzaileek begietako gaitzen aurkako sendagaiei buruz hitz egiten dute, askotan, zer gaixotasun diren zehaztu gabe, ez dakitelako, besterik gabe, eta sarritan antzeko sintomekin agertzen direlako. Adibidez, begia gorritzen denean saiatzen dira haren kolore zuria berreskuratzen, edozein delarik ere gorritasuna eragiten duen gaitza, gaitz hori sendatzen ahalegindu gabe, jakina. Esaten da herri-medikuntzak sintomak sendatzen dituela eta ez gaixotasunak; kapitulu honetan, aise frogatua geratzen da hori.

Ikusiko denez, hemen jasotako gaitzetarako zein gainerako ataletan aipatzen direnetarako erabiltzen den sendagairik ezagunena izan da begiak kamamila- edo arrosa-uretan bustitako oihal, gaza edo kotoi batez bustitzea.

Begietako katarroa

Bernedon (A), begietako hotza edo begietako katarroa kamamila irakinen urarekin sendatzen zen (Matricaria chamomilla), baita sutan berotutako ardoz bustitako ogia begien gainean aplikatuta ere.

Rija, malko-jarioa

Rija begi-txokoaren azpian sortzen den fistula bat da, eta haren barruan zornea, mukia edo malkoak jariatzen dira. Bidegoianen eta Elosun (G) malko-jarioa deitzen diote.

Begietako hantura

Orozkon (B) kamamilarekin irakindako ura sendagai gisa erabiltzearena begietako arazo guztietara zabaltzen dute oro har: begi nekatuak, begi gorrituak, malko-jarioa eta pistas deritzenak (piztak). Mendiolan (A), etxeko kamamila frijitzean sortutako olioa erabiltzen dute kasu horietan.

Makarrak, piztak

Karrantzan (B), umeak gaizki elikatuta (“malcriaos”) egoteari egozten zitzaion arazo hau. Katarro-prozesuei ere egozten zitzaien pizta asko ekoiztea. Gainerako umeen ikuspegitik, ume makartsuak bekaiztia izateagatik izaten zituen piztak. Gauza bera egiaztatu da Bedaroan (B).

Begi narritatuak, begi gorriak eta begi-isuriak

Ametzaga Zuian (A), begiak narritatzen direnean, hau da, gorrituta eta negartsu agertzen direnean, kamamilaz edo donibane-arrosaz irakindako urarekin garbitzea da egokiena. Perrexila ere eraginkorra da. Batzuek diote nahikoa dela belar horiek poltsikoan izatea.

Bekatxoa, begitxindorra

Kausak

Mendiolan (A), hotzari edo, besterik gabe, begien ahuldadeari egozten zitzaion. Pipaónen (A) begi ahulei ere bai.

Era horretako interpretazioez gain, badira sinesmenean oinarritutako beste batzuk ere.

Zornotzan eta Bedaroan (B), esaten zen norbaiti ipurdia ikusteagatik irteten zela.

Sendagaiak

Begitxindorrak sendatzeko, sendagai enpirikoetara zein sinesmenean oinarritutako sendagaietara jo izan da. Azken horiek zabalkunde handia izan dute. Sendagaiak elkarren aurkakoak direla ere ikusten da, batzuetan hotza eta besteetan beroa aplikatzea gomendatzen baita.

Kamamila-uraz gain, beste sendagai batzuk ere jaso dira. Gaubean (A), esaten dute arropa arrosa-urez garbitu behar dela, Lekunberrin (N) arrosa gorrien hostoen infusio batekin, eta Donoztirin (NB) masusta-hostoen infusio batekin.

Gorputz arrotzen erauzketa

Begietan sartzen diren zakarrak erauzteko hainbat prozedura ezagutu dira. Batzuk edo besteak aplikatzeko, eragina izan du bakarka egoteak edo aldamenean laguntzeko ahalmena duen pertsona bat izateak. Begian sartutako zakarraren izaerak ere eragina izan du.

Metalezko edo harrizko objektuak

Kasurik okerrena begian metalezko objektu bat edo harri txiki bat sartzea da.

Agurainen (A), metalezko partikulak erauzteko, puntzoi edo markagailu bati punta zorrozten zaio esmeril-harriarekin, imandu dadin, eta, ezaugarri hori baliatuz, partikulari hurreratzen zaio, hura erakartzeko eta erauzteko. Ondoren, kolirioa ematen da, lesioak eragozteko.

Betazalak igurztea eta muntatzea

Baina ohikoena da zakar txikiak edo eltxoak sartzea, hain arazo seriorik sortu gabe.

Mendiolan (A), esaten dute gorputz arrotz bat sentitzean, senak aginduta, egiten den lehen gauza dela atzamarrekin betazalak igurztea.

Begia itxita mantentzea

Batzuek lo pixka bat egitea gomendatzen dute (Karrantza-B, Alli, Izurdiaga, Lezaun-N) edo, gutxienez, begiak itxita geratzea berez irten dadin (Karrantza). Zangozan (N), batzuek uste dute gaueko loaldian besterik gabe irteten dela. Bedaroan (B), ezin bazen erauzi, utzi egiten zen, eta normalena zen hurrengo goizerako desagertuta egotea.

Objektu laguntzaileen erabilera

Askotan, beste pertsona batek laguntzen du, eta begiko gorputz arrotza erauztea lortzen du zapi batekin edo erretzeko paperarekin. Prozedura horiek bere kabuz aplikatzen saiatuz gero, ispilu baten laguntza beharko du erasanak.

Sinesmenean oinarritutako praktikak

Murchanten (N), erasandako begia ixten zuten eta atzamarrarekin zirkuluak egiten zituzten leunkiro haren gainean, lurrera hiru aldiz tu egin bitartean. Hori egin ondoren, gorputz arrotza desagertu egiten zen. Sendagai hau bizirik dago herrian.

Estrabismoa. Begi okerra

Kausak

Agurainen (A) eta Ameskoan (N), uste zen umeengan gertatzen zela, beti alde berera etzanda lotaratzen zirenean.

Estrabismoaren zuzenketa

Berganzon, Bernedon eta Erriberagoitin (A), uste dute ez duela sendabiderik. Bigarren herrian, ez zaio garrantzi handirik ematen, baina aitortzen da erasandako pertsona zatartu eta eskastu egiten duela.

Itsutasuna. itsua

Euskaraz, itsua deritzo ikusten ez duenari (Bermeo, Nabarniz-B; Beasain, Bidegoian-G; Arraioz, Goizueta, Lekunberri-N; Donoztiri, Heleta-NB).

Itsutasunaren kausei dagokienez, horietako bat istripuak dira (Apodaka-A; Karrantza, Durango-B; Allo, Agoitz, Lezaun-N). Moredan (A), Bermeon (B) eta San Martin Unxen (N), uste dute kolpe batek ere eragina izan daitekeela.

Gaixotasuna da beste kausa garrantzitsu bat (Apodaka-A, Karrantza-B, Beasain-G, Lezaun-N). Begi-lausoak izateak itsutasunera eraman dezaketela uste da (Ametzaga Zuia-A, Muskiz-B).

Obtenido de «https://atlasetnografico.labayru.eus/index.php?title=ENFERMEDADES_DE_LOS_OJOS/eu&oldid=125374»