Diferencia entre revisiones de «FRACTURAS Y LUXACIONES/eu»
(Página creada con «<div style="margin-left:0cm;"></div>») |
|||
| (No se muestran 4 ediciones intermedias del mismo usuario) | |||
| Línea 2: | Línea 2: | ||
<div style="margin-left:0cm;"></div> | <div style="margin-left:0cm;"></div> | ||
| − | + | <div style="margin-left:0cm;"></div> | |
| − | + | <div style="margin-left:0cm;"></div> | |
| − | + | <div style="margin-left:0cm;"></div> | |
| − | + | Informatzaileek ez dituzte bereizten giza gorputza osatzen duten hezurrak, giharrak eta artikulazioak, ez baitituzte unitate anatomikotzat hartzen. Horren ondorioz, ez da haiek izendatzeko izenik. | |
| − | < | + | |
| − | + | Izen generikoetara jotzen da, hala nola ''carne ''gaztelaniaz eta ''haragiak ''euskaraz (Bermeo-B), gizakien masa muskularrak izendatzeko. Bermeon hitz hori ''okelea'' hitzari kontrajarrita darabilte, gizakiak kontsumitzeko animalien haragiak izendatzeko erabilia. | |
| − | + | ||
| − | + | Bizkaiko herri horretan hezurren kasuan baino ez dira jaso herritarrek erabilitako izen batzuk. ''Hazurrak'' deritze oro har. Hezur-muinari ''hazurreko una'' deritzo; garezurrari, ''kalaberea'' edo ''karabelea''; eta bizkarrezurrari, ''lepoko bizkerra'', ''bizkarreko hazurra'', ''bizkazurra'', ''errosarioa ''eta ''espiñazoa''. | |
| − | + | ||
| − | + | == Hezur hausturak == | |
| − | + | ||
| − | </ | + | Hausturak, eskuarki jatorri traumatikokoak, osasungintzako langileek tratatu izan dituzte azkenaldian. Hala ere, hezurrak osatzeko erremedio herrikoiak ezagutu dira, eta sarritan jo izan da, aurrerago ikusiko den moduan, zeregin horietan aditu diren petrikiloengana. |
| − | {{DISPLAYTITLE: XVI. | + | |
| + | Erremedio gehienek hautsitako hezurra oholtxoz bermatzeari egiten diote erreferentzia. Baina eragiketa horren aurreko tratamendu batzuk jaso dira, kasu batzuetan bakarrak diruditenak, hau da, ez zegoen oholtxoz egindako bermatzerik haien ondoren. | ||
| + | |||
| + | == Hausturen petrikiloak, hezur-konpontzaileak == | ||
| + | |||
| + | Hausturak osatzeaz eta lokadurak sendatzeaz arduratu diren petrikiloak pertsonaia ohikoak izan dira ikertutako lurraldearen zatirik handienean. Herri edo eskualde bakoitzak berea izan du, eta harengana jotzen zuten inguruko herrietako lesionatuek. Batzuetan aski urrutitik joaten ziren pazienteak haiengana, hain ospe handia zuten. Kontuan hartu behar da ohikoa izan dela petrikiloak familia-leinuetako kideak izatea eta haietako batzuk zeregin horretan hastea aziendaren hezurrak osatuz, gero pertsonekin lan egiteko. | ||
| + | |||
| + | == Bihurrituak, zaintiratuak eta lokadurak, bihurdurak == | ||
| + | |||
| + | Herri-mailan, bereizketa argia ezartzen da bi lesio hauen artean: bihurritua edo zaintiratua, batetik; lokadura edo trokaketa, bestetik. Hain zuzen ere, izen horietako batzuk azkenaldian sartu dira herritarren hizkeran, osasungintzako langileei eta hedabideetan entzutearen poderioz. | ||
| + | |||
| + | === Bihurrituentzako erremedioak === | ||
| + | |||
| + | Agurainen (A), bihurrituak eta kontusioak sendatzeko intxaurrondo hostoen egoskari bat prestatzen da. Ura hostoekin irakin eta gero, mina hartutako zatia likido horretan sartzen da, ahalik eta beroen dagoenean, eta han mantentzen da ordu laurdenez gutxi gorabehera. | ||
| + | |||
| + | Goizuetan (N), oinaren bihurriturako, ''biurritzea'', beroa aplikatu behar zen eragindako lekuan. Arto-irina berotzen zen eta ondoren poltsa batean sartu, eta gero poltsa bihurrituaren gainean aplikatzen zen. Bien bitartean, beste poltsa bat prestatzen zen, aurrekoa hozten zenean ordezkatzeko. | ||
| + | |||
| + | == Eranskina: zantiratua == | ||
| + | |||
| + | ''Zantiratua ''hiru osagai dituen praktika herrikoia da; bata, enpirikoa, mina dagoen gorputz-zatian atzamarrekin egindako oliozko igurtzaldiak eta marruskatzeak; beste bat, magikoa, distentsioaren batzea sinbolizatu nahian oihal bat josita; eta hirugarren bat, erlijiosoa, praktika gauzatu bitartean esaten diren otoitzei eta lesioaren gainean trazatzen diren gurutzei erreferentzia egiten diena. | ||
| + | |||
| + | Batez ere orkatilako eta eskuturreko bihurduretan erabiltzen da; batzuetan tortikolis kasuetan ere bai. Zer lekutan jaso den kontuan hartuta, badirudi Bizkaiko praktika bat dela. Ohitura honen inguru nagusietako bat Gernika, Ajangiz, Maruri, Gerrikaitz eta Bedia<ref>Jose Miguel de BARANDIARAN. ''Mitología vasca. ''Madril: 1960,'' ''44. or.</ref> herriek osatutakoa da. Praktika honi ''zantiretua ''/ ''zantiritua ''deritzo Abadiñon, Bermeon, Busturian, Durangon, Gorozikan (B), eta ''zanatena ''Lemoizen (B). | ||
| + | |||
| + | Euskaraz ''zain ''hitzak nerbioa, zaina edo erroa adieraz dezakeenez, hitzez hitz nerbioaren edo zainaren tenkada esan nahi du, eta tratamendu batzuekin bat dator ideia hori, lesionatuaren aurrean esaten ziren esaldiek eta egiten ziren ekintzek adierazten baitzuten horixe zela lesioaren patologiaz zeukaten kontzeptua<ref>Angel GOIKOETXEA. ''Capítulos de la medicina popular vasca''. Salamanca: 1983, 104. or.</ref>. | ||
| + | |||
| + | Praktika honek badu beti agertzen den beste ezaugarririk, hala nola emakumeek egina izatea. Jaso den herrietan landare baten erabilera errepikatzen da gainera, ''zanbedarra ''deritzona (zain-belarra). Berez, bi espezie dira, ''Plantago'' generokoak; hosto lantzeolatuak dauzkate, eta haien ifrentzuan argi ikusten da apexaren oinarritik abiatzen diren nerbioek lerro paraleloetan egiten dutela aurrera. Litekeena da hala izenaren nola sendagai moduan duen aplikazioaren oinarria haren nerbioen eta giza gorputz-adarrak zeharkatzen dituzten zainen arteko antza izatea. | ||
| + | |||
| + | Barriolak dioenez, ariketa bortitz baten ondorioz edo beste edozein motiborengatik min muskular bat sortzen baldin bazen, petrikiloak zaintiratua diagnostikatzen zuen, edo ''zanetena'', tendoiaren lotuneen urradura. Logikoa litzateke pentsatzea banandutako zatiak puntu batzuen bidez lotuta konpon zitekeela urradura hori. Eragiketa hori ezin zenez zuzenean egin tendoiaren edo giharraren gainean, parekotasunaren magiari esker aski zen lesioaren gainean ezarritako edozein ehunen gainean egitea. Horrela, ''zaintiratua'' orratz batekin eta korapilorik gabeko harizko albainu batekin puntuak emanez sendatzen zen, hari harekin mihise bat zeharkatuz hainbat bider, edo, hobeto, galtzerdi bat, eta ez zangoaren edo oinaren kasuan soilik, baita tortikoliserako ere, petrikiloak honako hau esaten zuen bitartean: | ||
| + | |||
| + | :''Zain tiratu zain urratu'' | ||
| + | :''zaña bere tokian sartu.'' | ||
| + | |||
| + | :(Zain tiratu/ zain urratu/ zaina bere tokian sartu). | ||
| + | |||
| + | Eragiketa Aitagure bat, Agurmaria bat edo Kredo bat errezatuz amaitzen zen, lekuaren arabera, eta gorputz-adarra oihal berarekin estaliz, aurretik igurtzaldia eginda edo, bestela, zain-belarra, ''zainbedarra'', oliotan blaituta. Tortikolisaren kasuan, mihisea orratzarekin zeharkatzean, distentsioa “jostea” baino gehiago, sortutako korapiloa askatzea lortzen zen<ref>Ignacio Mª BARRIOLA. ''La medicina popular en el País Vasco. ''Donostia: 1952, 85-86. or.</ref>. | ||
| + | |||
| + | |||
| + | {{DISPLAYTITLE: XVI. HAUSTURAK ETA LOKADURAK}} {{#bookTitle:Herri Medikuntza Euskal Herrian|Medicina_popular_en_vasconia/eu}} | ||
Revisión actual del 08:31 1 jul 2019
Informatzaileek ez dituzte bereizten giza gorputza osatzen duten hezurrak, giharrak eta artikulazioak, ez baitituzte unitate anatomikotzat hartzen. Horren ondorioz, ez da haiek izendatzeko izenik.
Izen generikoetara jotzen da, hala nola carne gaztelaniaz eta haragiak euskaraz (Bermeo-B), gizakien masa muskularrak izendatzeko. Bermeon hitz hori okelea hitzari kontrajarrita darabilte, gizakiak kontsumitzeko animalien haragiak izendatzeko erabilia.
Bizkaiko herri horretan hezurren kasuan baino ez dira jaso herritarrek erabilitako izen batzuk. Hazurrak deritze oro har. Hezur-muinari hazurreko una deritzo; garezurrari, kalaberea edo karabelea; eta bizkarrezurrari, lepoko bizkerra, bizkarreko hazurra, bizkazurra, errosarioa eta espiñazoa.
Contenido de esta página
Hezur hausturak
Hausturak, eskuarki jatorri traumatikokoak, osasungintzako langileek tratatu izan dituzte azkenaldian. Hala ere, hezurrak osatzeko erremedio herrikoiak ezagutu dira, eta sarritan jo izan da, aurrerago ikusiko den moduan, zeregin horietan aditu diren petrikiloengana.
Erremedio gehienek hautsitako hezurra oholtxoz bermatzeari egiten diote erreferentzia. Baina eragiketa horren aurreko tratamendu batzuk jaso dira, kasu batzuetan bakarrak diruditenak, hau da, ez zegoen oholtxoz egindako bermatzerik haien ondoren.
Hausturen petrikiloak, hezur-konpontzaileak
Hausturak osatzeaz eta lokadurak sendatzeaz arduratu diren petrikiloak pertsonaia ohikoak izan dira ikertutako lurraldearen zatirik handienean. Herri edo eskualde bakoitzak berea izan du, eta harengana jotzen zuten inguruko herrietako lesionatuek. Batzuetan aski urrutitik joaten ziren pazienteak haiengana, hain ospe handia zuten. Kontuan hartu behar da ohikoa izan dela petrikiloak familia-leinuetako kideak izatea eta haietako batzuk zeregin horretan hastea aziendaren hezurrak osatuz, gero pertsonekin lan egiteko.
Bihurrituak, zaintiratuak eta lokadurak, bihurdurak
Herri-mailan, bereizketa argia ezartzen da bi lesio hauen artean: bihurritua edo zaintiratua, batetik; lokadura edo trokaketa, bestetik. Hain zuzen ere, izen horietako batzuk azkenaldian sartu dira herritarren hizkeran, osasungintzako langileei eta hedabideetan entzutearen poderioz.
Bihurrituentzako erremedioak
Agurainen (A), bihurrituak eta kontusioak sendatzeko intxaurrondo hostoen egoskari bat prestatzen da. Ura hostoekin irakin eta gero, mina hartutako zatia likido horretan sartzen da, ahalik eta beroen dagoenean, eta han mantentzen da ordu laurdenez gutxi gorabehera.
Goizuetan (N), oinaren bihurriturako, biurritzea, beroa aplikatu behar zen eragindako lekuan. Arto-irina berotzen zen eta ondoren poltsa batean sartu, eta gero poltsa bihurrituaren gainean aplikatzen zen. Bien bitartean, beste poltsa bat prestatzen zen, aurrekoa hozten zenean ordezkatzeko.
Eranskina: zantiratua
Zantiratua hiru osagai dituen praktika herrikoia da; bata, enpirikoa, mina dagoen gorputz-zatian atzamarrekin egindako oliozko igurtzaldiak eta marruskatzeak; beste bat, magikoa, distentsioaren batzea sinbolizatu nahian oihal bat josita; eta hirugarren bat, erlijiosoa, praktika gauzatu bitartean esaten diren otoitzei eta lesioaren gainean trazatzen diren gurutzei erreferentzia egiten diena.
Batez ere orkatilako eta eskuturreko bihurduretan erabiltzen da; batzuetan tortikolis kasuetan ere bai. Zer lekutan jaso den kontuan hartuta, badirudi Bizkaiko praktika bat dela. Ohitura honen inguru nagusietako bat Gernika, Ajangiz, Maruri, Gerrikaitz eta Bedia[1] herriek osatutakoa da. Praktika honi zantiretua / zantiritua deritzo Abadiñon, Bermeon, Busturian, Durangon, Gorozikan (B), eta zanatena Lemoizen (B).
Euskaraz zain hitzak nerbioa, zaina edo erroa adieraz dezakeenez, hitzez hitz nerbioaren edo zainaren tenkada esan nahi du, eta tratamendu batzuekin bat dator ideia hori, lesionatuaren aurrean esaten ziren esaldiek eta egiten ziren ekintzek adierazten baitzuten horixe zela lesioaren patologiaz zeukaten kontzeptua[2].
Praktika honek badu beti agertzen den beste ezaugarririk, hala nola emakumeek egina izatea. Jaso den herrietan landare baten erabilera errepikatzen da gainera, zanbedarra deritzona (zain-belarra). Berez, bi espezie dira, Plantago generokoak; hosto lantzeolatuak dauzkate, eta haien ifrentzuan argi ikusten da apexaren oinarritik abiatzen diren nerbioek lerro paraleloetan egiten dutela aurrera. Litekeena da hala izenaren nola sendagai moduan duen aplikazioaren oinarria haren nerbioen eta giza gorputz-adarrak zeharkatzen dituzten zainen arteko antza izatea.
Barriolak dioenez, ariketa bortitz baten ondorioz edo beste edozein motiborengatik min muskular bat sortzen baldin bazen, petrikiloak zaintiratua diagnostikatzen zuen, edo zanetena, tendoiaren lotuneen urradura. Logikoa litzateke pentsatzea banandutako zatiak puntu batzuen bidez lotuta konpon zitekeela urradura hori. Eragiketa hori ezin zenez zuzenean egin tendoiaren edo giharraren gainean, parekotasunaren magiari esker aski zen lesioaren gainean ezarritako edozein ehunen gainean egitea. Horrela, zaintiratua orratz batekin eta korapilorik gabeko harizko albainu batekin puntuak emanez sendatzen zen, hari harekin mihise bat zeharkatuz hainbat bider, edo, hobeto, galtzerdi bat, eta ez zangoaren edo oinaren kasuan soilik, baita tortikoliserako ere, petrikiloak honako hau esaten zuen bitartean:
- Zain tiratu zain urratu
- zaña bere tokian sartu.
- (Zain tiratu/ zain urratu/ zaina bere tokian sartu).
Eragiketa Aitagure bat, Agurmaria bat edo Kredo bat errezatuz amaitzen zen, lekuaren arabera, eta gorputz-adarra oihal berarekin estaliz, aurretik igurtzaldia eginda edo, bestela, zain-belarra, zainbedarra, oliotan blaituta. Tortikolisaren kasuan, mihisea orratzarekin zeharkatzean, distentsioa “jostea” baino gehiago, sortutako korapiloa askatzea lortzen zen[3].
