III. ETXEEN IZENAK, ORIENTAZIOA ETA KOKAPENA

---

Etxe kontzeptuaren zehaztapena eta izenak

Barandiaranek, XX. mendearen bigarren hamarkadaren amaieran, idatzi zuen landa-etxea erakunde bat izan dela, elementu hauek osatutakoa: eraikina, lursailak, bizilagunak eta tradizioa, hau da, unean uneko belaunaldia aurrekoekin lotzen zuen harremanen ehundura.

Euskal hiztunen herri eta hirietan jaso da etxe horri lurralde guztietan ematen zaion izen generikoa etxea dela.

Etxearen izena

Landa-eremuan ohikoa izan da bizilagunari etxearen izenez deitzea, adibidez Goikomendi, edo bere izenari etxearena gehituta, adibidez Goikomendiko Anton; eta seme-alabei Goikomendiko Antonen semea edo alabea.

Caro Barojak dio etxeen izenak zenbait printzipioren araberakoak direla: pertsona jakin batena izatea, etxearen antzinako erabilera, kokapen topografikoa, antzinatasuna edo modernitatea, edo eraikuntzaren kalitatea. Horrela, Baskoniako ekialdeko eremua (Araba, Nafarroa eta Pirinioen iparraldeko Euskal Herria barne direla) oso aberatsa da izaera pertsonaleko izenetan, eta mendebaldekoa (Bizkaia eta Gipuzkoa), berriz, izen deskriptiboetan.

Jabearen izena, abizena eta ezizena

Atal honetarako, Zangoza (N) herriari buruzko informazioa hartu dugu adibidetzat. Hemen, laborarien jaiotetxeak izendatzeko formularik ohikoena ezizena da; dendek, eskuarki, lehen abizenetik hartzen dute izena (Pastelería Aramendia, Gaseosas Landa); jabearen jatorri geografikotik (El Lumbieraco); emaztearen izenetik (La Mayorala); noblezia-titulutik (Casa del conde de Javier); gertakari batetik (Casa de los Ruidos); edo bere funtziotik (El Matadero).

Jabearen lanbidea eta jarduera

Caro Barojak dio Berako (N) etxeek, euskal lurraldeko askok bezala, izen fundazionala dutela, eraikitzailerik zaharrenari edo hark izan zuen lanbideari dagokiona. Mota bat baino gehiagotakoak daude: izen propioarekin, abizenarekin, ezizenarekin, lanbidearekin eta abar, enea atzizkiarekin; beste batzuk baita edo –tegi hitzekin, borda hitzarekin eta abar.

Toponimia

Atal honetarako, Donostiri (NB) herriari buruzko informazioa hartu dugu adibidetzat. Hemen, izen propioa bere kokapenaren baldintza topografikoetatik dator, Bidegainea adibidez (bidearen gainean), Uhartea (ibaien artean); baita jatorritik ere, Argainborda adibidez (Argaineako borda); batzuetan erabilerari egiten dio erreferentzia, Errientaenea (errient edo eskola-maisuaren etxea), edo eraikitzeko erabili den materialari, Harretxea (harrizko etxea).

Etxearen orientazioa

Antzina, baserrietan eta etxe bakartuetan, nahi izaten zuten, ahal izanez gero, sarrera nagusia eta/edo baorik garrantzitsuenak ekialdera edo hegoaldera orientatuta egotea, egunaren zatirik handienean eguzkiaz gozatzeko. Aldi berean, haize eta euri nagusietatik babesteko ahalegina egiten zuten, eta horiek gure lurraldean ipar-mendebaldetik eta iparraldetik sartzen dira. Ukuilua etxearen iparraldeko alderdian egoten zen. Euskaraz, orientazio estimatuena, oro har, eguzkira begira dela jaso da, hots, ekialderanzko eta hegoalderanzko orientazioak.

Ekialderanzko orientazioa, eguzki-begian

Saran (L) landa-etxeak bere funtzio tradizionalei erantzuten die, hala bere kokapenean nola egituran. Fatxada nagusia ekialdera begira dago. Haize nagusiek mendebaldetik jotzen dute; haize guztietara zabalik dauden zuhaitzak ekialderantz okertzen dira nabarmen, eta fatxada mendebaldar edo atzelariek leiho gutxi eta hutsarte txikikoak dituzte. Lapurdiko etxeek, oro har, bizkarra ematen diote Atlantikotik sartutako euriari; horregatik fatxada hego-ekialderantz begira egon ohi da, eguzkiaren lehen izpien eragin mesedegarria jasotzeko.

Hegoalderanzko orientazioa

Atal honetarako, Gaubea (A) herriari buruzko informazioa hartu dugu adibidetzat. Ate nagusia hegoalderantz orientatuta dago, sukaldeak iparralderantz, sarraskiak lehortzeko, tximiniako ke-irteerarako eta elikagaiak tranpaduretan kontserbatzeko. Herri gehienek trazatu lineala dutenez, etxeak errepidearen bi aldeetan eraikitzen ziren, iparreko aldean gehiago hegokoan baino.

Etxeak eta lurrak populaketa sakabanatuan eta mistoan

Landa-eremuan, joera zabalduena da etxea erdigunean edo soroetatik eta laborantzako lurretatik gertu egotea, bazkalekuak pixka bat urrunago, eta mendiak, komunalak zein partikularrak, urrutiago. Etxeak bata bestetik urrunduta egon daitezke, espazio edo lursail batzuk tarteko direla bananduta, edo elkarren ondoan multzokatuta.

Erregimen kontzentratuko etxeen egoera

Populaketa kontzentratuko herri eta hirietan garrantzi handia dute bideek, horien ondoan eraiki ohi baitira etxeak, eta nabarmena baita premiazkoak eta oso erabiliak direla pertsonen nahiz salgaien komunikabide gisa.

Harresi erdibitzaileek banandutako etxeak

Populaketa kontzentratuan ohikoa da etxeak eta etxebizitzak horma erdibitzaileen bidez bananduta egotea, eta horren adibide paradigmatikoa hiribilduak dira. Horrela, etxeak bata besteari itsatsita daude, barne-patio komunak taxutuz, auzo, kale eta kantoi txikiak osatuz.

Belenaz, arteaz eta mokarteaz banandutako etxeak

Atal honetarako, Aurizberri eta Auritz Nafarroako herriei buruzko informazioa hartu dugu adibidetzat; horietan, etxeak multzokatuta daude baina ez itsatsita, eta etxeen artean metro erditik gorako tarte bat dago. Tarte horri ertea deitzen diote, euskaraz mintzatzean; eta belena edo corral, gaztelaniaz ari direnean.

Etxe ondoko lursaila

Etxe ondoko lursailak izen bat baino gehiago du, baita zenbait erabilera ere; horien artean, etxerako baratzearena nabarmentzen da.

Larraina

Arabako hainbat herritan, etxe ondoan larraina eta baratzea aurki daitezke. Larraina da, antzina, gari-jotzea egiteko erabiltzen zen lekua. Herri batzuetan banaketa fogeraleko egurra metatzeko ere erabiltzen zen, baita laborantza-lan batzuetarako ere, hala nola aziendarentzako erremolatxa metatzeko (Agurain, Berganzo-A).

Baratzea barazkiak eta berdurak mimoz lantzen diren lursaila da; baditu fruta-arbola preziatuak ere, loreak, landareak, eta garbitutako arropa lehortu dadin zabaltzeko ere erabiltzen da. Baratzean egon ohi da etxeko putzua ere.

Baratzea edo ortua

Bizkaian, Gipuzkoan, Nafarroan eta Baskonia kontinentalean, etxe batzuek baratze txiki bat dute ondoan edo atzealdean, baratzea deitutakoa, edo ortua Bizkaiko euskalkian. Baratzea ureztatze-saila baldin bada, berduretara, barazkietara emana izaten da, ortuariak deritzenetara, eta frutetara; eskuarki, etxeko kontsumorakoak izaten dira, mimo handiagoz zainduak, eta horren ardura etxekoandreak hartzen zuen. Fruta-arbolak ere izaten dira leku horretan.