XV. ETXEKO SUAREN INGURUKO ERRITUAK

---

Sutondoa, hau da, etxeko sua, kultura guztietan dago presente. Behe Paleolitoan gizakiak sua kontrolatzea lortu zuenean –gero hura sortzeko gauza ere izango zen–, harentzako baino ez zen espazio bat sortu zuen.

Ordura arte, gizakia beste animalia espezie batzuekin partekatutako natur ingurunean bizi zen. Lehen iraultza energetikoaz geroztik, beste animalia espezie guztiak espazio horretatik kanpo geratu ziren.

Animalia espezie guztietan suarekiko beldurra senezkoa baldin bada ere, gizakiak suarekin bere eboluzioan zehar izan duen lotura hain izan da estua, non kumeei, haurrei alegia, haren arriskuari buruzko heziketa eman behar izan dien, erre ez daitezen. Horrela sortu zen sutondoa espazio hertsiki gizatiar moduan; beste animalia batzuk espazio horretara sartzeak, hain zuzen ere, horien etxekotzea ekarri zuen.

Suak ez ditu haurrak soilik erakartzen, gure bizitza osoan laguntzen gaitu. Suak guregan duen indar hipnotikoa aipatzen dugu eta gure hizkuntzaren parte bihurtu da, bizitzarekin eta amodioarekin lotuta. Sua piztu bezalako esaldiak, hiltzear dagoenari buruz itzaltzen ari dela esatea edo supazter-txokoan egotea kontrapuntua dira bizitzaren edo amodioaren suaz edo bizitzaren garra itzaltzeaz hitz egitean.

Arkeozibilizazioak ematen digun gertakari horrek oso oinarrizkoa badirudi ere, aintzat hartu beharrekoa da etxearen kulturak herrien dibertsitatean izan duen geroko bilakabidea interpretatzeko.

Etxeko sua, zeina atzo arte izan den, are gure artean ere, etxearen osagai funtsezko bat eta familiaren etxebizitzaren ardatza, oinarrizko elementua da zibilizazioaren sorreran berean ere.

Su kontrolatu horrek bere inguruan sortzen duen mikroklima giza harremanetarako esparru bihurtzen da. Su hori leku berean egonkorra egin zenean, haren ondoan bizi ziren hurrenez hurreneko belaunaldien lekuko bihurtu zen. Kontuan hartu behar da butanoko gasezko sukaldeak agertu ziren arte, sua egunero eduki behar zela piztuta, baita udako egun beroetan ere, janaria prestatzea ahalbidetzen zuen bero iturri bakarra baitzen. Testuinguru horretan, sua etxearen sinbolo, etxeko jeinu eta arbasoei egindako eskaintza izan da gure kultura tradizionalean.

Tradizio asko sortu da suarekin lotuta, hala nola ondoren azalduko direnak eta kapitulu honetan aipatuko diren beste batzuk, etxeko suari antzina ematen zitzaion birtualtasunari erreferentzia egiten diotenak eta Euskal Herrian zehar zabalkunde handia izan dutenak.

Etxeko suari, adibidez, bigarren hortzaldia eskatzen zitzaion. Haurrari eroritako hortza etxeko sura botatzeko ohitura zegoen, laguntza eskatuz: Tori zarra ta ekatzu berria (Hartu zaharra eta ekarri berria) (Oiartzun-G). Su hori ogia eta lurrera erori eta gero kutsatutako beste janari batzuk arazteko gauza ere bazen, baita eguzkia sartu ondoren ekarritako ura ere. Su horren inguruan hiru buelta egin behar izaten zituzten kanpotik etorritako pertsonek zein animaliek, etxekotzat hartuak izateko.

Sutondoko txingarrak. Sua biltzen, sua batzen

Eguna amaitzean, antzina, ez zen sua itzaltzen; arreta handiz arduratzen ziren, aitzitik, hari bizirik eusteaz. Horretarako, enborrak kendu eta txingarrak kontu handiz estaltzen ziren errautsez. Horrela, errautsaren azpian gau osoan motelduta irauten zuen, eta goizean berritu zitekeen sua geratzen zen.

Ametzaga Zuiako (A) gure inkestak adierazten du zantzu txartzat jotzen zela etxekoandreak goizean sua itzalita aurkitzea. Baina txingarrek bizirik bazirauten, esaten zen: Bendito sea Dios, que tengo lumbre (Bedeinkatua izan bedi Jainkoa, sua daukat).

Barandiaranek dio etendako etxeko su hori gogoko zutela, sinesmenaren arabera, etxea gauez bisitatzen zuten arbasoek. Sinesmen horri egiten dio erreferentzia Ataunen (G) gauean suaren txingarrak biltzerakoan sutondoaren gainean eskuarekin hiru gurutze egiten ziren aldi berean errezitatzen zen eskariak:

Nik sue biltzên,

Aingerûk etxên sartzên,

Etzên etxekôk bedeinkatzen.

(Nik sua biltzean / aingeruak etxean sartzen dira, / etxean etxekoak bedeinkatzen).

Ohartarazi zuen erritu hori gutxik praktikatzen zutela jada 1925ean.

Sutondoko sua egun seinalatuetan

Gabon-subila

Eguberri jaiek neguko solstizioarekin bat egiten dute. Eguzkiaren birsortzea Eguberri (eguzki –zeru– berri) eta Urtebarri (urte berri) izenen bidez adierazten da euskaraz. Eguberri jaietako etxeko suaren inguruko praktika eta sinesmen batzuk Kristoren jaiotzaren ospakizun kristauarekin lotuta daude. Beste batzuek jatorrizko zibilizazio indoeuroparraren esparru osoan zehar zabaldutako solstizioko antzinako gurtzekin lotuak dirudite.

Ohikoa izan da Gabon gauean, zeinean Jesusen jaiotza oroitzen den, etxeko suak esanahi erlijiosoa eta birtualtasun bereziak hartzen dituelako sinesmena.

Pazkoko su berria

1952an egin zen pazkoko bijiliaren erreforma liturgikora arte, Zapatu Santuko elizkizunak goizez egiten ziren, su berriaren bedeinkazioarekin hasita. Su hori “berria” izan zedin, iztupa zati bat suharri-txinparta batez piztuta lortu behar zen. Horrela lortutako suak intsentsu-ontzietan ezarritako ikatz puskak hartzen zituen, eta su horren garretatik Pazkoko kandela pizteko sua lortzen zen.

Eliza Katolikoaren liturgiaren erritu horren jatorria iraganean oso zabalduta zegoen ohitura bat da: bedeinkatutako su hori etxeetara eramatearena, harekin etxeko sua berritzeko.