Atlas Etnográfico de Vasconia(e)tik

Hona jo: nabigazioa, bilatu

Itzuli orri hau

Beste hizkuntzak:

Inglés • ‎Euskera • ‎Francés

Orrialde honetako edukia

1 ETXEA ETA LURRALDEA
2 ETXEAREN EGITURA
3 SUTONDOA ETA ETXEKO ALTZARIAK
4 ETXEARI ATXIKITAKO ERAIKUNTZAK
- 4.1 XIV. NEKAZARITZA LANETARAKO ESPAZIOAK ETA ERAIKIN OSAGARRIAK
5 ETXEKO SINESMENAK ETA ERRITUAK
- 5.1 XV. ETXEKO SUAREN INGURUKO ERRITUAK
- 5.2 XVI. ETXEA BABESTEN DUTEN SINBOLOAK
6 FAMILIA

ETXEA ETA LURRALDEA

I. POPULAKETA EUSKAL HERRIAN

Latitudearen araberako aldaketa populaketan

Faktore geografiko eta historikoak

Luzaideko kasua (N)

Sakana (N)

Populaketa sakabanatua

Antzinako aurrekariak

Aurrekari historikoak

Populaketa sakabanatuaren adibideak

Baserri berrien sorrera

Populaketa kontzentratua

Aurrekariak

Populaketa kontzentratuaren adibideak

Gaur egungo populazioen hazkundea

II. ETXEAREN HARREMANA LURZORUAREKIN, KLIMAREKIN ETA JARDUERAREKIN

Etxea eta haren ingurua

Etxearen harremana lurzoruarekin

- Oinarriaren eragina
- Uraren presentzia lurpean
- Zoruko materialen ustiapena
- Orografiaren eragina

Etxearen harremana klimarekin

- Hormak, hutsuneak eta orientazioa
- Teilatua eta eraikin atxikiak
- Hegoaldeko lurraldea, euri gutxiagokoa
- Adibideak eta gaur egungo egoera

Etxea eta bizilagunen jarduera

Nekazaritzako eta abeltzaintzako jarduerak

Merkataritzako jarduerak

Gaur egungo egokitzapenak

Eranskina: Ekoizpenaren eragina, baserri motetan

III. ETXEEN IZENAK, ORIENTAZIOA ETA KOKAPENA

Etxe kontzeptuaren zehaztapena eta izenak

Etxearen izena

Jabearen izena, abizena eta ezizena

Jabearen lanbidea eta jarduera

Toponimia

Auzokideen etxeak, populazio kontzentratuan

Etxearen orientazioa

Ekialderanzko orientazioa, eguzki-begian

Hegoalderanzko orientazioa

Orientazioa populazio kontzentratuko guneetan

Etxeak eta lurrak populaketa sakabanatuan eta mistoan

Erregimen kontzentratuko etxeen egoera

Horma erdibitzaileek banandutako etxeak

Belenaz, arteaz edo mokarteaz banandutako etxeak

Larrainak banandutako etxeak

Etxe ondoko lursaila

Larraina

Baratzea edo ortua

ETXEAREN EGITURA

IV. ETXEEN ESKUALDE-EREDUAK

Jakingarri nagusiak

Arabako etxeen ereduak

Arabako Errioxako etxea (Moreda)

Lautadako etxea

Mendialdeko etxea (Bernedo)

Agurain hiribilduko etxea

Bizkaiko etxeen ereduak

Enkarterriko etxea (Karrantza Harana)

Busturialdeko etxea (Gautegiz-Arteaga)

Durangaldeko etxea (Abadiño)

Arratia Haraneko eta Gorbeia mendiaren inguruetako etxea (Zeanuri)

Durango hiribilduko alde zaharreko etxea

Gernika-Lumo hiribilduko etxea

Gipuzkoako etxeen ereduak

Goierriko etxea (Ataun)

Beasaingo etxea

Zeraingo etxea

Debagoieneko etxea (Elosua)

Debabarreneko etxea (Elgoibar)

Urola Kostako etxea (Aia)

Nafarroako etxeen ereduak

Isurialde atlantikoko etxea (Bera)

Pirinioetako etxea (Erronkari Harana)

Nafarroa Erdialdeko etxea (Allo)

Herritarren etxea edo errebalekoa (Viana)

Orbaibarko etxea

Ebro ibaiaren erriberako etxea (Valtierra)

Etxebizitza leize-zuloetan (Erribera)

Baskonia kontinentaleko etxeen ereduak

Lapurdiko etxea (Sara)

Ainhoako etxea (L)

Amikuzeko etxea (Huarte-Hiri-NB)

Arberoako etxea (Donoztiri-NB)

Heletako etxea (NB)

Zuberoako etxea (Liginaga)

Arrantzaleen etxeak

Eranskina: Etxearen mendeetako trantsizioak Baskonia kontinentalean

V. TEILATUA

Fatxadaren eta teilatuaren arteko harremana

Teilatu motak

Inklinazio-gradua

- Teilatuaren bilakaera historikoa Orreagan (N)

Isurien forma eta kopurua

- Klimaren faktorea
- Etxe multzokatuak
- Etxebizitzaren forma
- Isurkien kopuruaren eta estatusaren arteko erlazioa
- Zenbait kausa
- Isurkien kopuruaren banaketa geografikoa

1. eranskina: Teilatuaren harremana zenbait alderdi ekonomiko eta klimatikorekin

Estalkiaren materialak

Zurezko euskarria

Teila

- Teilen jatorria
- Teila bizkarduna
- Teila laua

Zurezko estalkia: oholak

Harrizko estalkia: harri-losak

Material berriak

Teilatuaren egitura

Gailurra, kapirioak, latak

Zutabeek eutsitako egiturak

Egitura guraizedunak

Keretak eta igeltsuzko gangak

Teilatu-hegalak. Boladua

Teilaturako irteera. Tximinia

Aldaketak

2. eranskina: Isurkien aniztasuna solairu angeluzuzena duten etxeetan

3. eranskina: Tximinia, erregaiak eta klima

VI. ZIMENDUAK ETA HORMAK

Zimenduak, oinarriak

Oinarri gogorren gaineko zimenduak

Sendotasun gutxiagoko oinarrien gaineko zimenduak

Hormak

Eraikuntza-materialak

- Harria. Hareharria, karehaitza
- Zura. Aizkola
- Lurra, adreilua, pezoa eta hesia

Zurezko bilbapena duten hormak

Harlanduzko hormak

Mortairuak

Hormen eraikuntza

Hormen luzitua

Hormak gaur egun

Leize-zuloak

Zurezko barne-egitura

Zuraren erabilera zabaldua

Zur motak

Altzarria

Egitura. Hagak, pilareak

=== Hesiak eta tabikeak ===

Zoruak

Zorua sarreran eta ukuiluan

Zorua etxebizitzan

Eskailerak

Barnealdeko eskailerak

Kanpoaldeko eskailerak

Hiriko etxebizitzetako eskailerak

Sabaiak

Oholezko sabaiak

Gangatilazko sabaiak

Eraikuntza-materialen jatorria

Harria. Kareharria, hareharria

Gisua, igeltsua

Zura. Haritza

Teila, adreilua eta pezoa

Material berriak

VII. ATEAK ETA LEIHOAK

Etxearen hutsuneen orientazioa

Hutsuneen banaketa fatxadan

Hutsuneak

Ate nagusia. Ateak, albateak

- Araba
- Bizkaia
- Gipuzkoa
- Nafarroa
- Baskonia kontinentala

Leihoak, leihatilak

- Araba
- Bizkaia
- Gipuzkoa
- Nafarroa
- Baskonia kontinentala

Balkoiak

Barruko ateak

Ateak eta leihoak ixteko sistemak

Sarrerako atearen edo ate nagusiaren itxiera

- Trangak
- Sarrailak
- Beste itxiera batzuk. Maratilak, txaramelak

Barruko ateen itxiera. Kisketak

Leihoen itxiera. Maratilak, trabelak

Babeserako hesiak

Aldaketa berriak

VIII. ETXEAREN BARRUKO BANAKETA

Jakingarri nagusiak

Landa-eremuko etxeak

Bizkaia

- Abeltzaintza nagusi den inguruetako etxeak. Enkarterri eta Arratia-Orozko
- Nekazaritza nagusi den inguruetako etxeak. Uribe, Busturialdea eta Durangaldea

Gipuzkoa

- Goierri
- Debagoiena eta Deba Erdialdekoa
- Oria Erdialdekoa
- Donostia eta Bidasoa Beherea

Baskonia kontinentala

Araba

- Gorbeia mendiaren inguruak
- Arabako mendebaldea
- Lautada
- Mendialdea
- Arabako Errioxa

Nafarroa

- Pirinioetako eremua eta Pirinioez azpiko iparraldea. Mendialdea
- Pirinioez azpiko hegoaldea. Erdialdea
- Hegoaldea. Erribera

Arrantzaleen etxebizitzak

Hiriguneetako etxebizitzak

Etxe modernoak

Eranskina: Etxe nobleak. Jauregiak

IX. ETXEAREN APAINKETA

Jakingarri nagusiak

Kanpoko hormak. Fatxada

Fatxada zuriberrituak eta harria agerian dutenak

Zurezko bilbapena

Ornamentazio landuak

Apaingarri begetalak

Teilatua

Etxe-hegalak

Ateak eta leihoak

Burdineriak

Tailuak ateburuetan

Hesi apaingarriak

Armarriak

Inskripzioak

Barruko dekorazioa

SUTONDOA ETA ETXEKO ALTZARIAK

X. BEHEKO SUA, ARGIZTAPENA ETA SUKALDEA

Beheko sua, supazterra

Izenak

Beheko suak hartzen duen lekua

- Erdiko sutondoa
- Alboko sutondoa
- Deskribapena

Sutondoan erabilitako erregaia, errekina

- Erregairik ohikoenak
- Mediterraneoko isurialdea

Sua piztea edo suspertzea

- Suharria. Pizteko sistema berriak
- Sua suspertzea, sua izarkitzea
- Suaren hasierako hornidura

Sutarako egur batzea, egurketak

Sutegiaren oinarria eta hondoa. Su azpikoa

- Su-gibeleko harria

- - Apaindurak

Laratza

Tximinia eta keen irteera

- Beheko suaren tximinia
- Sukalde ekonomikoaren tximinia
- Tximiniaren garbiketa

Ogi-labea

Labeak hartzen duen lekua eta haren forma

- Labeak sukaldean edo etxeari atxikita
- Labe exentuak

Labearen eraikuntza-materialak

Labearen erabilera

Etxeko argia

Antzinako argitzapen-prozedurak: azaoa

Kriseilua

Kandelak

Petrolio-ontzia

Karburo-argia

Argi elektrikoa

Sukaldea, ezkaratza

Su txikiak

Sukalde ekonomikoak eta geroko trantsizioak

Sukaldea, familia-bizitzaren ardatza

XI. SUTONDOKO ETA SUKALDEKO ALTZARIEN MULTZOA

Sutondoko tresneria

Bi herritako arketipoa

- Beasain (G)
- Zangoza (N)

Izenak eta deskribapena

- Suburdinak
- Zondokoak
- Burdin-kakoa
- Sutegiko pala, burtzina
- Hiruzangoa
- Danbolina
- Opilen parrila, talopalea, taloburnia
- Gerrenak, parrila, burruntzia
- Errautsaren pala
- Hauspoa
- Galdara, pertza, eltzea
- Kobrezko berogailua

Sukaldeko altzariak

Zizeilua eta beste eserleku batzuk

Sukaltarria, harraska

Haustegia

Pegartegia, edarrategia

Mahaiak eta beste elementu batzuk

- Mahaiak
- Oramahaiak
- Latak, lukainka-haga

Armairuak, arasak eta apalak

- Ontzitegiak, apala
- Arasa
- Gako-apala

Hoztegia eta haren bilakaera

Sukaldeko hatuak

Tximiniaren apainketa. Tximini-zapia

Mentsulan, kanpaian edo sutondoan kokatutako objektuak. Tximini-uztarria

Hatuei buruzko jakingarri nagusiak

Hatuen deskribapenak

- Baskonia kontinentala
- Bizkaia
- Araba
- Gipuzkoa
- Nafarroa

Sukaldeko altzarien artisau-fabrikazioa

- Etxeko fabrikazioa
- Etxetik kanpoko fabrikazioa

Trantsizioak etxeko hatuetan eta altzarietan

XII. ALTZARIEN MULTZOA: EGONGELA, LOGELAK ETA GARBIKETA

Egongelako edo jangelako hatuak

Altzariak

Irudi erlijiosoak

Familia-argazkiak agerian

Logelako hatuak

Logela, gela gisa

Jakingarri nagusiak

Oheak

Kutxak, komodak eta armairuak. Eskapolota, arropa-kutxa

Altzari laguntzaileak

- Konketa mugikorra

Gortinak eta alfonbrak

Irudi erlijiosoak

- Gurutzefika, gurutzea
- Koadro edo estanpa erlijiosoak
- Argazkiak
- Ur bedeinkatuaren ontzia

Garbigela eta hango hatuak

Irola edo komuna

Garbigela

Bainugelaren eta hango hatuen trantsizioa

Musika-tresnak. Irratia, telebista eta teknologia berriak

Musika-tresnak

Irratia, telebista eta teknologia berriak

XIII. ETXEAREN, ARROPAREN ETA BAXERAREN GARBIKETA

Etxearen garbiketa

Etxearen garbiketa, garbi-ikuzia

- Garbiketako produktuak eta tresnak
- Eguneroko garbiketa eta asterokoa
- Garbiketa orokorra eta data seinalatuetakoa
- Desintsektazioa

Zoruen garbiketa

- Erraztatzea. Ginarrea, erratza
- Fregatzea eta hareztatzea
- Ezkoztatzea

Fatxadak eta barnealdeak kareztatzea, zuritzea eta pintatzea

Arroparen garbiketa

Arroparen garbiketa errekan edo garbileku publikoan

Bokata-jotzaile edo latsariak

Bokata jotzea, lixiba jotzea

- Izenak
- Trantsizioak

Arropa lehortzea eta lisatzea

Arroparen tindaketa etxean

Baxeraren garbiketa, harrikoa egin

Garbigailuak eta ontzi-garbigailuak

ETXEARI ATXIKITAKO ERAIKUNTZAK

XIV. NEKAZARITZA LANETARAKO ESPAZIOAK ETA ERAIKIN OSAGARRIAK

Lanabesentzako, produktuentzako eta aziendarentzako etxeko espazioak

Ezkaratza eta probalekua. Atariko tresneria

Ganbara

Korta, ukuilua

Eraikin osagarriak

Jakingarri nagusiak

Ukuiluak, eskortak, estalirik gabeko guneak

Lastategia

Txabolak, etxeordeak, teilapeak

Simaurtegia, ongarritegia

Oilategia

Txerritokia

Artegia

Erlategiak

Etxea zaintzen duten etxeko animaliak

Lakuak eta upategiak

Putzuak

Landako aterpeak eta bordak. Txabolak

1. eranskina: Landako eskortak Nafarroan

2. eranskina: Garaiak

3. eranskina: Ikazkinen txabolak

ETXEKO SINESMENAK ETA ERRITUAK

XV. ETXEKO SUAREN INGURUKO ERRITUAK

Sutondoko txingarrak. Sua biltzen, sua batzen

Sutondoko sua egun seinalatuetan

Gabon-subila

Pazkoko su berria. Su berria

Animalia erosi berria etxean sartzea. Etxerako izan

XVI. ETXEA BABESTEN DUTEN SINBOLOAK

Etxearen eraikuntza hasten deneko errituak

Teilatua amaitzen deneko errituak. Monjorra, bizkar-festa

Etxearen bedeinkapena

Ekaitzaren eta tximistaren aurkako errituak

Aizkora, ahoa ekaitzera begira duela. Aizkora ahoz gora

Ekaitzaren aurkako harriak. Tximistarri

San Juan haritza

Belar-erreketa San Juan egunean

Arantza zuria

Erramu bedeinkatua, ereinotz bedeinkatua

Ereinotz bedeinkatua erretzea

Eguzki-lorea, kardulatz-lorea

Etxea babesteko erritu erlijiosoak

Ur bedeinkatua

Kandela bedeinkatuak

Laguntza-eskeak Santa Barbarari

Araoak. Kanpaiak

Sinbolo eta irudi erlijiosoak

Gurutzeak

Jesusen Bihotzaren plakak. Ateko Jesusen Bihotza

FAMILIA

XVII. FAMILIA ETA AHAIDETASUNA

Familia. Ahaidetasuna. Ahaideak

Herri euskaldunetan

- Etxekoak
- Familia/sendia
- Senitartekoak/ahaideak

Herri erdaldunetan

- Familia
- Ahaidetasuna
- Ahaideak
- Beste ahaidetasun batzuk

Familia-komunitatearen hedapena

Ahaidetasunen izenak eta graduak

Euskarazko izenak

Gaztelaniazko izenak

Familia-izenak

Familia-izena edo abizena

Ponte-izen ohikoenak

Nola izendatzen diren pertsonak

- Gaitzizenak, ezizenak

Ezkondutako emakumearen abizena

Ahaideen arteko izenak eta formulak

Seme-alabengandik gurasoengana

Senar-emazteen artean

Gurasoengandik seme-alabengana

Tratamenduak

- Berori/berorika (usted)
- Zu/zuka (usted-tú)
- Hitanoa/hika (tuteo coloquial)
- Aldaketa tratamenduan
- Beste tratamendu batzuk. Arima herratuak

XVIII. FAMILIA ONDAREA ETA HAREN TRANSMISIOA

Familia-ondarea. Ondasunak

Familia-ondare kontzeptua

Familia-ondarearen kontserbazioa eta banaezintasuna

Ondasun tronkalen besterentzea

Matrimoniora eramandako ondasunen jabekidetasuna. Dena biona

Emaztearen baimena ondasunak besterentzeko

Trantsizioak

Ezkontza-hitzarmenak, ezkontza-paperak

Ezkontza-hitzarmenak

Ezkontza-paperak

Transformazioak

Testamentua egiteko askatasuna eta tronkaltasuna foru-erregimenean. Tronkaleko ondasunak

Oinordekoaren hautaketa. Premua, andregaia. Etxegaia

Matrimonio nagusiaren eta matrimonio gaztearen arteko bizikidetza

Oinordekoa eta gainerako seme-alabak

Haurridetasunaren testamentua. Alkar-poderoso

Testamentua eskubide komuneko erregimena duen lurraldean

Oinordekotzako sistema

Matrimonio nagusiaren eta matrimonio gaztearen bizikidetza

Oinordekoa eta gainerako seme-alabak

Bizirik dirauen ezkontidearen egoera

Testamenturik gabeko oinordekotza

Seme naturalen oinordekotza, seme bortak

Seme-alabarik gabeko osabaren testamentua

Ahaide ez direnen aldeko testamentua

XIX. SENAR-EMAZTEEN BIZIKIDETZA ETA FUNTZIOAK

Senar-emazteen bizikidetza

Bizikidetza lanean

Bizikidetza jaiegunetan

Emazt‏earen kokapena mahaian

Senarraren eta emaztearen funtzioak eta zereginak

Senarraren funtzioak eta zereginak

Emaztearen funtzioak eta zereginak

Aginpidea ezkontza-elkartean

Eskubide ia parekideak

Senarra emakumearen mende

Senar-emazteen arteko desakordioak

- Desakordioen eta haserreen kausak
- Senar-emazteen banaketak

Kortesia eta etiketa

Senar-emazteen bizitza soziala

Bizitza soziala elkarrekin

Emakume ezkonduen harremanak

Gizon ezkonduen harremanak

Gaur egungo egoera

Gurasoen aginpidea

Aginpide ia absolutua edo aginpide partekatua

Aginpidearen transmisioa

Guraso-agintea eta burujabetza

Nagusienganako begirunearen zeinuak

Osaba-iloba harremanak

Umeen heziketa

Emakumearen nagusitasuna

Erantzukizunaren banaketa bi gurasoen artean

Pekulio pertsonalaren osaketa

Emakumearen rola balioen eta sinesmenen transmisioan

Gizonaren rola kultur transmisioan

Adopzioa. Urikoak, bortak

Maiztasuna eta izenak

Jakingarri nagusiak

Motibazioak

- Ume hilaren ordezkapena
- Kausa ekonomikoak edo ongintzako arrazoiak
- Umerik gabeko matrimonioak
- Denboraldi baterako adopzioak

Ahaideen adopzioak

Aldaketak familian eta haren ohituretan

Nekazaritzako jardueraren murrizketa

Ondasunak eta oinordekotza

Emakumearen lana etxetik kanpo

Belaunaldien teilakatzea eta familia-egitura

Gurasoen eta seme-alaben arteko harremanak. Aitaren agintea

Igarotze-errituak gaur egun

Erlijiozaletasuna gaur egun

Ahozko tradizioa, heziketa eta eskola

Ohituren aldaketak

XX. HARREMANAK FAMILIAREKIN ETA AHAIDEEKIN

Harremanak familiarekin

Senar-emazteen gurasoen parte-hartzea

- Desadostasunak

Aitaginarreba-amaginarrebekiko tratamendua eta aditasuna

Ezkontideen harremana jatorrizko familiekin

Ahaideen arteko bilkurak

Jaien egutegia

Igarotze-errituak direla-eta egindako bilkurak

- Hileta-zeremoniak

Ahaideen ordena zeremonietan

Ahaideen ordena ezteietan

Ahaideen ordena bataioetan. Besoetan hartzea

Ahaideen ordena hiletetan

Doluaren seinaleak eta horien iraupena

Etxearen eta familiaren oroitzapen historikoak

Arbasoen oroitzapenak

Auzoko etxe berezien oroitzapenak

Etxeari eta haren antzinako biztanleei buruzko kondairak

- Herriko etxerik zaharrena

Etxeko arbasoen oroitzapena. Gure arbasoak

Arbasoekiko betebeharrak

Etxeko sepultura

Urteurrenak

Eskaintzak

- Ogiaren eskaintza
- Argiaren eta erremusinaren eskaintza

Familiako hilen gurtza gaur egun

Familiako oroitzapenak

Argazkiak eta diplomak

Arropa, baxera eta tresnak

Jantzi eta objektu esanguratsuak

- Bitxiak

Objektu erlijiosoak eta hileta-objektuak

XXI. FAMILIAREN OHOREA

Etxearen eta familiaren ohorea

Etxearen eta familiaren ohorearen sentimendua

Ahaideen arteko elkartasuna

- Nekazaritzako lanak eta premiazko lanak. Estukurako beharrak
- Ezbeharra, gaixotasun larria edo heriotza
- Umezurtzak
- Laguntza ekonomikoa

Ahaide aberatsak eta ahaide txiroak

- Laguntza ematea
- Axolagabekeria

Ahaide emigratuak

- Familiaren etxera itzultzea

Konplimenduak eta bisitak

Haserreak eta konponketak

- Desadostasunen motibazioak
- Desadostasunen ondorioak
- Desadostasunen konponketa
- Laidoak

Familia Batzordea. Biltzea

Ahaidetasunaren eraginak

Abegikortasuna

- Bisita arruntak
- Herriko jaiak eta Gabonetako jaiak
- Ikasketak

Zorrak kitatzea

Ahaideen arteko lekukotasunaren garrantzia

Zaharren eta gaixoen egoera

- Trantsizioak

Morroiak

- Jabeen eta morroien ateko harremanak
- Morroien kontratazioa

Neskameak

Aldi baterako langileen kontratazioa

Artisauen kontratazioa. Arotzak, harginak

"https://atlasetnografico.labayru.eus/index.php?title=Indice_Casa_y_familia_en_vasconia/eu&oldid=152895"(e)tik jasota