Diferencia entre revisiones de «Preambulo Casa y familia en vasconia/eu»

De Atlas Etnográfico de Vasconia
Saltar a: navegación, buscar
(Página creada con «Kontuan hartu beharreko beste alderdi garrantzitsu bat da (On Jose Miguelek bere lan etnografikoetan adierazi ohi zuen) etxea ez dela familia eta etxeko animaliak bizi dire...»)
(Actualizando para coincidir con nueva versión de la página fuente)
 
(No se muestran 142 ediciones intermedias de 2 usuarios)
Línea 1: Línea 1:
 
__TOC__
 
__TOC__
 
<languages></languages>
 
<languages></languages>
−
Landa-etxe tradizionala, baserria, mende asko­tako erakundea da. Herrialdean bertan egon da aspaditik, eta denboraren iragaitea gorabehera, bere ezaugarriak mantendu ditu kultura-aro ezberdinetan<ref>Honi gagozkiolarik, datu aipagarria da etxearen gaiak gure herriko literaturan izan duen trataera eta hedapen handia.</ref>. Hori guztia adierazpidea da, eta ez bakarrik antzinatasunarena, baita egoera berrei egokitzeko duen gaitasunarena ere, betie­re, bere oinarrizko ezaugarriak mantenduz.
+
{{ #pageLangs: es | eu | fr }}
  
−
Liburuki honetan etxea eta familia aztertzen dira aldi berean, hain zuzen ere, familia bat bizi den etxea azaldu nahi izan delako. Horregatik, bada, Jose Miguel Barandiaranek beti gogora­razten zuen ''etxea'' hitzak euskaraz zuen esangura bikoitza, izan ere, etxea nahiz familia esan gura du, eta, euskalduna beti egon da ''etxe'' bati lotu­ta. Horregatik, familia eta etxea kontzeptuek ''etxekoak'' euskal terminoa biltzen dute, eta etxe­ko familia, bizilagunak nahiz familia bateko gunerik estuena izendatzeko erabil daiteke.
+
Landa-etxe tradizionala, baserria, mende askotako erakundea da. Herrialdean bertan egon da aspaditik, eta denboraren iragaitea gorabehera, bere ezaugarriak mantendu ditu kultura-aro ezberdinetan<ref>Honi gagozkiolarik, datu aipagarria da etxearen gaiak gure herriko literaturan izan duen trataera eta hedapen handia.</ref>. Hori guztia adierazpidea da, eta ez bakarrik antzinatasunarena, baita egoera berrei egokitzeko duen gaitasunarena ere, betiere, bere oinarrizko ezaugarriak mantenduz.
  
−
Kontuan hartu beharreko beste alderdi garrantzitsu bat da (On Jose Miguelek bere lan etnografikoetan adierazi ohi zuen) etxea ez dela familia eta etxeko animaliak bizi diren eraikina bakarrik, izan ere, etxearen kontzeptua ledanietako erakinetara hedatu behar da, eraikin hurkoetara zein urrutikoetara, laborantza-zelaietara, mendira, baita hilerriko hilobira ere, edota hilo­bi sinbolikora edo elizatik kanpokora. Etxeko animaliak etxearen parte ziren. Baina ez kortan bizi direnak bakarrik, baita etxearen barruan nahiz kanpoan erlauntzak okupatzen dituzten erleak ere. Jabea edo ugazabandrea hiltzen zene­an, euren heriotzaren berri ematen zuten, eta hildakoaren postua beteko zuen pertsonaren izena ere bai.
+
Liburuki honetan etxea eta familia aztertzen dira aldi berean, hain zuzen ere, familia bat bizi den etxea azaldu nahi izan delako. Horregatik, bada, Jose Miguel Barandiaranek beti gogorarazten zuen ''etxea'' hitzak euskaraz zuen esangura bikoitza, izan ere, etxea nahiz familia esan gura du, eta, euskalduna beti egon da ''etxe'' bati lotuta. Horregatik, familia eta etxea kontzeptuek ''etxekoak'' euskal terminoa biltzen dute, eta etxeko familia, bizilagunak nahiz familia bateko gunerik estuena izendatzeko erabil daiteke.
  
−
En esta obra no se aborda la casa desde una perspectiva arquitectónica, aunque también se traten ese y otros aspectos, sino desde el punto de vista de la actividad económica –generalmente agrícola-ganadera– a la que se dedica la familia que la habita. Tampoco se describe el caserío “típico” idealizado que ha sido tan frecuentemente representado a finales del siglo XIX y primeras décadas del XX en la bibliografía sobre la casa, incluso dibujado y pintado, y cantado.
+
Kontuan hartu beharreko beste alderdi garrantzitsu bat da (On Jose Miguelek bere lan etnografikoetan adierazi ohi zuen) etxea ez dela familia eta etxeko animaliak bizi diren eraikina bakarrik, izan ere, etxearen kontzeptua ledanietako erakinetara hedatu behar da, eraikin hurkoetara zein urrutikoetara, laborantza-zelaietara, mendira, baita hilerriko hilobira ere, edota hilobi sinbolikora edo elizatik kanpokora. Etxeko animaliak etxearen parte ziren. Baina ez kortan bizi direnak bakarrik, baita etxearen barruan nahiz kanpoan erlauntzak okupatzen dituzten erleak ere. Jabea edo ugazabandrea hiltzen zenean, euren heriotzaren berri ematen zuten, eta hildakoaren postua beteko zuen pertsonaren izena ere bai.
  
−
Se estudia y se analiza la casa rural tradicional común y se excluyen por tanto los palacios, las casas nobles y edificaciones singulares. Otro tanto ocurre con los edificios públicos o comunes, tales como casas consistoriales, escuelas, iglesias, etc., que no son objeto de atención en esta obra.
+
Azterlan honetan, etxeari ez zaio ikuspuntu arkitektoniko batetik helduko, nahiz eta alderdi hori eta beste batzuk ere landuko diren. Era berean, ez da XIX. mende amaierako eta XX. mendeko lehenengo hamarkadetako bibliografian idealizaturik irudikatu, marraztu, margotu eta kantatu izan den “ohiko” baserriaren deskribapenik egiten.
  
−
[[File:2.3.png|frame|Zurutuza (Zutzute), Zeanuri (B), c. 1925.]]
+
Tradiziozko landa-etxea aztertuko da; hortaz, kanpoan geratuko dira jauregi, jauntxo-etxe eta bestelako eraikin bereziak. Beste horrenbeste gertatuko da eraikin publiko edo komunekin, hala nola, udaletxe, eskola, eliza eta abarrekin, obra honetako ikergai ez direnez gero.
  
−
Si bien la casa en lo referente a su estructura se analiza desdoblada en sus componentes fundamentales, como son el tejado, los cimientos y paredes, y los vanos, además de la distribución interna, la obra cuenta con un capítulo previo donde se describen distintos modelos comarcales de casas de todos los territorios, tanto de casas rurales, de villas, de pescadores, como las viviendas en cuevas de la Ribera navarra.
+
[[File:2.3 Zurutuza (Zututze) Zeanuri (B) c. 1925.JPG|center|600px|Zurutuza (Zututze), Zeanuri (B), c. 1925. Fuente: Archivo Fotográfico Labayru Fundazioa: Fondo Felipe Manterola, con un particular agradecimiento a su nieto Mikel Manterola.]]
  
−
El contenido de la obra responde a cuatro grandes apartados de la ''Guía para una encuesta etnográfica'' de Barandiaran: los correspondientes a la casa, el equipo mobiliar y el ajuar de los que está dotada, la familia, y las relaciones entre los esposos. Los datos recogidos están referidos fundamentalmente al siglo XX, si bien comprenden como antecedentes los últimos decenios del s. XIX y como epílogo las transformaciones ocurridas a finales del s. XX y lo que lleva trascurrido del presente s. XXI. Señalar también que algunos aspectos relacionados con la casa y la familia han sido tratados en otros de los seis volúmenes publicados hasta la fecha de este Atlas Etnográfico de Vasconia.
+
Egiturari dagokionez, etxea atalka aztertuko bada ere (teilatua, zimenduak eta hormak, baoak, barne-banaketa), lanean bada atal bat non lurralde guztietako etxe-moldeak deskribatzen diren, izan baserriak, hiribilduetako etxeak, arrantzaleenak edo Nafarroako Erriberako leizeetakoak.
  
−
=== La casa, etxea, y sus condicionamientos ===
+
Obra honen edukia Barandiaranen ''Etnografia-ikerketa baterako gida'' laneko lau atal nagusitan dago oinarriturik: etxeari lotutakoak, altzariak eta etxeko arreoa, familia eta senaremazteen arteko harremanak. Bildutako datu gehienak XX. mendekoak diren arren, horren aurrekari izandako XIX. gizaldiko azken hamarkadetakoak eta XX.aren amaieran eta XXI.aren hasieran jazotako aldaketen gainekoak ere jaso dira, hitz-atze legez. Bestalde, etxearekin eta familiarekin lotutako gai batzuk ''Euskalerriko Atlas Etnografikoa'' lana osatzen duten beste sei liburukietan agertu direla esan beharra dago.
  
−
La casa rural tradicional está inserta en un determinado paisaje y cumple una función. En el territorio de Vasconia, en este como en otros aspectos, –lo hemos señalado en los volúmenes anteriores del Atlas Etnográfico– hay dos zonas diferenciadas: la atlántica, de población dispersa, y la mediterránea, de población concentrada.
+
=== Etxea eta etxearen baldintzak ===
  
−
Pero esta distinción de las dos zonas –el ''saltus'' y el ''ager'' de que nos hablaban los romanos– no es tan drástica como puede denotar una apreciación superficial y requiere por tanto ser matizada. En la vertiente atlántica muchas de las casas no se encuentran tan aisladas sino que se concentran en barrios o ''auzuneak'', si bien éstos están con frecuencia alejados unos de otros.
+
Tradiziozko landa-etxea paisaia jakin batean dago kokaturik, eta zeregin zehatza dauka. Euskal Herrian, beste gai batzuetan bezala, kasu honetan ere –Etnografia Atlaseko aurreko liburukietan esana dugu– bi eremu ezberdin daude: atlantikoa, non biztanleria sakabanaturik bizi den, eta mediterraneoa, non biztanleria bildurik bizi baita.
  
−
La vertiente atlántica, donde la diseminación de casas es más común y característica, ocupa los territorios de Bizkaia y Gipuzkoa, la Montaña navarra y Vasconia continental. La mediterránea comprende la Ribera navarra y la Rioja alavesa. Entre ambas hay una zona intermedia o de transición que abarca gran parte del territorio de Álava y la zona subpirenaica y media de Navarra.
+
Dena dela, eremuen ezberdinketa hori –erromatarrek aipatzen zituzten ''saltus eta ager''– ez da azaleko begirada batekin hauteman litekeen bezain sakona. Hori dela eta, zehaztea komeni da. Atlantiar isurialdean etxe asko, isolatuta barik, auzuneetan bildurik daude, sarritan batzuk besteetatik urrun kokatu arren.
  
−
En las comarcas de población concentrada la familia y la casa se conducen como un elemento dentro de un grupo de casas y dependiente de él en sus funciones. En cambio, en las casas dispersas cada casa y familia se comporta –o mejor diríamos se comportaba– como “un todo” independiente, lo que llevaba consigo la autarquía económica. Algo de esto parece sugerir el vocablo ''baserria'' (''baso'' = bosque + ''herria'' = pueblo), con el que en amplias zonas del país se designa cada una de estas casas aisladas.
+
Atlantiar isurialdeak, non etxeen sakabanatzea ohikoagoa eta berezkoagoa den, Bizkaia, Gipuzkoa, Nafarroako mendialdea eta Euskal Herri kontinentala hartzen ditu bere baitan. Mediterraneoak, aitzitik, Nafarroako Erribera eta Arabako Errioxa. Bataren eta bestearen artean, Arabako lurralde gehiena eta Pirinio azpiko eta erdialdeko Nafarroa hartzen duen tarteko eremua dago.
  
−
Hay tres factores decisivos en la configuración de las casas. En primer lugar los factores naturales como son el clima, el paisaje, el suelo y el subsuelo en el que se asientan. A continuación los materiales que se tienen –o más bien se tenían– a mano para construirlas y por último, los modos de vida preponderantes, o dicho de otra forma la función a la que están destinadas, que, como se ha adelantado, en la casa rural tradicional es la agrícola-ganadera, pero sin olvidar la pastoril, la pesquera y la urbana. Los propios acontecimientos históricos, como las guerras, migraciones, preponderancias sociales o descubrimientos han dejado también su impronta en los diversos tipos de casas.
+
Biztanleria bilduta bizi den lurraldeetan, familia eta etxea etxe-multzo baten barneko elementuak dira. Multzo horren menpe daude, hain zuzen ere, familia eta etxe horien zereginak. Etxeak sakabanaturik dauden lekuetan, berriz, familiak eta etxeak elementu erabat independentetzat hartzen dira (edo, hobeto esanda, hartzen ziren), eta horrek autarkia ekonomikoa zekarren. ''Baserria'' hitzak horrelako zerbait iradokitzen duela dirudi (''baso'' + ''herria''). Herrialdeko hainbat lekutan aipatutako etxe isolatu bakoitza izendatzeko erabiltzen den hitza da.
  
−
En tres gruesos capítulos de la obra se aborda la estructura de la casa desde el punto de vista de los materiales locales que se han utilizado en su construcción, cómo se han levantado las edificaciones y las influencias del entorno. De todas formas, con carácter general se puede señalar que el predominio de la piedra es notorio, al igual que ocurre con la madera para todas las estructuras interiores, sin olvidar que en donde no hay otros materiales o son difíciles y costosos de adquirir, aparece el adobe. En todas partes están presentes los ladrillos para la distribución interior y las tejas para la cubrición.
+
Etxeen konfigurazioan eragiten duten hiru faktore nagusi daude. Lehenengo eta behin, izadiarekin lotutako faktoreak daude, hau da, klima, paisaia, lurzorua eta zorupea. Ondoren, etxeak eraikitzeko eskura dauden –edo, hobeto esanda, zeuden– materialak. Azkenik, bizimodu nagusiak zer nolakoak ziren, hau da, zer funtzio betetzeko eraikitzen ziren. Aurreratu bezala, tradiziozko landa-etxea nekazaritza, abeltzaintza –artzaintza ahaztu gabe– eta arrantzari lotutakoa da, hirikoarekin batera. Gerrak, migrazioak, gizarte-mailak edo aurkikuntzak bezalako gertaera historikoen arrastoak ere antzeman daitezke etxe-mota ezberdinetan.
  
−
[[File:2.1.png|frame|Erro (N), 1979.]]
+
Hiru atal luzetan, etxeak eraikitzeko erabili izan diren lekuan lekuko materialak, eraikuntza-prozesua eta inguruaren eragina aztertuko dira. Dena dela, orokorrean harriaren erabilera nagusi izan dela esan esan liteke, eta beste horrenbeste gertatzen da egurrarekin etxe barruan. Ezin ahantz dezakegu, hala ere, bestelako materialak egon ez edo lortzeko gaitzak diren kasuetan, adobea ere erabili izan dela. Leku guztietan adreiluak erabili dira etxeetako barne-banaketa egiteko, eta teilak, estalduran.
−
[[File:2.5.png|center|frame|Ainhoa (L), 2011.]]
 
  
−
Las denominaciones de los elementos constructivos recogidas son las aportadas por los informantes de las localidades encuestadas. Si bien éstos en algunos casos desempeñaron labores de canteros, carpinteros o trabajaron levantando casas, en general no aparecen reflejados términos técnicos que para ellos son desconocidos.
+
[[File:2.1 Erro (N) 1979.JPG|center|600px|Erro (N), 1979. Fuente: Itinerarios por Navarra. Montaña. Pamplona. II. Pamplona: Salvat y Caja de Ahorros de Navarra, 1979, p. 100.]]
 +
[[File:2.5 Ainhoa (L) 2011.JPG|center|600px|Ainhoa (L), 2011. Fuente: Michel Duvert, Grupos Etniker Euskalerria.]]
  
−
Tampoco se pueden olvidar otros factores más invisibles como son la concepción que se tiene sobre la misma casa y familia, las creencias y tradiciones locales. También estos elementos han influido en la estructura, ornamentación y simbología de la casa, y, sobre todo, en su organización interna.
+
Eraikuntza-elementuen izenak inkestak egin diren leku ezberdinetako berriemaileek emandakoak dira. Horietako asko arginak, arotzak edo eraikuntzako langileak izan arren, oro har ez dira hitz teknikoak jaso; are gehiago, ezezagunak izan ohi dira halakoak lekukoentzat.
  
−
La casa ha sido protegida, además de por la propia construcción, por una suerte de rituales que evocan las fuerzas de la Naturaleza o la protección divina y de los santos. Los dos elementos que han merecido mayor atención han sido el tejado, que por sí solo tiene significado de lugar de cobijo y protección, y la puerta de acceso a la vivienda. Por ello, mediante determinados ritos, se ha tratado de proteger la casa sobre todo del rayo y de los malos espíritus.
+
Tokiko tradizioak, usteak eta etxearen nahiz familiaren gainean jendeak edukitako bestelako faktore ikusezinak ere ezin dira ahaztu. Izan ere, elementuok etxearen egituraketan, apainketan, sinbologian eta barneko antolaketan, batik bat, eragin izan dute.
  
−
La fachada principal de la casa va buscando el calor y la luz solar, por eso las orientaciones dominantes son la sur-sureste y la este. En los núcleos de población concentrada, como las villas, si bien se procura –o se procuraba– buscar también esas orientaciones, en general es determinante la calle donde esté situada la casa.
+
Etxea babesteko egitura fisikoaz gain, babes hori izadiari, izaki jainkotiarrei eta santuei eskatzeko erritualak ere egon izan dira. Arreta gehien bildu duten bi elementuak berez aterpe eta babesle den teilatua eta etxeko atea izan dira. Hori dela eta, etxea tximista eta espiritu okerrengandik babesten ahalegintzeko, erritu jakin batzuk egon dira.
  
−
La distribución de las distintas dependencias de la casa obedece a la labor que despliegan los miembros que la habitan. Así en una casa rural destinada a labores agrícola-ganaderas es lógico que gran parte de la planta baja esté dedicada a cuadra y ocupada por los animales domésticos, tanto los necesarios para las labores (bueyes, vacas, yeguas, mulos...), como los reservados a la obtención de rendimiento y productos (ovejas, cerdo, gallinas, conejos, etc.). La cuadra o las cuadras, ordinariamente, han estado situadas al norte y los animales en ellas estabulados proporcionan calor tanto a las dependencias de la planta baja como a las situadas en el primer piso (cocina y dormitorios). Esta protección de la vivienda del frío y del calor viene reforzada por la acumulación de hierba seca, helechos o paja en el piso superior. Ahora el ganado se ha sacado a construcciones anejas, fuera del edificio que sirve de vivienda, pero la protección de la casa es mayor, debido a la introducción de buenos materiales de aislamiento y a que las nuevas puertas y ventanas son más herméticas.
+
Etxaurreak beroa eta eguzkiaren argia bilatzen du, eta, horregatik, orientazio nagusiak hegoalde, hego-ekialde eta ekialdera begira daude. Biztanleria baturik bizi den lekuetan ere, besteak beste, hirietan, orientazio hori bilatzen den arren, eraikina zer kaletan kokatzen den erabakigarria da.
  
−
Otro tanto puede decirse de las casas de pescadores y de artesanos o quienes desempeñan oficios; la distribución de las estancias domésticas concuerda y está en consonancia con las labores que desempeñan. Esta reflexión no es aplicable a los núcleos urbanos porque en estos casos la casa es solo o primordialmente vivienda y los trabajos que realizan sus moradores tienen lugar fuera del espacio doméstico.
+
Etxeko barne-egituraketa bertako biztanleek egiten duten lanaren araberakoa da. Hori horrela, logikoa da, jarduera nagusitzat nekazaritza eta abeltzaintza dituen etxe bateko beheko solairuan korta eta etxeko animaliak egotea, izan lanerakoak (idiak, behiak, mandoak, behorrak eta abar) nahiz produktuak lortzekoak (ardiak, txerriak, oiloak, untxiak eta abar). Korta edo kortak iparraldera begira egon ohi dira. Bertako animaliek beroa ematen dute beheko aldean zein lehenengo solairuko geletan (sukaldea eta logelak). Hotzaren kontrako babes horren indargarri dira goiko solairuan gordetzen diren belar lehor, iratze eta lastoa. Abereak bizileku den etxe alboko eraikuntzetara atera dira gaur egun, baina etxeen babesa handiagoa da, besteak beste, material isolagarriei eta ate nahiz leiho hermetikoei esker.
  
−
Las construcciones complementarias forman parte de la casa, independientemente de que estén situadas próximas o alejadas de ella. En euskera reciben el nombre de ''tegi'', si bien es más común el empleo de este término en composición con los nombres que especifican su función, como ''oilategi'' (gallinero), ''zerritegi'' (cochiquera), ''lastategi'' o ''belartegi'' (pajar), etc.
+
Beste horrenbeste esan liteke arrantzaleen edo bestelako artisauen etxeei buruz ere: etxearen barne-egituraketa egiten duten lanaren araberakoa izan ohi da. Hori ezin esan daiteke, baina, hiriguneetako etxeez. Izan ere, halakoetan, nagusiki, etxea bizilekua baino ez da: bertako bizilagunek etxetik kanpo egiten dute lan.
  
−
Además de las casas ordinarias cuya estructura y ornamentación han sido sencillas, en todas las localidades hay casas más encumbradas, que destacan por el tejado a cuatro aguas, la mayor utilización de piedra y de mejor calidad en los esquineros y en los recercos de puertas y ventanas. También se distingue y marca el estatus de una casa y de la familia que la habita la ornamentación y el escudo.
+
Inguruko eraikuntza osagarriak etxearen atal dira, etxetik bertatik hurbil edo urrun egon. Euskaraz tegi esaten zaie horrelakoei. Zehaztasuna, baina, elementu horrekin batera konposizioan agertutako elementuek ematen dute: ''oilategi'' (oiloena), ''zerritegi'' (txerriena), ''lastategi'' edo ''belartegi'' (lastoarena), eta abar.
  
−
En cuanto al nombre de la casa que “apellida” o apoda a sus moradores, a veces durante generaciones, ha desempeñado un papel relevante la toponimia. El nombre responde en muchos casos a la característica del terreno, su situación, la función que cumple la casa, sin excluir otras denominaciones posibles como la actividad, profesión, oficio e incluso el nombre familiar de quienes la habitan. En el régimen de poblamiento concentrado, como es el caso de las villas, son escasos los supuestos en que la casa es designada con nombre propio.
+
Aipatutako apainketa eta egitura soildun arruntekin batera, herri guztietan egon dira maila altuagoko etxeak. Eraikuntzon ezaugarri dira, kasurako, lau isurialdedun teilatuak eta harri-kopuru handiagoa edukitzea, edo ate, leiho eta zutabeetako kalitate hobea. Etxearen nahiz bertako bizilagunen mailaren adierazgarri dira, era berean, apainketa eta armarria.
  
−
La denominación de una persona en referencia a la casa perdura en el habla popular de muchos pueblos y aldeas, pero quebró oficialmente cuando los apellidos pasaron a transmitirse de modo patronímico, como si fueran denominaciones del padre y de la madre.
+
Etxearen izena garrantzitsua izan da toponimiari dagokionez, izen hori berori bertako bizilagunei –abizen edo izengoiti legez– ematen baitie. Izenak inguruaren ezaugarriekin, egoerarekin, etxeak betetzen duen funtzioarekin nahiz etxekoek egiten duten lanarekin izan ohi du zerikusia. Izan liteke, era berean, familiaren izenak eman izana. Biztanleria bildurik bizi den lekuetan, hala nola, hiribilduetan, etxeek gutxitan eduki ohi dute izen propioa.
  
−
En nuestra cultura el individuo se ha considerado, incluso a sí mismo, referido siempre a un lugar, a un valle, a una comarca, y, más en concreto, a una casa. Esta casa familiar no es algo asentado sólo en el paisaje, sino también, y tal vez primordialmente, un elemento que pertenece al mundo interior, mental y afectivo de cada uno.
+
Herri eta herrixka askotan bizirik dirau etxe jakin bat aipatzeko bertako bizilagunen baten izena aipatzeko ohiturak, baina ofizialki galdu zen, abizenak patronimikoki ematen hasi zirenean, aitaren eta amaren izendapenak izango balira moduan.
  
−
[[File:2.6.png|frame|Muskildi (Z), 2011.]]
+
Gure kulturan norbanakoak leku jakin batekotzat jo izan du bere burua, izan ibar, eskualde edo, zehatzago, etxe batekoa. Familia-etxea ez da paisaian kokaturiko zerbait bakarrik: hori baino gehiago, barne- eta buru-munduari, mundu afektiboari, lotutako elementua da.
  
−
=== El hogar, sutondoa, elemento central de la casa ===
+
[[File:2.6 Muskildi (Z) 2011.JPG|center|600px|Muskildi (Z), 2011. Fuente: Michel Duvert, Grupos Etniker Euskalerria.]]
  
−
La posesión del fuego ha transformado profundamente las condiciones de vida del hombre. En torno a ese fuego controlado, que es el primitivo hogar, se va a desarrollar el grupo familiar. Todo lo referente a la casa nació y gira en su derredor. El fuego ha sido el alma y el aliento del hogar; la vida de la familia que habita la casa se mueve a su alrededor.
+
=== Sutondoa, etxearen ardatza ===
  
−
Como pieza central que es del hogar, el propio fuego ha sido objeto de prácticas rituales. Algunas, como las solsticiales, muy antiguas, y otras, como el fuego de Pascua, más recientes, introducidas por influencia del cristianismo.
+
Sua edukitzeak erabat aldatu du gizakiaren bizimodua. Jatorrizkoa den menderaturiko su horren inguruan garatzen da familia-taldea. Etxeari lotutako guztia bere inguruan jaio eta gertatzen da. Sua etxearen arima eta arnasa izan da, eta etxean bizi den familiaren bizimodua haren inguruko bizimodua da.
  
−
Nuestras encuestas han detectado todavía la existencia o, en otros casos, el recuerdo del fuego bajo, ''beheko sua'', central en la cocina, ''ezkaratza'' o ''suetea''. Luego pasó a estar adosado a una de las paredes laterales cuidando siempre el tiro y al abrigo de las corrientes de aire y las fugas del calor a través de los huecos abiertos en los muros. Estos fuegos fueron sustituidos a mediados del siglo XX por las cocinas económicas y los antiguos, allí donde se han conservado, han quedado relegados a las labores de la matanza del cerdo. Luego, como se estudia en los apartados correspondientes de la obra, a las cocinas económicas han sucedido otras mucho más modernas (de gas, eléctricas, de vitrocerámica, de inducción).
+
Etxeko ardatza denez gero, sua bera izan da erritual ezberdinen objektu, izan oso zaharrak –solstizioekin lotutakoak, kasurako–, nahiz kristautasunak ekarritako berriagoak –Pazko sua, adibidez–.
  
−
Junto al fogón o en el desván se ha ubicado en muchos lugares el horno de hacer el pan, con la importancia esencial que este alimento ha tenido en la nutrición humana. Luego el horno se sacó fuera para emplazarlo en un edificio exento.
+
Gure inkestek ''ezkaratz'' edo ''suete'' erdian zegoen ''beheko'' suaren gaineko oroitzapenak oraindik ere badirela erakutsi dute. Ostean, horma baten kontra egotera igaro zen, betiere, tiroa, aire-korronteak eta beroak ihes nondik egin zezakeen –hormetako zuloetatik, esaterako– gogoan harturik. Sukalde ekonomikoek XX. mendearen erdialdera ordezkatu zituzten aipatutako beheko suak, eta beheko su zaharrak mantendutako lekuetan, txerri-hilketaren inguruko lanetarako baino ez dira erabiltzen. Gerora, gai honi dagokion atalean aztertzen den bezala, sukalde ekonomikoak ordezkatu dituzten sukalde are modernoagoak agertu izan dira: gasezkoak, argindarraz dabiltzanak, bitrozeramikak, indukziozkoak eta abar.
  
−
[[File:2.2.png|frame|Guisando en fogón bajo]]
+
Sutegiaren ondoan edo ganbaran ogia egiteko erabiltzen zen labea zegoen leku askotan. Ez da ahaztekoa, bide batez, elikagai horrek gizakientzat izan duen garrantzia. Ondoren, labea kanpora atera zen, etxe alboko eraikuntza libre batera.
  
−
Podríamos afirmar que toda la vida familiar transcurre en la cocina, en torno al fuego. En este recinto, antiguamente alrededor del fuego, ''sutondoan'', ''supasterrean'', se realizan las comidas familiares diarias, que en tiempos pasados se tomaban de un recipiente o plato común; se rezan las oraciones familiares y se recuerda a los difuntos; se realizan determinadas labores domésticas; las abluciones matinales se hacían en la fregadera; es espacio de aprendizaje para los jóvenes y de enseñanza para los mayores; se escuchan los cuentos y leyendas de boca de los ancianos; los niños cumplen con sus tareas escolares bajo la atenta vigilancia de los padres o los abuelos, etc. Es la dependencia más cálida de la casa tanto en el sentido físico como en el espiritual.
+
[[File:2.2 Guisando en fogon bajo. Apellaniz (A) 1981.jpg|center|600px|Guisando en fogón bajo. Apellaniz (A), 1981. Fuente: López de Guereñu, Gerardo. “Apellaniz. Pasado y presente de un pueblo alavés” in Ohitura 0, Vitoria-Gasteiz: Diputación Foral de Álava, 1981. p.51.]]
  
−
Incluso hoy día, aunque los aislamientos de las casas y la calefacción han habilitado otras dependencias, la cocina sigue en muchos hogares siendo la pieza más importante de la casa y donde se desarrolla la vida familiar común. Las otras habitaciones están más destinadas a la vida privada, a la intimidad. Recientemente, sobre todo en las casas urbanas, la sala de estar ha cobrado importancia y ha desplazado en buena medida para los cometidos señalados a la cocina.
+
Familiaren bizimodua sukaldean, suaren inguruan, egiten zela esan dezakegu. Gela horretan, ''sutondoan'' edo ''supazterrean'', egiten ziren etxeko eguneroko bazkalorduak. Plater edo ontzi komun batetik hartzen ziren elikagaiak, eta, jatearekin batera, bertan egiten ziren hainbat eta hainbat ekintza: otoitz egiten zen, familiako hildakoak gogoratzen ziren, goizeko garbiketak harrian egiten ziren, sukaldea ikaste-irakaste lekua zen gazte eta zaharrentzat, ipuin eta kondairak entzuten ziren, guraso edo aitona-amonen zaintzapean bertan egiten zituzten umeek eskolako lanak, eta abar. Fisikoki nahiz espiritualki etxeko gela beroena da.
  
−
Los enseres de la cocina antaño estaban dispuestos en función del fuego bajo y del autoabastecimiento de la casa. Hoy se han modernizado y uniformado, pero sigue siendo el fuego o el hogar el que determina su organi zación. En otro tiempo, muchos de los objetos que poblaban la cocina, tales como armarios, alacenas, sillas, bancos y banquetas, etc., estaban elaborados en la propia casa o con la colaboración de un carpintero local, y solían estar fabricados con madera. Tanto en la cocina como en la sala y los dormitorios era más frecuente que de las paredes colgaran imágenes religiosas, que hoy día se han sustituido por retratos familiares y láminas o cuadros.
+
Oraindik orain, etxe batzueko isolatzeak eta berogailuek beste gela batzuk gaitu badituzte ere, sukaldea etxe askotako ardatza da, eta bertan egiten dute eguneroko familia-bizimodua etxekoek. Gainerako gelak bizitza pribatuarentzat, intimitatearentzat, gordetzen dira. Berriki, hirietako etxeetan batik bat, egongela leku garrantzitsu bihurtu da, eta lekua kendu dio sukaldeari.
  
−
La traída del agua a los pueblos y después a las casas ha sido un factor de importancia primordial. En tiempos pasados algunas casas disponían de pozos o patines para la obtención del agua. Antes los miembros de la familia se lavaban en el fregadero o en grandes baldes de agua. Los lavabos eran portátiles, se encontraban en la o las habitaciones principales y estaban reservados a las visitas importantes, como la del médico en casos de enfermedad o determinadas visitas. El retrete fue un simple agujero que descargaba sobre el montón de estiércol de la cuadra. El cuarto de baño y aseo como hoy lo conocemos ha supuesto un progreso importante, sobre todo desde el punto de vista higiénico. Para hacer la colada, las mujeres tenían que desplazarse al río o a los lavaderos públicos, que eran lugares donde se hacía repaso a la vida local y a los asuntos cotidianos, resultando, sin duda, un factor de socialización. Estas y otras labores han quedado reducidas al ámbito privado.
+
Sukaldeko tresnak beheko suaren eta etxearen autohornikuntzaren arabera egoten ziren antolatuta antzina. Gaur egun modernotu eta bateratu egin dira, baina sua eta sutondoa dira, oraindik ere, antolakuntza horretan erabakitzaile. Beste sasoi batean sukaldean egoten ziren objektuak –armairuak, arasak, aulkiak, jarleku ezberdinak eta abar– etxean bertan edo herriko arotzaren laguntzaz egindakoak ziren. Egurrezkoak izan ohi ziren. Egongeletako eta logeletako hormetan gaur egun familia-erretratuak, irudiak edo koadroak dauden lekuetan, ohikoak ziren erlijio-irudiak.
  
−
En el mundo rural se ha trabajado aprovechando la luz solar, con luz natural desde el orto hasta el ocaso, sin descanso. El ritmo diario y anual de los trabajos de los campesinos y ganaderos ha estado ajustado a las estaciones y a la luz natural. El alumbrado en el interior de la casa era escaso en tiempos pasados. Muy antiguamente sólo la luz que daba la lumbre, luego vinieron distintos artilugios que soportaban velas o candelas, el carburo y el petróleo, utilizados siempre tomando grandes precauciones por el riesgo de incendio, principalmente en la cuadra, el camarote y el pajar. La luz eléctrica es un invento relativamente reciente que supuso un avance considerable tanto para las labores domésticas como por la introducción paulatina de los electrodomésticos. Los inicios de la electricidad fueron con saltos de agua locales de titularidad privada que proporcionaban una luz mortecina hasta que se impusieron las grandes compañías en régimen de monopolio.
+
Ura herrietara, lehenengo, eta etxeetara, ondoren, eramateak berebiziko garrantzia izan du. Antzina, etxe batzuetan ur-putzu edo patinak egoten ziren. Gorputza harrian edo ur-balde handietan garbitzen zuten. Konketak eramangarriak ziren, eta gela nagusian edo nagusietan baino ez ziren egoten. Komuna ez zen kortako ongarri-piloaren gaineko zuloa baino. Gaur egun ezagutzen ditugun bainugela eta komuna aurrerakuntza garrantzitsuak izan dira, garbitasunari dagokionez, batik bat. Gobada egiteko, emakumeak errekara edo garbileku publikoetara joaten ziren. Bertan egiten zituzten, bide batez, herriko bizimodu eta eguneroko gertaeren gaineko solasaldiak. Gizarteratze-faktore garrantzitsua zen, dudarik gabe. Horiek eta beste egiteko batzuk eremu pribatura murrizturik geratu dira.
  
−
=== Casa y familia ===
+
Landa-munduan eguzkiaren argia baliaturik egin izan da lan, argi naturalaz goizetik gauera eta atsedenik hartu gabe. Eguneroko eta urteroko nekazari nahiz abeltzainen lan-erritmoa urtaroei eta eguzkiaren argi naturalari lotuta egon dira. Etxe barruko argiztapena eskasa zen lehen. Oso antzina, suaren argia baino ez zen egoten. Gerora agertu ziren kandelak eramateko objektuak, karburoa eta petrolioa. Kontu handiz erabili behar izaten ziren, kortan, ganbaran eta lastategian, batez ere, suteak sortzeko aukerak asko baitziren. Argindarra asmakuntza berria samarra da, eta aurrerakuntza nabarmena ekarri zuen: etxeko lanetarako lagungarri izateaz gain, etxetresna elektrikoak etxera-sartzea ere ahalbidetu zuen. Lehenengo argindar-sareak ur-saltoetan kokaturiko jabetza pribatuko sistemen bidezkoak ziren. Argia, baina, eskasa zen orduan. Ondoren etorri ziren argindar-konpainia handien monopolioak.
  
−
La familia es el núcleo vertebrador de la casa, y las casas con las familias que las habitan dan consistencia y estructuran la vecindad y la sociedad. Tras la familia nuclear, etxekoak, que abarca a los consanguíneos de varias generaciones que conviven en la casa siendo responsables de su pervivencia y continuidad, viene el segundo círculo de parientes, senideak. Este término indica parentesco de sangre o consanguinidad. Son los nacidos en la casa que se emanciparon de ella para ir a vivir a otra y formar una nueva familia. Siguen manteniendo relaciones habituales con la casa originaria, que se manifiesta en la asistencia a las fiestas patronales o en fechas señaladas del calendario anual como Navidad y, sobre todo, la festividad de Todos los Santos en que se honra a los difuntos de la familia. Cuando con motivo de alguna de estas celebraciones, los parientes con sus cónyuges e hijos se reúnen en la casa natal se dice que se ha reunido la familia al completo, ''familia osoa'' o ''familia guztia''.
+
=== Etxea eta familia ===
  
−
A un tercer círculo más periférico se extiende la parentela, ''senitartea'', compuesta por los consanguíneos en grado más lejano, ''urrineko senideak'', y los allegados, ''erantsiak''. La vinculación de este tercer grupo se manifiesta principalmente con ocasión de entierros y funerales.
+
Familia etxearen ardatza da, eta, aldi berean, familiadun etxeek, sendotasuna emateaz gain, auzotasuna eta gizartea egituratzen dute. ''Etxekoak'' hitzak etxe jakin batean bizi diren odol bereko eta belaunaldi ezberdinetako bizilagunak izendatzen ditu. Eurena zen, gainera, etxea mantendu eta iraunarazteko ardura. Bigarren zirkulu batean daude familiako gainerakoak, hots, ''senideak''. ''Senide'' berbak odole ko ahaidetasuna adierazten du. Etxean jaio baina beste etxe batera bizitzen joan eta familia berri bat osatzen dutenak dira. Jatorrizko etxearekin harremana mantendu ohi dute: herriko jaiegun handietan nahiz urteko jaiegun berezietan –Gabonak eta, batez ere, Domusantu Eguna– itzultzeko ohitura egon da. Aipatutako jaiegun bat dela-eta senideak senar-emazte eta seme-alabekin sortetxean batzen direnean, ''familia osoa'' edo ''familia guztia'' batu dela esaten da.
  
−
El sufijo –''tarrak'' precedido del apellido o del nombre de la casa indica la familia en su grado más extenso, incluyendo a todos los parientes cualquiera que sea el grado, “[''Uribe'']''tarrak''” es equivalente al término castellano “Los [Uribe]”. Para designar el linaje o familia troncal en euskera se conoce también el término ''leinua''. Las reuniones plenarias que congregan a la familia extensa, ''senitartea'', han cumplido tradicionalmente una doble función: mantener los vínculos de consanguinidad y honrar a los antepasados. Los difuntos de la familia siguen formando parte de ella. Por esta razón son recordados por los miembros del grupo doméstico en los aniversarios de su fallecimiento y de modo más señalado en la festividad de Todos los Santos.
+
Hirugarren zirkulu batean senitartea egongo litzateke, hau da, ''urruneko senideak'' eta ''erantsiak''. Hirugarren talde horrekiko lotura hobiratze eta hileta-elizkizunetan ikusten da, batik bat.
  
−
En tiempos pasados las relaciones de parentesco se han cuidado más que hoy día en que el círculo de relaciones familiares se ha reducido. Actualmente es quizá en la asistencia a entierros y funerales, y casamientos donde más se conservan y manifiestan los vínculos de parentesco.
+
Etxearen izen edo abizenari erantsitako ''-tarrak'' atzizkiak familia bere osotasunean hartzen du, hots, senitartekotasun-maila guztiak. ''“[Uribe]tarrak”'' forma gaztelaniazko “Los [Uribe]”-ren parekoa da, esaterako. Gaztelaniazko ''linaje'' edo ''familia troncal'' esateko, euskaraz ''leinu'' hitza ere erabiltzen da. ''Senitartea'', biltzen duten osoko bilkurek, funtzio bikoitza bete izan dute tradizioz: odol-loturei eustea eta arbasoak ohoratzea. Familiako hildakoek familiakoak izaten jarraitzen dute. Hori dela eta, etxekoek hilurteurrenetan gogoratzen dituzte, eta, are nabarmenago, Domusantu Egunean.
  
−
En otro tiempo los nacidos en una casa se sentían muy unidos afectivamente a la misma, incluso cuando la hubieran abandonado para constituir otro hogar, emigrar o abrazar el estado religioso. No faltaban a las fiestas patronales de la localidad originaria y la familia extensa estaba más unida. El propio sentido del honor si algún miembro del grupo era ofendido se defendía con ahínco por parte de los demás parientes. Hasta los criados que convivían en la casa, compartiendo comida y lecho, eran considerados uno más.
+
Lehen, ahaidetasun-harremanak gaur egun baino gehiago zaintzen ziren. Izan ere, familia-harremanen zirkulua txikitu egin da. Aipatutako ahaidetasun-harremanek ezkontza, hobiratze eta hileta egunetan diraute bizirik, batez ere, gaur egun.
  
−
Otro tanto puede señalarse respecto a la ayuda prestada a quien se encontrara atravesando una situación de penuria económica por haber incurrido en ella o por la muerte de la persona que soportaba el peso del mantenimiento y sustento. Los enfados y querellas se consideraban de mayor gravedad entre parientes, y otros familiares trataban de mediar para que se reconciliaran. En resumen, el sentido de pertenencia a una casa y a una familia era mayor, se ha desestructurado la gran familia y los grupos familiares son ahora más reducidos.
+
Antzina, etxe batean jaiotakoek jaiotetxeari estu loturik sentitzen zuten euren burua, sortetxea beste etxe batera joateko, emigratzeko nahiz erlijio-eginkizunetara joateko utzi arren. Herriko jaiegunak ez ziren falta eta familia osoa orain baino lotuago zegoen. Taldeko kideren baten ohorea minduz gero, gainerako senitartekoek ere gogotik defendatzen zuten. Etxean jatekoa eta ohea partekatzen zuten morroi eta otseinak ere etxekotzat jotzen ziren.
  
−
[[File:2.4.png|frame|Familia bereko lau belaunaldi. Ajangiz (B), 1997.]]
+
Beste horrenbeste esan liteke, era berean, egoera ekonomiko txarra –gauzak txarto egitearren nahiz mantenuaren ardura zeukana hil berri zelako– bizi zutenei buruz: laguntza ematen zitzaien. Haserreak eta eztabaidak larriagotzat jotzen ziren senitartekoen artean gertatzen zirenean: familiako beste batzuek esku hartzen ohi zuten, bitartekari legez, egoera hobetzeko. Laburbilduz, etxe eta familia bateko kide izatearen sentimendua sakonagoa zen. Orain, familiaren desegituraketa gertatu da, eta familia-taldeak murritzagoak dira.
  
−
La voz “familia” en el habla popular tanto en castellano como en euskera tiene también otro significado, es sinónimo de descendencia. Cuando una pareja ha tenido su primer hijo se dice: “Han tenido familia” o “''familia izan dute''”. Resultaría así que en este sentido una pareja sin hijos no constituiría propiamente una familia. Esta lectura e interpretación hay que darle al refrán vizcaíno del siglo XVI: “''Eztai etxerik, ez duena aurrik''” (quien no tenga hijos no fundará casa).
+
[[File:2.4 Familia bereko lau belaunaldi. Ajangiz (B) 1977.jpg|center|600px|Familia bereko lau belaunaldi. Ajangiz (B), 1977. Fuente: Segundo Oar-Arteta, Grupos Etniker Euskalerria.]]
  
−
La convivencia en una misma casa de familiares consanguíneos pertenecientes a sucesivas generaciones ha sido una de las características de la familia tradicional. Los vínculos que se establecen dentro de este grupo doméstico familiar son particulares. De hecho la consideración de ''etxeko'' es más vinculante que la de ''odoleko'' o consanguíneo. Esto se manifestaba, por ejemplo, en las prácticas rituales observables en el duelo tradicional y en el tiempo de duración del luto.
+
“Familia” hitza “ondorengo” berbaren sinonimo ere bada, gaztelaniaz nahiz euskaraz. Bikote batek lehenengo seme-alaba edukitzean, ondokoa esaten da: ''“Han tenido familia”'' edo ''“familia izan dute”''. Hortaz, umerik gabeko bikote batek ez luke familia bat osatuko. Bide horretatik ulertu behar da XVI. mendeko Bizkaiko ondoko errefraua: ''“Eztai etxerik, ez duena aurrik”''.
  
−
Antiguamente las funciones y trabajos de los esposos estaban más delimitados y diferenciados que hoy día. Había que distinguir entre la casa, ''etxea'', propiamente dicha y el área periférica de la casa, ''etxaldea'', que comprendía las dependencias anejas con sus aperos y animales, las heredades y los bosques. Todo ello, en una explotación agrícola-ganadera, estaba destinado a la producción. El área interior de la casa, con el hogar y las dependencias de ella, estaban destinados a la elaboración y distribución de los alimentos, al aseo y al reposo.
+
Odol bereko senitartekoak etxe berean bizitzea tradiziozko familiaren ezaugarrietako bat izan da. ''Etxeko'' familia-talde horren baitan sartzen diren loturak bereziak dira. Etxeko hitza, kasurako, ''odoleko'' baino lotesleagoa da. Esandakoaren erakusgarri dira, kasurako, dolu-denboran ikusgai ziren erritualak edo lutuaren iraupena.
  
−
Tradicionalmente el ámbito del hombre lo han ocupado las labores que se desempeñan fuera de la casa, sean éstas agrícola-ganaderas, artesanales o de otro tipo. Dentro de ella, el hogar es el espacio de la mujer, con la excepción de la huerta o huerto, ''baratza'' u ''ortua'', que está a su cargo, a donde “sale” la mujer. Por el contrario, dentro del recinto doméstico, el hombre “entra” en la cuadra, que está a su cuidado, pero donde también colabora activamente la mujer, principalmente en la atención a los animales menores como el cerdo y las gallinas que suelen estar a su cargo. La mujer era la encargada de atender el culto a los familiares difuntos, ''gure aurrekoak'' (los que nos precedieron), y presidía los ritos funerarios en la sepultura o fuesa de la iglesia.
+
Antzina, senar-emazteen eginkizun eta lanak gaur egun baino mugatuago eta ezberdinduago zeuden. ''Etxea'' eta etxea inguratzen zuen ''etxaldea'' ezberdintzen ziren. Bigarren horren barruan alboko eraikuntzak, tresnak, animaliak, landak eta basoak zeuden. Aurreko guztia, nekazaritza- eta abeltzaintza-ustiategi batean, produkzioari begira egituratuta zegoen. Etxe barruko eremua elikagaien produkzio eta banatzeari, garbitzeari eta atseden hartzeari begira antolatuta zegoen.
  
−
En otros modos de vida distintos del agrícola-ganadero, como son el pastoreo o la pesca, las prolongadas ausencias del marido fuera de la casa obligaban a la mujer a asumir funciones que normalmente hubieran estado encomendadas a él.
+
Tradizioz, gizonak etxetik kanpoko lanak egin izan ditu, hau da, nekazaritza, abeltzaintza, artisautza eta bestelakoak. Etxe barrua emakumearen lekua da, ''baratz'' edo ''ortua'' salbu: bertara ere ateratzen ziren, euren ardura zenez gero. Etxe barruan, aitzitik, gizonezkoak kortara “sartzen” ziren; euren arduren barruan zegoen lana zen, nahiz eta emakumeek ere laguntzen zuten, txerriak edo oiloak bezalako animalia txikiagoekin lotutako lanetan, adibidez. Emakumezkoak ziren, era berean, familiako defuntuen, ''gure aurreko''en, kultuaz arduratzen zirenak. Sepulturako nahiz eliza-kanpoko errituetako burua zen.
  
−
Esta distribución de deberes y labores ha sufrido una gran transformación debido fundamentalmente a la incorporación de la mujer al trabajo fuera de casa lo que le proporciona unos ingresos y una autonomía de los que antes carecía. La mujer asume hoy día responsabilidades en todos los ámbitos, laborales, sociales y políticos.
+
Nekazaritza eta abeltzaintzatik haratago, artzaintzari edo arrantzari lotutako bizimoduan, kasurako, senarrak kanpoan denbora luzea egiteak berez gizonezkoenak ziren beharrak emazteek egin behar izatea zekarren.
  
−
Esas actitudes y costumbres se reflejaban no solo en la vida doméstica sino en “la calle”. El varón acudía a la taberna en compañía de otros hombres, en tanto que la mujer pasaba sus escasos momentos de ocio charlando y jugando a las cartas con sus amigas y vecinas. En pocas ocasiones se les veía juntos salvo en la época de noviazgo, pero después de casados volvían a las costumbres de la soltería. Hoy día acuden y participan juntos en la mayor parte de los actos sociales.
+
Emakumezkoek aurretik ezagutu gabeko autonomia eta dirua ematen dion etxetik kanpoko lana edukitzeak lan-banaketaren eraldaketa ekarri du. Esparru ezberdinetako ardurak hartzen ditu: lan-mundukoak, gizarteari dagozkionak, politikoak eta abar.
  
−
Antiguamente, la jerarquización dentro de la familia era muy marcada y estaba basada fundamentalmente en las categorías de edad de sus miembros. Existían tratamientos de usted, o de ''berori'' en euskera, que reflejaban un grado de consideración y respeto a los componentes de determinados estamentos como el clero, los médicos o los ancianos. La generalización del “''zu''” en euskera o del “tú” en castellano es una señal de que la antigua jerarquización, basada en categorías sociales y de edad ha rebajado su intensidad.
+
Jarrera eta ohitura horiek, etxean ez ezik, kalean ere islatzen ziren. Gizonak gizonezkoekin joaten ziren tabernetara, eta emakumezkoek emakumezko lagun eta auzokoekin igarotzen zuten denbora libre apurra, berbetan edo karta-jokoan. Gutxitan ibiltzen ziren elkarrekin, ezkongai-aldian salbu. Hala ere, ezkondu ostean ezkongabetasun-sasoiko ohiturak berreskuratzen zituzten. Gaur egun elkarrekin agertzen eta parte hartzen dute gizarte-ekintza gehientsuenetan.
  
−
De igual modo y por las mismas razones la autoridad de los padres sobre los hijos era más férrea y autoritaria, sobre todo la paterna. Hoy día es mucho menos dura, y marido y mujer comparten los derechos y deberes para con los hijos. Éstos por su parte se independizan antes que en tiempos pasados, si no económicamente porque a veces tienen dificultades, sí en cuanto a la disciplina y obligaciones domésticas y familiares. La madre, y las otras mujeres de la casa si las hay, siguen teniendo un papel preponderante en la educación de los hijos y están más implicadas en comunicarles los valores culturales y religiosos.
+
Antzina, familia barruko hierarkia oso sakona zen. Adinak banatzen zituen maila ezberdinak. Euskaraz ''berorika'' hitz egiten zitzaien, jendeak zor zien errespetu-maila handiaren erakusgarri, eliza-gizonei, medikuei eta zaharrei. Euskarazko ''zu'' orokortzeak, gaztelaniazko ''tú''rekin gertatu legez, gizarte- eta adin-mailetan oinarritutako hierarkia zaharrak indarra galdu duela erakusten du.
  
−
La transmisión del patrimonio familiar era diferente según se tratara de territorios sometidos al régimen foral o al derecho común. Antiguamente, con la finalidad de conservar el patrimonio unido y evitar el minifundio que podía convertir en improductiva la casa familiar, los padres elegían entre sus herederos al que había de ponerse al frente cuando ellos faltaran, y lo implicaban desde el principio en esa misión. En euskera este hijo o hija que se hará cargo de la casa con todas las obligaciones inherentes a ella, recibe el nombre de ''etxagungai'' o ''etxegai'', si es varón, y con el tiempo se convertirá en ''etxagun'' o ''etxejaun'', y si es mujer se denominará ''etxekanderea''. Esta condición se expresa con la fórmulas “''zu etxerako''” o “éste o ésta para la casa”. En caso de que el heredero no tuviera descendencia los parientes consanguíneos más próximos, ''trongalekoak'', suelen estar vigilantes para que los bienes troncales no pierdan su condición de tales y evitar que salgan de la línea troncal.
+
Era berean, gurasoen seme-alabenganako autoritatea –eta aitarena, batez ere– askoz ere gogorragoa zen. Gaur egun lasaiagoa da, eta senar-emazteek seme-alabekiko eskubide eta betebeharrak partekatzen dituzte. Seme-alabek, bestalde, antzina baino gazteago uzten dute etxea, ez bada ekonomikoki –zenbaitetan arazoak baitituzte–, bai etxeko eta familiako eginbeharrei dagokienez. Seme-alaben heziketan, ardura nagusia amena eta, egonez gero, etxeko bestelako emakumeena, oraindik ere. Euren inplikazioa handiagoa izan ohi da balio erlijioso eta kulturalak erakusteko orduan.
  
−
Por el contrario, el derecho común establecía el reparto igualitario entre los hijos de una buena parte del patrimonio, si bien incluso en estos casos se buscaban subterfugios para escamotear el precepto legal y conseguir que no se quebrara la unidad de las tierras.
+
Familiaren ondasunen transmisioa lurraldeen araberakoa zen: ez zen gauza bera foruerregimenaren mende egotea edo zuzenbide komunaren mende egotea. Antzina, familiako ondasunak baturik mantendu eta etxea antzu bihur zezaketen minifundioak saihesteko, gurasoek hautatzen zuten euren oinordekoen artean nork hartuko zuen etxearen ardura. Are gehiago, hasieratik egiten zuten eginbehar horren partaide. Euskaraz, etxearen eta etxeari lotutako behar guztien ardura daukan gizonezkoari ''etxagungai'' edo ''etxegai'' esaten zaio. Denborarekin, ''etxagun'' edo ''etxejaun'' bihurtzen da. Arduraduna emakumezkoa denean, ordea, ''etxekoandere'' esaten zaio. Baldintza hori ''“zu etxerako”'' formulan islatzen da. Oinordekoak ondorengorik ez daukanean, odoleko senide hurbilenen, hau da, ''trongaleko''en ardura izaten da etxeko eta familiako ondasunak bere horretan mantentzea.
  
−
Estos métodos de transmisión se han alterado al haber perdido la casa la función agraria de la tierra y haber decaído notablemente la actividad pecuaria. El valor de los terrenos ha derivado a la construcción y es frecuente que los hijos se construyan primeras o segundas viviendas en solares cercanos a la casa matriz.
+
Zuzenbide komunak, aitzitik, ondasunen zati handi bat seme-alaben artean berdin banatu behar zela zioen. Kasuotan, dena dela, ihesbideak bilatu ohi ziren lege-agindu hori saihestu eta lurren batasuna mantendu ahal izateko.
  
−
Como resumen podríamos finalizar con la consideración que hacía Barandiaran sobre la familia vasca tradicional: está caracterizada por una suerte de feminismo claramente definido como lo demuestra la aplicación del derecho de primogenitura sin distinción de sexo, el condominio de los bienes aportados al matrimonio por los esposos, la igualdad de éstos en lo civil, la jefatura de la mujer en la vida religiosa doméstica, en los ritos culturales del hogar, de la iglesia y de la sepultura familiar.
+
Aipatutako transmisio-metodoak galdu egin dira etxeko lurretan nekazaritza eta etxaldeetako abeltzaintza-jarduera jaitsi edo erabat desagertzearekin batera. Lurzoruaren balioa eraikuntzari lotzen hasi da, eta ohiko bihurtu da etxeko seme-alabek etxe berriak eraikitzea etxe nagusiaren inguruko lurretan.
−
{{DISPLAYTITLE: Preámbulo}}{{#bookTitle:Casa y familia en Vasconia | Casa_y_familia_en_vasconia}}
+
 
 +
Laburbilduz, Barandiaranek tradiziozko familiaz egiten zuen gogoeta ekar genezake hona: tradiziozko familiaren ezaugarritzat ondo definituriko feminismoa har liteke. Horren erakusgarri dira sexu-bereizketarik gabeko oinordekotasunaren existentzia, senar-emazteek ezkontzari emaniko ondasunak batak zein besteak kudeatu ahal izatea, bien arteko berdintasuna esparru zibilean, eta etxeko, elizako eta sepulturako erlijio-bizimoduan nahiz sutondoko kultura-errituetan emakumezkoak nagusi izatea.
 +
{{DISPLAYTITLE: Hitzaurrea}}{{#bookTitle:Etxea eta Familia Euskal Herrian | Casa_y_familia_en_vasconia/eu}}
 
&nbsp;
 
&nbsp;

Revisión actual del 16:18 2 mar 2020

Otros idiomas:
Español • ‎Euskera • ‎Francés


Landa-etxe tradizionala, baserria, mende askotako erakundea da. Herrialdean bertan egon da aspaditik, eta denboraren iragaitea gorabehera, bere ezaugarriak mantendu ditu kultura-aro ezberdinetan[1]. Hori guztia adierazpidea da, eta ez bakarrik antzinatasunarena, baita egoera berrei egokitzeko duen gaitasunarena ere, betiere, bere oinarrizko ezaugarriak mantenduz.

Liburuki honetan etxea eta familia aztertzen dira aldi berean, hain zuzen ere, familia bat bizi den etxea azaldu nahi izan delako. Horregatik, bada, Jose Miguel Barandiaranek beti gogorarazten zuen etxea hitzak euskaraz zuen esangura bikoitza, izan ere, etxea nahiz familia esan gura du, eta, euskalduna beti egon da etxe bati lotuta. Horregatik, familia eta etxea kontzeptuek etxekoak euskal terminoa biltzen dute, eta etxeko familia, bizilagunak nahiz familia bateko gunerik estuena izendatzeko erabil daiteke.

Kontuan hartu beharreko beste alderdi garrantzitsu bat da (On Jose Miguelek bere lan etnografikoetan adierazi ohi zuen) etxea ez dela familia eta etxeko animaliak bizi diren eraikina bakarrik, izan ere, etxearen kontzeptua ledanietako erakinetara hedatu behar da, eraikin hurkoetara zein urrutikoetara, laborantza-zelaietara, mendira, baita hilerriko hilobira ere, edota hilobi sinbolikora edo elizatik kanpokora. Etxeko animaliak etxearen parte ziren. Baina ez kortan bizi direnak bakarrik, baita etxearen barruan nahiz kanpoan erlauntzak okupatzen dituzten erleak ere. Jabea edo ugazabandrea hiltzen zenean, euren heriotzaren berri ematen zuten, eta hildakoaren postua beteko zuen pertsonaren izena ere bai.

Azterlan honetan, etxeari ez zaio ikuspuntu arkitektoniko batetik helduko, nahiz eta alderdi hori eta beste batzuk ere landuko diren. Era berean, ez da XIX. mende amaierako eta XX. mendeko lehenengo hamarkadetako bibliografian idealizaturik irudikatu, marraztu, margotu eta kantatu izan den “ohiko” baserriaren deskribapenik egiten.

Tradiziozko landa-etxea aztertuko da; hortaz, kanpoan geratuko dira jauregi, jauntxo-etxe eta bestelako eraikin bereziak. Beste horrenbeste gertatuko da eraikin publiko edo komunekin, hala nola, udaletxe, eskola, eliza eta abarrekin, obra honetako ikergai ez direnez gero.

Zurutuza (Zututze), Zeanuri (B), c. 1925. Fuente: Archivo Fotográfico Labayru Fundazioa: Fondo Felipe Manterola, con un particular agradecimiento a su nieto Mikel Manterola.

Egiturari dagokionez, etxea atalka aztertuko bada ere (teilatua, zimenduak eta hormak, baoak, barne-banaketa), lanean bada atal bat non lurralde guztietako etxe-moldeak deskribatzen diren, izan baserriak, hiribilduetako etxeak, arrantzaleenak edo Nafarroako Erriberako leizeetakoak.

Obra honen edukia Barandiaranen Etnografia-ikerketa baterako gida laneko lau atal nagusitan dago oinarriturik: etxeari lotutakoak, altzariak eta etxeko arreoa, familia eta senaremazteen arteko harremanak. Bildutako datu gehienak XX. mendekoak diren arren, horren aurrekari izandako XIX. gizaldiko azken hamarkadetakoak eta XX.aren amaieran eta XXI.aren hasieran jazotako aldaketen gainekoak ere jaso dira, hitz-atze legez. Bestalde, etxearekin eta familiarekin lotutako gai batzuk Euskalerriko Atlas Etnografikoa lana osatzen duten beste sei liburukietan agertu direla esan beharra dago.

Etxea eta etxearen baldintzak

Tradiziozko landa-etxea paisaia jakin batean dago kokaturik, eta zeregin zehatza dauka. Euskal Herrian, beste gai batzuetan bezala, kasu honetan ere –Etnografia Atlaseko aurreko liburukietan esana dugu– bi eremu ezberdin daude: atlantikoa, non biztanleria sakabanaturik bizi den, eta mediterraneoa, non biztanleria bildurik bizi baita.

Dena dela, eremuen ezberdinketa hori –erromatarrek aipatzen zituzten saltus eta ager– ez da azaleko begirada batekin hauteman litekeen bezain sakona. Hori dela eta, zehaztea komeni da. Atlantiar isurialdean etxe asko, isolatuta barik, auzuneetan bildurik daude, sarritan batzuk besteetatik urrun kokatu arren.

Atlantiar isurialdeak, non etxeen sakabanatzea ohikoagoa eta berezkoagoa den, Bizkaia, Gipuzkoa, Nafarroako mendialdea eta Euskal Herri kontinentala hartzen ditu bere baitan. Mediterraneoak, aitzitik, Nafarroako Erribera eta Arabako Errioxa. Bataren eta bestearen artean, Arabako lurralde gehiena eta Pirinio azpiko eta erdialdeko Nafarroa hartzen duen tarteko eremua dago.

Biztanleria bilduta bizi den lurraldeetan, familia eta etxea etxe-multzo baten barneko elementuak dira. Multzo horren menpe daude, hain zuzen ere, familia eta etxe horien zereginak. Etxeak sakabanaturik dauden lekuetan, berriz, familiak eta etxeak elementu erabat independentetzat hartzen dira (edo, hobeto esanda, hartzen ziren), eta horrek autarkia ekonomikoa zekarren. Baserria hitzak horrelako zerbait iradokitzen duela dirudi (baso + herria). Herrialdeko hainbat lekutan aipatutako etxe isolatu bakoitza izendatzeko erabiltzen den hitza da.

Etxeen konfigurazioan eragiten duten hiru faktore nagusi daude. Lehenengo eta behin, izadiarekin lotutako faktoreak daude, hau da, klima, paisaia, lurzorua eta zorupea. Ondoren, etxeak eraikitzeko eskura dauden –edo, hobeto esanda, zeuden– materialak. Azkenik, bizimodu nagusiak zer nolakoak ziren, hau da, zer funtzio betetzeko eraikitzen ziren. Aurreratu bezala, tradiziozko landa-etxea nekazaritza, abeltzaintza –artzaintza ahaztu gabe– eta arrantzari lotutakoa da, hirikoarekin batera. Gerrak, migrazioak, gizarte-mailak edo aurkikuntzak bezalako gertaera historikoen arrastoak ere antzeman daitezke etxe-mota ezberdinetan.

Hiru atal luzetan, etxeak eraikitzeko erabili izan diren lekuan lekuko materialak, eraikuntza-prozesua eta inguruaren eragina aztertuko dira. Dena dela, orokorrean harriaren erabilera nagusi izan dela esan esan liteke, eta beste horrenbeste gertatzen da egurrarekin etxe barruan. Ezin ahantz dezakegu, hala ere, bestelako materialak egon ez edo lortzeko gaitzak diren kasuetan, adobea ere erabili izan dela. Leku guztietan adreiluak erabili dira etxeetako barne-banaketa egiteko, eta teilak, estalduran.

Erro (N), 1979. Fuente: Itinerarios por Navarra. Montaña. Pamplona. II. Pamplona: Salvat y Caja de Ahorros de Navarra, 1979, p. 100.
Ainhoa (L), 2011. Fuente: Michel Duvert, Grupos Etniker Euskalerria.

Eraikuntza-elementuen izenak inkestak egin diren leku ezberdinetako berriemaileek emandakoak dira. Horietako asko arginak, arotzak edo eraikuntzako langileak izan arren, oro har ez dira hitz teknikoak jaso; are gehiago, ezezagunak izan ohi dira halakoak lekukoentzat.

Tokiko tradizioak, usteak eta etxearen nahiz familiaren gainean jendeak edukitako bestelako faktore ikusezinak ere ezin dira ahaztu. Izan ere, elementuok etxearen egituraketan, apainketan, sinbologian eta barneko antolaketan, batik bat, eragin izan dute.

Etxea babesteko egitura fisikoaz gain, babes hori izadiari, izaki jainkotiarrei eta santuei eskatzeko erritualak ere egon izan dira. Arreta gehien bildu duten bi elementuak berez aterpe eta babesle den teilatua eta etxeko atea izan dira. Hori dela eta, etxea tximista eta espiritu okerrengandik babesten ahalegintzeko, erritu jakin batzuk egon dira.

Etxaurreak beroa eta eguzkiaren argia bilatzen du, eta, horregatik, orientazio nagusiak hegoalde, hego-ekialde eta ekialdera begira daude. Biztanleria baturik bizi den lekuetan ere, besteak beste, hirietan, orientazio hori bilatzen den arren, eraikina zer kaletan kokatzen den erabakigarria da.

Etxeko barne-egituraketa bertako biztanleek egiten duten lanaren araberakoa da. Hori horrela, logikoa da, jarduera nagusitzat nekazaritza eta abeltzaintza dituen etxe bateko beheko solairuan korta eta etxeko animaliak egotea, izan lanerakoak (idiak, behiak, mandoak, behorrak eta abar) nahiz produktuak lortzekoak (ardiak, txerriak, oiloak, untxiak eta abar). Korta edo kortak iparraldera begira egon ohi dira. Bertako animaliek beroa ematen dute beheko aldean zein lehenengo solairuko geletan (sukaldea eta logelak). Hotzaren kontrako babes horren indargarri dira goiko solairuan gordetzen diren belar lehor, iratze eta lastoa. Abereak bizileku den etxe alboko eraikuntzetara atera dira gaur egun, baina etxeen babesa handiagoa da, besteak beste, material isolagarriei eta ate nahiz leiho hermetikoei esker.

Beste horrenbeste esan liteke arrantzaleen edo bestelako artisauen etxeei buruz ere: etxearen barne-egituraketa egiten duten lanaren araberakoa izan ohi da. Hori ezin esan daiteke, baina, hiriguneetako etxeez. Izan ere, halakoetan, nagusiki, etxea bizilekua baino ez da: bertako bizilagunek etxetik kanpo egiten dute lan.

Inguruko eraikuntza osagarriak etxearen atal dira, etxetik bertatik hurbil edo urrun egon. Euskaraz tegi esaten zaie horrelakoei. Zehaztasuna, baina, elementu horrekin batera konposizioan agertutako elementuek ematen dute: oilategi (oiloena), zerritegi (txerriena), lastategi edo belartegi (lastoarena), eta abar.

Aipatutako apainketa eta egitura soildun arruntekin batera, herri guztietan egon dira maila altuagoko etxeak. Eraikuntzon ezaugarri dira, kasurako, lau isurialdedun teilatuak eta harri-kopuru handiagoa edukitzea, edo ate, leiho eta zutabeetako kalitate hobea. Etxearen nahiz bertako bizilagunen mailaren adierazgarri dira, era berean, apainketa eta armarria.

Etxearen izena garrantzitsua izan da toponimiari dagokionez, izen hori berori bertako bizilagunei –abizen edo izengoiti legez– ematen baitie. Izenak inguruaren ezaugarriekin, egoerarekin, etxeak betetzen duen funtzioarekin nahiz etxekoek egiten duten lanarekin izan ohi du zerikusia. Izan liteke, era berean, familiaren izenak eman izana. Biztanleria bildurik bizi den lekuetan, hala nola, hiribilduetan, etxeek gutxitan eduki ohi dute izen propioa.

Herri eta herrixka askotan bizirik dirau etxe jakin bat aipatzeko bertako bizilagunen baten izena aipatzeko ohiturak, baina ofizialki galdu zen, abizenak patronimikoki ematen hasi zirenean, aitaren eta amaren izendapenak izango balira moduan.

Gure kulturan norbanakoak leku jakin batekotzat jo izan du bere burua, izan ibar, eskualde edo, zehatzago, etxe batekoa. Familia-etxea ez da paisaian kokaturiko zerbait bakarrik: hori baino gehiago, barne- eta buru-munduari, mundu afektiboari, lotutako elementua da.

Muskildi (Z), 2011. Fuente: Michel Duvert, Grupos Etniker Euskalerria.

Sutondoa, etxearen ardatza

Sua edukitzeak erabat aldatu du gizakiaren bizimodua. Jatorrizkoa den menderaturiko su horren inguruan garatzen da familia-taldea. Etxeari lotutako guztia bere inguruan jaio eta gertatzen da. Sua etxearen arima eta arnasa izan da, eta etxean bizi den familiaren bizimodua haren inguruko bizimodua da.

Etxeko ardatza denez gero, sua bera izan da erritual ezberdinen objektu, izan oso zaharrak –solstizioekin lotutakoak, kasurako–, nahiz kristautasunak ekarritako berriagoak –Pazko sua, adibidez–.

Gure inkestek ezkaratz edo suete erdian zegoen beheko suaren gaineko oroitzapenak oraindik ere badirela erakutsi dute. Ostean, horma baten kontra egotera igaro zen, betiere, tiroa, aire-korronteak eta beroak ihes nondik egin zezakeen –hormetako zuloetatik, esaterako– gogoan harturik. Sukalde ekonomikoek XX. mendearen erdialdera ordezkatu zituzten aipatutako beheko suak, eta beheko su zaharrak mantendutako lekuetan, txerri-hilketaren inguruko lanetarako baino ez dira erabiltzen. Gerora, gai honi dagokion atalean aztertzen den bezala, sukalde ekonomikoak ordezkatu dituzten sukalde are modernoagoak agertu izan dira: gasezkoak, argindarraz dabiltzanak, bitrozeramikak, indukziozkoak eta abar.

Sutegiaren ondoan edo ganbaran ogia egiteko erabiltzen zen labea zegoen leku askotan. Ez da ahaztekoa, bide batez, elikagai horrek gizakientzat izan duen garrantzia. Ondoren, labea kanpora atera zen, etxe alboko eraikuntza libre batera.

Guisando en fogón bajo. Apellaniz (A), 1981. Fuente: López de Guereñu, Gerardo. “Apellaniz. Pasado y presente de un pueblo alavés” in Ohitura 0, Vitoria-Gasteiz: Diputación Foral de Álava, 1981. p.51.

Familiaren bizimodua sukaldean, suaren inguruan, egiten zela esan dezakegu. Gela horretan, sutondoan edo supazterrean, egiten ziren etxeko eguneroko bazkalorduak. Plater edo ontzi komun batetik hartzen ziren elikagaiak, eta, jatearekin batera, bertan egiten ziren hainbat eta hainbat ekintza: otoitz egiten zen, familiako hildakoak gogoratzen ziren, goizeko garbiketak harrian egiten ziren, sukaldea ikaste-irakaste lekua zen gazte eta zaharrentzat, ipuin eta kondairak entzuten ziren, guraso edo aitona-amonen zaintzapean bertan egiten zituzten umeek eskolako lanak, eta abar. Fisikoki nahiz espiritualki etxeko gela beroena da.

Oraindik orain, etxe batzueko isolatzeak eta berogailuek beste gela batzuk gaitu badituzte ere, sukaldea etxe askotako ardatza da, eta bertan egiten dute eguneroko familia-bizimodua etxekoek. Gainerako gelak bizitza pribatuarentzat, intimitatearentzat, gordetzen dira. Berriki, hirietako etxeetan batik bat, egongela leku garrantzitsu bihurtu da, eta lekua kendu dio sukaldeari.

Sukaldeko tresnak beheko suaren eta etxearen autohornikuntzaren arabera egoten ziren antolatuta antzina. Gaur egun modernotu eta bateratu egin dira, baina sua eta sutondoa dira, oraindik ere, antolakuntza horretan erabakitzaile. Beste sasoi batean sukaldean egoten ziren objektuak –armairuak, arasak, aulkiak, jarleku ezberdinak eta abar– etxean bertan edo herriko arotzaren laguntzaz egindakoak ziren. Egurrezkoak izan ohi ziren. Egongeletako eta logeletako hormetan gaur egun familia-erretratuak, irudiak edo koadroak dauden lekuetan, ohikoak ziren erlijio-irudiak.

Ura herrietara, lehenengo, eta etxeetara, ondoren, eramateak berebiziko garrantzia izan du. Antzina, etxe batzuetan ur-putzu edo patinak egoten ziren. Gorputza harrian edo ur-balde handietan garbitzen zuten. Konketak eramangarriak ziren, eta gela nagusian edo nagusietan baino ez ziren egoten. Komuna ez zen kortako ongarri-piloaren gaineko zuloa baino. Gaur egun ezagutzen ditugun bainugela eta komuna aurrerakuntza garrantzitsuak izan dira, garbitasunari dagokionez, batik bat. Gobada egiteko, emakumeak errekara edo garbileku publikoetara joaten ziren. Bertan egiten zituzten, bide batez, herriko bizimodu eta eguneroko gertaeren gaineko solasaldiak. Gizarteratze-faktore garrantzitsua zen, dudarik gabe. Horiek eta beste egiteko batzuk eremu pribatura murrizturik geratu dira.

Landa-munduan eguzkiaren argia baliaturik egin izan da lan, argi naturalaz goizetik gauera eta atsedenik hartu gabe. Eguneroko eta urteroko nekazari nahiz abeltzainen lan-erritmoa urtaroei eta eguzkiaren argi naturalari lotuta egon dira. Etxe barruko argiztapena eskasa zen lehen. Oso antzina, suaren argia baino ez zen egoten. Gerora agertu ziren kandelak eramateko objektuak, karburoa eta petrolioa. Kontu handiz erabili behar izaten ziren, kortan, ganbaran eta lastategian, batez ere, suteak sortzeko aukerak asko baitziren. Argindarra asmakuntza berria samarra da, eta aurrerakuntza nabarmena ekarri zuen: etxeko lanetarako lagungarri izateaz gain, etxetresna elektrikoak etxera-sartzea ere ahalbidetu zuen. Lehenengo argindar-sareak ur-saltoetan kokaturiko jabetza pribatuko sistemen bidezkoak ziren. Argia, baina, eskasa zen orduan. Ondoren etorri ziren argindar-konpainia handien monopolioak.

Etxea eta familia

Familia etxearen ardatza da, eta, aldi berean, familiadun etxeek, sendotasuna emateaz gain, auzotasuna eta gizartea egituratzen dute. Etxekoak hitzak etxe jakin batean bizi diren odol bereko eta belaunaldi ezberdinetako bizilagunak izendatzen ditu. Eurena zen, gainera, etxea mantendu eta iraunarazteko ardura. Bigarren zirkulu batean daude familiako gainerakoak, hots, senideak. Senide berbak odole ko ahaidetasuna adierazten du. Etxean jaio baina beste etxe batera bizitzen joan eta familia berri bat osatzen dutenak dira. Jatorrizko etxearekin harremana mantendu ohi dute: herriko jaiegun handietan nahiz urteko jaiegun berezietan –Gabonak eta, batez ere, Domusantu Eguna– itzultzeko ohitura egon da. Aipatutako jaiegun bat dela-eta senideak senar-emazte eta seme-alabekin sortetxean batzen direnean, familia osoa edo familia guztia batu dela esaten da.

Hirugarren zirkulu batean senitartea egongo litzateke, hau da, urruneko senideak eta erantsiak. Hirugarren talde horrekiko lotura hobiratze eta hileta-elizkizunetan ikusten da, batik bat.

Etxearen izen edo abizenari erantsitako -tarrak atzizkiak familia bere osotasunean hartzen du, hots, senitartekotasun-maila guztiak. “[Uribe]tarrak” forma gaztelaniazko “Los [Uribe]”-ren parekoa da, esaterako. Gaztelaniazko linaje edo familia troncal esateko, euskaraz leinu hitza ere erabiltzen da. Senitartea, biltzen duten osoko bilkurek, funtzio bikoitza bete izan dute tradizioz: odol-loturei eustea eta arbasoak ohoratzea. Familiako hildakoek familiakoak izaten jarraitzen dute. Hori dela eta, etxekoek hilurteurrenetan gogoratzen dituzte, eta, are nabarmenago, Domusantu Egunean.

Lehen, ahaidetasun-harremanak gaur egun baino gehiago zaintzen ziren. Izan ere, familia-harremanen zirkulua txikitu egin da. Aipatutako ahaidetasun-harremanek ezkontza, hobiratze eta hileta egunetan diraute bizirik, batez ere, gaur egun.

Antzina, etxe batean jaiotakoek jaiotetxeari estu loturik sentitzen zuten euren burua, sortetxea beste etxe batera joateko, emigratzeko nahiz erlijio-eginkizunetara joateko utzi arren. Herriko jaiegunak ez ziren falta eta familia osoa orain baino lotuago zegoen. Taldeko kideren baten ohorea minduz gero, gainerako senitartekoek ere gogotik defendatzen zuten. Etxean jatekoa eta ohea partekatzen zuten morroi eta otseinak ere etxekotzat jotzen ziren.

Beste horrenbeste esan liteke, era berean, egoera ekonomiko txarra –gauzak txarto egitearren nahiz mantenuaren ardura zeukana hil berri zelako– bizi zutenei buruz: laguntza ematen zitzaien. Haserreak eta eztabaidak larriagotzat jotzen ziren senitartekoen artean gertatzen zirenean: familiako beste batzuek esku hartzen ohi zuten, bitartekari legez, egoera hobetzeko. Laburbilduz, etxe eta familia bateko kide izatearen sentimendua sakonagoa zen. Orain, familiaren desegituraketa gertatu da, eta familia-taldeak murritzagoak dira.

Familia bereko lau belaunaldi. Ajangiz (B), 1977. Fuente: Segundo Oar-Arteta, Grupos Etniker Euskalerria.

“Familia” hitza “ondorengo” berbaren sinonimo ere bada, gaztelaniaz nahiz euskaraz. Bikote batek lehenengo seme-alaba edukitzean, ondokoa esaten da: “Han tenido familia” edo “familia izan dute”. Hortaz, umerik gabeko bikote batek ez luke familia bat osatuko. Bide horretatik ulertu behar da XVI. mendeko Bizkaiko ondoko errefraua: “Eztai etxerik, ez duena aurrik”.

Odol bereko senitartekoak etxe berean bizitzea tradiziozko familiaren ezaugarrietako bat izan da. Etxeko familia-talde horren baitan sartzen diren loturak bereziak dira. Etxeko hitza, kasurako, odoleko baino lotesleagoa da. Esandakoaren erakusgarri dira, kasurako, dolu-denboran ikusgai ziren erritualak edo lutuaren iraupena.

Antzina, senar-emazteen eginkizun eta lanak gaur egun baino mugatuago eta ezberdinduago zeuden. Etxea eta etxea inguratzen zuen etxaldea ezberdintzen ziren. Bigarren horren barruan alboko eraikuntzak, tresnak, animaliak, landak eta basoak zeuden. Aurreko guztia, nekazaritza- eta abeltzaintza-ustiategi batean, produkzioari begira egituratuta zegoen. Etxe barruko eremua elikagaien produkzio eta banatzeari, garbitzeari eta atseden hartzeari begira antolatuta zegoen.

Tradizioz, gizonak etxetik kanpoko lanak egin izan ditu, hau da, nekazaritza, abeltzaintza, artisautza eta bestelakoak. Etxe barrua emakumearen lekua da, baratz edo ortua salbu: bertara ere ateratzen ziren, euren ardura zenez gero. Etxe barruan, aitzitik, gizonezkoak kortara “sartzen” ziren; euren arduren barruan zegoen lana zen, nahiz eta emakumeek ere laguntzen zuten, txerriak edo oiloak bezalako animalia txikiagoekin lotutako lanetan, adibidez. Emakumezkoak ziren, era berean, familiako defuntuen, gure aurrekoen, kultuaz arduratzen zirenak. Sepulturako nahiz eliza-kanpoko errituetako burua zen.

Nekazaritza eta abeltzaintzatik haratago, artzaintzari edo arrantzari lotutako bizimoduan, kasurako, senarrak kanpoan denbora luzea egiteak berez gizonezkoenak ziren beharrak emazteek egin behar izatea zekarren.

Emakumezkoek aurretik ezagutu gabeko autonomia eta dirua ematen dion etxetik kanpoko lana edukitzeak lan-banaketaren eraldaketa ekarri du. Esparru ezberdinetako ardurak hartzen ditu: lan-mundukoak, gizarteari dagozkionak, politikoak eta abar.

Jarrera eta ohitura horiek, etxean ez ezik, kalean ere islatzen ziren. Gizonak gizonezkoekin joaten ziren tabernetara, eta emakumezkoek emakumezko lagun eta auzokoekin igarotzen zuten denbora libre apurra, berbetan edo karta-jokoan. Gutxitan ibiltzen ziren elkarrekin, ezkongai-aldian salbu. Hala ere, ezkondu ostean ezkongabetasun-sasoiko ohiturak berreskuratzen zituzten. Gaur egun elkarrekin agertzen eta parte hartzen dute gizarte-ekintza gehientsuenetan.

Antzina, familia barruko hierarkia oso sakona zen. Adinak banatzen zituen maila ezberdinak. Euskaraz berorika hitz egiten zitzaien, jendeak zor zien errespetu-maila handiaren erakusgarri, eliza-gizonei, medikuei eta zaharrei. Euskarazko zu orokortzeak, gaztelaniazko túrekin gertatu legez, gizarte- eta adin-mailetan oinarritutako hierarkia zaharrak indarra galdu duela erakusten du.

Era berean, gurasoen seme-alabenganako autoritatea –eta aitarena, batez ere– askoz ere gogorragoa zen. Gaur egun lasaiagoa da, eta senar-emazteek seme-alabekiko eskubide eta betebeharrak partekatzen dituzte. Seme-alabek, bestalde, antzina baino gazteago uzten dute etxea, ez bada ekonomikoki –zenbaitetan arazoak baitituzte–, bai etxeko eta familiako eginbeharrei dagokienez. Seme-alaben heziketan, ardura nagusia amena eta, egonez gero, etxeko bestelako emakumeena, oraindik ere. Euren inplikazioa handiagoa izan ohi da balio erlijioso eta kulturalak erakusteko orduan.

Familiaren ondasunen transmisioa lurraldeen araberakoa zen: ez zen gauza bera foruerregimenaren mende egotea edo zuzenbide komunaren mende egotea. Antzina, familiako ondasunak baturik mantendu eta etxea antzu bihur zezaketen minifundioak saihesteko, gurasoek hautatzen zuten euren oinordekoen artean nork hartuko zuen etxearen ardura. Are gehiago, hasieratik egiten zuten eginbehar horren partaide. Euskaraz, etxearen eta etxeari lotutako behar guztien ardura daukan gizonezkoari etxagungai edo etxegai esaten zaio. Denborarekin, etxagun edo etxejaun bihurtzen da. Arduraduna emakumezkoa denean, ordea, etxekoandere esaten zaio. Baldintza hori “zu etxerako” formulan islatzen da. Oinordekoak ondorengorik ez daukanean, odoleko senide hurbilenen, hau da, trongalekoen ardura izaten da etxeko eta familiako ondasunak bere horretan mantentzea.

Zuzenbide komunak, aitzitik, ondasunen zati handi bat seme-alaben artean berdin banatu behar zela zioen. Kasuotan, dena dela, ihesbideak bilatu ohi ziren lege-agindu hori saihestu eta lurren batasuna mantendu ahal izateko.

Aipatutako transmisio-metodoak galdu egin dira etxeko lurretan nekazaritza eta etxaldeetako abeltzaintza-jarduera jaitsi edo erabat desagertzearekin batera. Lurzoruaren balioa eraikuntzari lotzen hasi da, eta ohiko bihurtu da etxeko seme-alabek etxe berriak eraikitzea etxe nagusiaren inguruko lurretan.

Laburbilduz, Barandiaranek tradiziozko familiaz egiten zuen gogoeta ekar genezake hona: tradiziozko familiaren ezaugarritzat ondo definituriko feminismoa har liteke. Horren erakusgarri dira sexu-bereizketarik gabeko oinordekotasunaren existentzia, senar-emazteek ezkontzari emaniko ondasunak batak zein besteak kudeatu ahal izatea, bien arteko berdintasuna esparru zibilean, eta etxeko, elizako eta sepulturako erlijio-bizimoduan nahiz sutondoko kultura-errituetan emakumezkoak nagusi izatea.

 
  1. ↑ Honi gagozkiolarik, datu aipagarria da etxearen gaiak gure herriko literaturan izan duen trataera eta hedapen handia.
Obtenido de «https://atlasetnografico.labayru.eus/index.php?title=Preambulo_Casa_y_familia_en_vasconia/eu&oldid=154993»