Ritos funerarios y su evolución
Euskal Herriko Atlas Etnografikoa egiteko narri legez darabilgun galdeketa nagusiko gaiei dagokienez, ale honetan deskribatzen ditugun heriotz ohikuneak etxe-taldekoen usadio-ekanduei eskainitako atalean sartzen dira.
Horregatik bada, ez ditugu hemen aztertuko kontestu honetatik kanpo geratzen diren hil ondoko ohikuneak, ohore zibikoak edo militarrak eskatzen dituztenak edota erlijiora emanak dauden erakundeei dagozkienak esate baterako.
Era berean, bazterrean utzi ditugu oraingoz heriotza gaitzat duen arteari buruzko zenbait alderdi ere. Agerpen desberdinok, heriotzaren inguruko pentsaera ondo ezagutzeko hain interesgarri direnak, aurreragoko beste Ian baterako utzi ditugu, herri-arteak bilduko dituenerako hain zuzen.
Hemen, amaitzera doan mende honetan Euskal Herrian bizi izan diren heriotzarekiko usadio eta ohikuneak jaso ditugu. Dokumentazio historikora jo izan badugu inoiz, etnografiaren bidez ondo egiaztaturik izan ditugun zenbait gertaeraren jatorria argitzeko baino ez da izan.
Europako beste hainbat lurraldetan bezala, Euskal Herriko heriotz ohikuneak kristautasunak markatutako kulturaren barruan eman dira, eta ohikuneotako batzuek Elizak bere liturgian ezarritako arauei eta errituei atxikirik iraun dute.
Hiletari dagokion erritual katolikoa 1604an aldarrikatutako Exsequiarum ordo delakoan zehaztu zen, aldaketa handi barik hiru mende eta erdi luze indarrean egon dena, harik eta Vatikanoko II. Batzarreak (1961-1965) liturgia-berrikuntzak egin zituen arte.
Orduko erritual hura soila zen: berez liturgiazkoak ziren ospakizunak baino ez zituen arautzen. Bazter uzten ziren heriotzaren inguruko hainbat ohitura; besteak beste, hilotza garbitu eta jaztearena, hildakoaren etxeko gaubela, hil-opariak, hileta-bazkaria eta abar.
Liburu honetan azaltzen diren heriotz ohikuneak, hildakoaren etxean eta auzo inguruan elkarren jarraian gertatu ohi diren ekintza guztiak dira; ez bakarrik Iiturgiari dagozkionak.
Lehenaren ekarria
Egindako galdeketan orokorrean ikusi dugunez, Euskal Herriko biztanleentzat heriotza bizimodu baten amaiera eta beste baten hasiera mugatzen duen gertaera da. Beraz, heriotza igarobidetzat hartzen da, batetik besterako aldaeratzat. Horregatik bada, prekauzio bereziz inguraturik dago, zehaztasunez aztertu behar diren ekintza eta ohikuneetan mamitzen direnak.
Gaisotasunak eraginda datorren heriotz aurreko egoerari agonia edo hiltamua deritzo. Prozesu hau berezkotzat hartzen da gehienetan. Halere, inoiz, heriotza dakarten gaisotasunen arrazoitzat hartu izan dira madarikazioak edo etsaitasun ekintza majikoak ere, Herio edo Balbea deritzon jenioa bitartelarrean jartzen dutenak.
Beste batzutan, eta maizago, jazoera arruntak hartzen dira heriolzaren hurbiltasunaren ezaugarritzat. Sineskera hauen arabera, heriotza inguruan dela sumatu ohi dute etxeko txakurraren alarauak, edo gautxoriek, edota garrantzia handiago gabeko beste hainbat gertaerak, ezusteak, zaratak eta abar, esaterako. Gure inkestetan jaso diren heriotz iragarpenok, beste kultura eremu batzuetan azaltzen direnen antz antzekoak dira.
Hiltamuan dagoen gaisoa ardura handiz zaindu behar da. Orain dela hogetabost urtera arte gaisoa etxean bertan zaindu ohi zen, eta ospitaleetan gutxi batzuk bakarrik hiltzen ziren. Etxekoak eta auzorik hurbilenak ziren gaisoa zaintzeko ardura hartzen zutenak, eta gaisoak senideen eta adiskiderik minenen bisitia izaten zuen, usu bezala finkatua zegoen gertakaria senideen artean. Senideen eta auzokoen arteko haserreak konpontzeko lagungarri ere izaten ziren batzuetan bisita hauek.
Gaixoari eskainitako laguntza ez da eritasuna aringarri egiteko bakarrik. Heriotza ondorengo beste bizitza bat dagoelako kristau-sinesmenak apaiza gaisoarekin egotea eskatzen du, gaisoak aukera izan dezan Jainkoarekin bakeak egiteko, eta betiko bizitzara eramango duten Gure Jauna eta Oleazioa hartu, ditzan.
Galdeketetako erantzunetan argi agertu denez, orain dela urte batzuk arte Elizakoak agerian eramaten ziren elizatik gaisoaren etxeraino. Nafarroa eta Arabako hego lurraldeetan, eta hirietan, ikusgarriak izaten ziren prozesiook, hain zen handia euretan parte hartzen zuen jendetza. Ifarralderago dauden auzune saka banatuetan, ostera, etxe guztietatik joan ohi zen norbait gaisoaren etxera, eskuan kandela bat hartuta, Elizakoak zekartzan apaizari harrera egitera. Jendearen parte hartze honek, bai kasu batean bai bestean, heriotza ez zela bakoitzaren edo norbere kontua adierazten zuen; gizarteko jazoera baizik.
Gaixoa hil ondoren, difuntuaren senitartekoak dolualdian sartzen dira. Aldi berri honen ezaugarririk adierazgarriena eguneroko zeregi nak alde batera uztea izango da. Lehenengo dolualdia hildakoari lurra eman ondoko hiletabazkariaz amaituko da. Bitartean, auzorik hurbilenak edo hildakoaren etxetik gertu bizi diren senideak izango dira etxeko lanen ardura hartuko dutenak.
Heriotza dela-eta nabari azalduko dira auzokoen arteko lokarriak eta baita lokarriok eskatzen dituzten eginbehar jakinak. Egoera hauetan auzokoen arteko harremanek izan duten garrantzia aipagarria da, elkarren arteko ikusi-ezinak ere erabat gainditzen direla. Halere, inkestetan agerian ikusi dugunez, aspaldi baten gehienbat auzokoak arduratzen baziren ere, gero eta gehiago senideak beregandu dituzte hildakoaren etxeko zeregin horiek.
Heriotzaren deia berehala egiten zaie auzoko guztiei elizako hil-kanpaiak joaz. Kanpaiok hildakoaren alde otoitz egitera gomit egiten dute. Kanpaiotsak ez dira berdinak izango, hildakoa gizonezkoa, emakumezkoa edo umea izan. Hiribildu batzuetan norbaiten heriotza iragarteko ardura heriotz deitzaileak («avisadoras») hartzen zuen, edota gazte mutilek (Araban) eta «auroroek» (Nafarroan).
Hildakoaren senide direnei heriotzaren berri emateko ardura etxekoek hartuko dute. Adierazte hau modu zuzenez egin behar da eta hirugarren gradurainoko senideei jakinarazi behar zaie.
Aspaldi, lur ematearen eguna eta ordua jakinda gero, auzokoak eurak joaten ziren senideei hil-mezua ematera, euren artean erabakitzen zutela nork nora joan behar zuen.
Etxeko nagusia edo etxekoanderea hiltzean, hildakoak zaindutako etxeko abereei ere aditzera ematen zitzaien heriotza; erleei ere bai, era berezian gainera, argizari gehiago egin zezaten eskatuz, elizako sepulturan argia pizteko.
Hildakoa jantzi baino lehen garbitu egin behar da, eta garbiketa honek gogora dakarkigu bainu ritual bat: horretarako erabiliko den uretan Erramu egunean bedeinkatutako ereinotzaren hostoak irakingo dira aurretik, edo Doniane eguneko belarrak, udako solstizioan batzen zirenak. Hileta-zerbitzuak gaurko eran antolatu baino lehen, auzoko emakumeak ziren ardura hau hartzen zutenak, edo auzoan horretan lan egiten zutenak, hil-bestitzailea edo emagina, esaterako.
Hildakoa jantzirik onenekin jazten da, «etxetik irtetekoekin», «bidaiaren bat egiteko moduan», edo abitu eta adierazgarri erlijiosoekin, Jainkoaren errukia errazago lortzeko.
Aintzineko legean, hildakoak ez zuen bakarrik inoiz egon behar. Horregatik, gau eta egun zaintzen zuten etxeko eta auzokoek gaubelan, etxean eginiko hileta bat bailitz bezala. Hildakoaren etxeko ateak irekita egongo dira, eta hildakoari otoitz egiten datozenak isilik; horretara, hildakoa datzan gela, otoitz leku bihurtuko da. Han aldare txiki bat atonduko da, gurutze eta guzti, eta kandela iziotuak inguruan, larunbat santuz bedeinkatutako ura eta ereinotz-orriak dituela; azken hauek otoizlariek hildakoaren gainean astin ditzaten. Iluntzean senideak eta auzokoak bertan bilduko dira errosario luzea errezatzeko, salbamenerako kristau-misterioak gogora ekarriz.
Gauean, txandaka zainduko dute hildakoa auzokoek, beraren ondoan iziotuta dagoen lanpiona amatatu ez dadin kontu handia hartuz.
Herriko ohiturak aurretiaz erabakita zeukan auzokoen artean zeintzuek eramango zuten hilotza sorbalda gainean elizaraino. Ez etxekoek ez senideek ez zuten aintzina andari-zeregin hau hartzen, doluagatik euren leku berezia bete behar zutelako hiletadarraigoan.
Hilketariek, zerraldoa zeramatenek, bide jakin eta aldaezina egin behar zuten. Bideok lotzen zuten etxea eta eliza era benetakoz eta sinbolikoz. Ibilbide luze eta, inoiz, zail hauek baserri-herrietan andabideak, guruzbideak, hil bideak edo eleizbideak deitzen dira.
Hileta-jarraigoak prozesioan egingo du bide hori. Aurreren elizako gurutzea joango da, hildakoa elizaraino gidatuko duena. Aldez aurretik, apaiza hildakoaren etxera etorriko da, gorpuaren kargua hartzeko eta berau elizara eramateko. Horregatik, zerraldoaren aurrean joango da errituzko otoitzak eginez. Ibilbidean zehar hil-kanpaiak joaraziko dira, gorpua elizaraino heldu arte.
Hileta-jarraigoan toki agirian eramaten ziren aintzina sepulturarako opariak; serorak edo auzoko emakume nagusiak aurrogia eramaten zuen; ezkoandereak argia zeraman, honek ere emakumezkoen artean bere leku jakina zuela. Herri askotan gizonezkoen ilada bi joaten ziren zerraldoaren alde bietan, eskuan argizagi biztuak zituztela.
Hileta-jarraigoa, senideek eta auzoak hildakoarekin zituzten loturen arabera osatua zegoen. Odoleko edo erantsiak ziren senideek ondrako taldea osatzen zuten eta, senidetasunaren graduaren arabera hartzen zuten, bai emakumezko bai gizonezko, zegokien tokia. Zenbat eta senidetasuna hurkoagoa izan, dolu edo lutua hainbat eta ageriagoa zen soineko eta jantzietan, horrek hildakoarekin bakoitzak zuen lotura erakusten zuelarik.
Hileta-jarraigoan ez ziren aintzina hain ugariak senide ez ziren laguntzaileek. Hauek karitatezko taldea osatzen zuten, kristau-elkartasunaren arrazoiz zeudela aditzera emateko. Noiz edo behin hileta-jarraigoan ikur-oihalak ere erarnaten zituzten, hildakoa zein eliz elkartetakoa zen adierazteko.
Kristau lege zaharrak, hildakoaren aldeko meza hilotza eliz erdian dela ematea agintzen zuen. Hileta-elizkizunean, luto-bankuak, elizako lekurik agerienak, doluan zeuden gizonezkoentzat ziren. Familiako emakumezkoak hilobi sinbolikoaren aurrean, jarlekuan, esertzen ziren, etxe bakoitzak elizan berea izaten baitzuen.
Lehengo mendean estaduaren herri-aginduek debekatu egin zuten hildakoak eliz bamira sartzea, hilotza aurrean dela hileta-elizkizuna egiteko.
Lehenagoko usadioen eta berrien arteko tira-bira horrek ekarri zuen zerraldoa elizpean uzteko ohitura, elizako ateak irekita zeudela. Inoiz, zerraldoaren ordez katafalkoa jartzen zen eliz barruan.
Elizako Erritualean zehaztutako elizkizunak berdinak ziren hildako guztientzat. Halere, hileta guztiean ez zen beti apaiz kopuru bera egoten, elizkizunetan ez zen beti argi kopuru bera piztuta egoten, kantuak ospe handi edo apalagokoak ziren, eta ondra-mezak ere gehiago edo gutxiago izaten ziren.
Era honetako ezaugarriak bereizten zituzten kategoria edo maila desberdinetako hiletak, Vatikanoko II. Batzarreak eragindako liturgia-berrikuntzetara arte indarrean iraun zutenak.
Elizkizunak ez dira bakarrik hileta-egun horretara mugatzen. Etxekoek, senideek eta auzorik hurbilenek, dolualdiak irauten zuen arteko elizkizun guztietan parte hartu behar zuten. Hauen artean aipa daitezke ondretako meza, hileta ondoko bederatziurrena, eta Nafarroan arimen aldeko hileroko eguna. Dolualdia urteurreneko mezarekin amaitzen zen, hil eta urtebetegarrenean hiletaren antzeko elizkizuna izaten zela.
XX. mende hasierako urteetara arte, Hego Euskal Herrian ohitura zen hildakoei eliz barruan lurra ematea. Etxe edo familia bakoitzak elizaren zoruan zeukan lurperatze-leku bat, hilobi bat. Gerora kanposantu edo hilerriak elizetatik aparte egin zirenean, etxeek aurrerantzean ere gorde zituzten euren hil-lekuok elizetan eta aintzineko hileta-ohikuneak gauzatzen zituzten euretan.
Hilobi sinboliko hau, defuntuentzako aldare bat bezala zen, bere argizaiola, zamau eta oihalekin apaindua, etxeko defuntuen alde otoitz egin eta opariak eskaintzeko lekua.
Sepulturako argiak iziotu eta defuntuei eskaintzak egiteko ardura etxeko andereari zegokion. Eginbehar hau ezkontzako kapitulazioetan ere jasotzen zen aintzina, eta etxeko hilobiaren arduradun nagusi izateko kargua, sepultura hartze ekitaldiaren bidez egiten zen, aldez aurretik izendaturiko igande bateko meza nagusian.
Etxeko hilobiak garrantzia berezia hartzen zuen hileta-mezan eta dolualdiko elizkizun tietan. Hildakoaren etxekoek argiak, ogia eta diruak uzten zituzten bertan defuntuaren arimaren alde. Herriko beste etxe batzuetatik ekarritako opariak ere han jartzen ziren, etxeen arteko harremanaren adierazgarri.
Sepulturako argiei esangura mistiko bereziak ematen zizkioten, beti heriotza ondoan hildakoaren arimak bizirik irauten zuelakoari atxikiak. Behinolako ogi edo labore oparien ordez, denbora igaro ahala, diruak uzten hasi zen jendea. Apaizari ematen zizkioten, sepulturan hildakoaren aldeko otoitzak (errespontsuak) sepulturan egin zitzan, hildakoak horretara betiko salbamena erdiesteko.
Mende honen erdialdera arte, sepultura edo hilobi sinboliko hauek izan ziren Euskal Herriko alderdi askotan etxeko hildakoen alde otoitz egiteko errezu-leku bereziak.
Beharbada horregatik, hiletetan, kanposantuan egiten zen lurperatzeak garrantzia gutxiago zuen aintzina. Zerraldoari hilerrira laguntzen zion jarraigoa, senide eta auzoko gutxi batzuek osatzen zuten. Eta, hildakoari han lur ematen zitzaion bitartean, doluko emakumeak edo mindunak eliz barruan irauten zuten hilobi sinbolikoaren aurrean.
Tras las exequias el cortejo, o cuando menos el séquito de duelo, guardando el mismo orden que en el entierro, regresaba de la iglesia a la casa mortuoria. Ante sus puertas tenían lugar ciertos ritos de antiguo cuño como el refrigerio de caridad (Alava) o la plegaria por el difunto delante de un fuego simbólico (Baja Navarra).
En el interior de la casa los familiares y parientes lesionados por la pérdida de uno de sus miembros celebrarán su solidaridad en una comida en la que se rezaba por el difunto así como por todos aquellos que anteriormente «salieron de la casa». Estas preces estarán dirigidas por el sacerdote o el vecino más próximo a la casa y en el banquete tomarán parte aquellos vecinos, mezakoak, que aportaron la limosna para celebrar una misa en sufragio del difunto.
Durante un periodo que estaba establecido por la costumbre local la familia quedará sometida a ciertas restricciones en su vida de relación social. Durante este tiempo asistirán a los oficios exequiales en la iglesia y sus vestidos llevarán las marcas de luto que corresponden a su grado de parentesco con el muerto.
Transiciones contemporáneas
El cuadro trazado anteriormente recoge a grandes rasgos el conjunto de los ritos funerarios que hasta tiempos recientes han estado en vigor en las poblaciones encuestadas.
Este sistema ritual vivido y recordado por nuestros informantes se ha visto profundamente alterado en un periodo de tiempo relativamente corto.
Todas las encuestas vienen a señalar que uno de los momentos más importantes en este proceso de cambio tuvo lugar a finales de los años sesenta cuando se aplicaron en las exequias las reformas promovidas por el Concilio Vaticano II.
A raíz de esta reforma se volvió a la antigua práctica de celebrar funerales de cuerpo presente y se suprimieron los catafalcos o túmbanos que se instalaban en medio de la iglesia sustituyendo al féretro ausente.
Mayor incidencia tuvo en las costumbres funerarias la posibilidad de celebrar las misas exequiales por la tarde. Esta práctica se generalizó rápidamente por ser más adecuada a los cambios que se habían operado en el mundo del trabajo pero trajo consigo la supresión de aquella comida o banquete que, a modo de conclusión de funeral, reunía a todos los parientes y allegados en la casa mortuoria.
El antiguo funeral se simplificó con la supresión del canto del oficio de difuntos (nocturnos) y se abandonó el uso del latín. La nueva liturgia con las lecturas de los libros sagrados en lengua vernácula y con sus cantos pascuales presenta una faceta menos dramática y más benevolente del misterio cristiano de la muerte.
Al tiempo de estas reformas se igualó en las parroquias el modo de celebrar las exequias y desaparecieron las antiguas categorías o clase de funeral.
Durante estos años se cambió también el mobiliario en muchos templos colocando bancos corridos que ocupaban toda la nave. Las fuesas o sepulturas simbólicas fueron relegadas y se desvaneció con ello la antigua costumbre de ofrendar luces y limosnas en sufragio de los difuntos sobre la sepultura familiar. Bien es verdad, como se anota en varias localidades encuestadas, que la decadencia de esta práctica había comenzado anteriormente. Desde primeros de siglo en las iglesias urbanas las antiguas sepulturas domésticas habían quedado reducidas a una única, de carácter colectivo, que era atendida durante el periodo de duelo por la familia del recientemente fallecido.
La desaparición de esta sepultura simbólica ubicada en el interior de la iglesia desplazó de lugar el culto a los difuntos; en adelante fue cobrando mayor importancia el cuidado y el ornato de las sepulturas del cementerio y allá se trasladaron las ofrendas de luces que posteriormente fueron sustituidas de modo general por ofrendas florales. Esta observación atañe especialmente a Vasconia peninsular. En el País Vasco continental donde el cementerio rodea a la iglesia, sus tumbas han sido desde antiguo objeto de ritos de ofrenda y de sufragios. En todo caso la vinculación entre el mundo de los vivos y el de los difuntos que encontró su expresión ritual en el espacio de la iglesia se ha visto atenuada con la construcción de nuevos cementerios y su traslado a las afueras de los núcleos de población.
Pero las transformaciones en las prácticas funerarias no han obedecido únicamente a las modificaciones introducidas en la celebración de las exequias en la iglesia.
Uno de los hechos más destacables en este proceso de cambio es el crecido número de fallecimientos que acaecen en centros hospitalarios o en residencias detinadas al cuidado de ancianos; de modo que hoy en día «morir fuera de casa» es un hecho frecuente.
En estos casos todos los ritos mortuorios que tenían lugar en el ámbito de la casa quedan anulados: la recepción del Viático, el amortajamiento del cadáver, la preparación de la estancia mortuoria, la participación de los vecinos en el velatorio. Incluso la casa misma deja de ser el punto de donde parte la comitiva fúnebre que llevará procesionalmente el muerto a la iglesia.
Este traslado que constituía el rito funerario por antonomasia quedará reducido a un acto de recepción del cadáver en el atrio de la iglesia momentos antes de comenzar la misa del funeral.
Excepción hecha de algunas localidades rurales el desfile a pie del cortejo fúnebre -lo que popularmente se conocía como «el entierro»-ha desaparecido prácticamente y con la introducción de coches fúnebres cayeron en desuso los antiguos caminos mortuorios por los que debía transcurrir el cortejo desde la casa hasta la iglesia.
Hasta hace unas décadas la muerte era un acontecimiento que tenía lugar normalmente en el ámbito de la vecindad. Este hecho otorgaba a la casa mortuoria un intenso protagonismo: la familia del difunto se convertía en el centro de las atenciones de los vecinos y mientras el cadáver permanecía en la casa, ésta adquiría un marcado carácter sagrado.
Han sido precisamente los ritos que se desarrollaban en la casa mortuoria los que mayor detrimento han sufrido en el conjunto del ritual funerario. En este hecho constatado en nuestras encuestas ha influido, entre otras causas, la mutación operada en las relaciones de vecindad actualmente menos interdependientes debido al desplazamiento de los centros de trabajo fuera de este marco.
En esta nueva situación el acontecimiento de la muerte se retrae en gran medida a la esfera familiar y las tareas que antes asumían los vecinos son ahora desarrolladas por los familiares y parientes. En los casos en los que el enfermo permanece en casa el sacerdote le llevará el Viático privadamente, sin la asistencia del vecindario. Una vez fallecido las personas más allegadas acudirán a dar su condolencia a la familia y se detendrán unos instantes ante el féretro que contiene el cadáver. El rezo del rosario que convocaba a todo el vecindario en la casa mortuoria tendrá lugar en la iglesia. El velatorio como rito funerario doméstico deja de practicarse.
Otro de los hechos que ha repercutido en las costumbres en torno a la muerte ha sido la comercialización de los servicios fúnebres. Durante la segunda mitad de este siglo empresas y agencias funerarias fueron extendiendo sus servicios hasta las localidades más apartadas y asumieron progresivamente las tareas y funciones que hasta entonces eran desempeñadas por miembros de la comunidad vecinal.
Entre estas labores que se realizaban en régimen de reciprocidad y de obsequio estaban el lavado y amortajamiento del cadáver, el adecentamiento de la estancia mortuoria, la comunicación de la muerte, los avisos a los parientes, las labores domésticas durante el duelo y, sobre todo, el transporte del féretro hasta la iglesia y el cementerio.
La ejecución de estas acciones formaba parte de los deberes vecinales y expresaba los vínculos de relación mutua que existían entre las casas y las familias que convivían en el marco de una vecindad. Muchas de estas prestaciones han sido sustituidas actualmente por servicios funerarios de carácter impersonal. La expresión más acabada de la profesionalización de tales servicios sería el tanatorio donde el muerto permanece durante el tiempo que precede a las exequias.
En el sistema tradicional la casa mortuoria ocupaba el lugar central en el conjunto de los ritos funerarios; de ella salía el cortejo fúnebre, integrado principalmente por el grupo de familiares y parientes, y a ella retornaba una vez celebradas las exequias en la iglesia y llevado a cabo el enterramiento en el cementerio.
Con la supresión del velatorio en la casa y del traslado procesional del féretro desde ella, el ritual funerario se ha concentrado casi en su totalidad en el espacio de la iglesia.
Las exequias que tienen lugar en los templos congregan actualmente un número de asistentes notablemente superior al de antaño. Según constatan las encuestas se ha creado entre la gente la obligación de expresar la solidaridad con vecinos, amigos y conocidos acudiendo a los funerales de sus familiares y parientes. Al decir de una informante «antes se acudía por el muerto y ahora más por la familia del muerto».
Junto a esta mayor asistencia de gente a los funerales se consigna un decaimiento progresivo en la costumbre de .encargar la celebración de misas en sufragio del difunto.
Las módicas cantidades de dinero destinadas a este fin que se entregaban a la familia o se depositaban en la iglesia constituían un entramado de relaciones recíprocas, hartu-emanak, entre las casas y familias de una localidad. Algunas encuestas señalan que la pérdida de esta costumbre se debe al desinterés del clero por esta práctica arraigada en el pueblo. Con todo es indudable que en este caso, al igual que en otros aspectos de la transición en los ritos funerarios, han tenido influencia los cambios operados en la mentalidad popular y la decadencia de las prácticas religiosas.
Hasta tiempos recientes el periodo de duelo se significaba primeramente por la obligación que recaía sobre los familiares y allegados del difunto de asistir a los actos religiosos donde se hacían oraciones y sufragios por su alma.
Los actos de carácter exequial que tenían lugar durante este tiempo -novenario, función mensual de almas, oficios de sepultura dominicales- han quedado reducidos generalmente a la misa de salida que se celebra el domingo que sigue al funeral y a la misa de aniversario.
También se han mitigado grandemente tanto en duración como en intensidad las marcas de luto que llevaban los familiares y parientes en su indumentaria durante el periodo que seguía a la muerte. En mayor medida han desaparecido las restricciones que la costumbre imponía a los allegados del difunto en sus relaciones sociales y en la asistencia a actos de carácter lúdico.
La realización de nuestras encuestas de campo ha coincidido en el tiempo con la introducción de la práctica de la incineración que en los años noventa se ha intensificado sobre todo en las localidades de gran densidad urbana. Este hecho que en sí mismo considerado supondría una notable mutación en los modos de enterramiento tradicionales no ha desterrado la inhumación; generalmente tras la cremación las cenizas son inhumadas en los nichos o panteones que las familias poseen en los cementerios.