Preámbulo
Contenido de esta página
Herri medikuntza
Herri medikuntza ikuspuntu etnografikotik gutxi aztertu den arloa da kultura tradizionalaren barruan. Horrela, esate baterako, ez dago bibliografia askorik jatorrizko datuei buruz, hau da, informatzaileengandik zuzenean hartutako datuei buruz. Medikuntzaren ikuspuntutik, ostera, azterketa gehiago egin izan dira, eta batzuk nahiko onak. Lan horiek medikuntzako profesionalek egindakoak dira gehienbat, lanbidearekin zerikusia duen arloaz zaletuta. Beharbada, denetatik adierazgarriena, Euskal Herriari dagokionez behintzat, Barriola sendagileak joan den mendearen erdialdean egindakoa izango da[1]. Urte batzuk geroago, gure laguntzaile Anton Erkoreka doktoreak ikerketa lan bat egin zuen Bermeon, Etniker galdetegian oinarrituta, doktore tzatesi legez aurkeztu zuen lana, hain zuzen ere[2].
Arlo honetan, lanik ospetsuena Folk-Medicine da, William G. Blackek Londresen 1883an argitaratu eta gaztelerara Antonio Machado y Álvarezek (“Demófilo”) itzulia 1889an. Hona hemen Jordi Pablo i Grauk gaztelerazko faksimile-edizioaren aurkezpenean idatzitakoa:
- “...herri medikuntza, zentzurik zabalenean hartuta, kultura bakoitzak munduaren gainean duen ikuspegiaren erakusle eta laburpena da, bai eta bere ezagutzen iragazkortasun eta hedapenaren eredu ere”[3].
Herri medikuntzaren alorra, sarritan, errezetak lortzeko baino ez da landu izan: gaixotasun bakoitzerako erremedio bat ezagutzen da, normalean landareekin lotua, eta landare hori modu berezi batean erabiltzen da. Beharbada, arlo hau lantzeko era hori izan daiteke etnografoek herri medikuntzaren gainean hain interes eskasa erakusteko arrazoietako bat. Gaur egun ere, komunikabideek teknika tradizionalei buruz ardura erakutsi dutenean, “errezeta-grina” horretatik ekin diote, eta horrek zerikusi gutxi dauka herri jakintzarekin. Nolabaiteko atzerapauso horren oinarrian joera berri samar bat nabari da, hau da, gauza naturalen gaineko jakin-nahia; medizinak farmazia batean erosi beharrean, zer dago landareak erabiltzea baino gauza naturalagorik? Eta, are gehiago, norberak basoan hartzen baditu.
Baina herri medikuntzak erremedioetatik haratago doan jakintza gordetzen du bere baitan. Lan hau gure informatzaileen jakintzaren fruitua da oso-osorik, eta bertako zatirik handienean informazio nolabait enpirikoa jaso da. Dena dela, batzuetan gure inkestetatik atera izan ditugun datuetatik eta, beste batzuetan, aurreko hamarkadetan argitaratutako bibliografia eskasean jaso dugunetik, osasuna eta gaixotasuna –giza gorputza azken batean– ez ziren berdin ulertzen lehen eta orain.
Etnografian dihardugunok badakigu, nahiz eta sarritan frogatzeko nahiko daturik ez izan, jaso ditugun ohitura eta ezagutza batzuk oso-oso antzinakoak direna. Barandiaranek ere, joan den mendearen hogeiko hamarkadan, artikulu garrantzitsua argitaratu zuen gai horren gainean[4].
Osasunaren eta sendabideen gainean batu ditugun informazio eta datuek erakusten dutenez, osasunaren arloa beste era batera ulertzen zen iraganean, eta zaila da zehatz azaltzea, ez dago-eta nahikoa informaziorik. Dena dela, hurbilketa bat egin dezakegu.
Herriak osasunaren eta izadiaren artean lotura estua dagoela onartzen du. Ilargiaren eragina sarritan aipatzen da, batez ere, ilargiaren aldiek gaixotasunarekin eta bizi zikloarekin zerikusia duten hainbat alderditan duten eragina. Eguraldiari lotutako eragileak ere aipatzen dira osasunaz jardutean, bai agerikoak, tenperatura adibidez, bai osterantzekoak, haize motak eta gaueko haizeak kasurako. Era berean, ura askotan azaltzen da; gaur eguneko ikuspegitik hain gauza arrunta dena iraganean –eta gaur egun ere bai kasu batzuetan– sendatzeko ahalmena zuela uste izan da, leku jakin batean edo urteko zikloaren egun jakin batean hartuz gero batez ere. Azken batean, ohitura horiek guztiek erakusten dute gorputza bera bakarrean barik inguruko munduarekin guztiz bat eginda ikusten zela.
Herritarren pentsamoldean gaixotasun zehatz batzuen eta landareen arteko harremana antzeman daiteke. Gaixotasun edo gorputzeko gorabehera batzuk bat omen datoz hostoak irten eta jausten diren sasoiekin. Odolaren loditasuna edo garbitasuna ere desberdina omen da urteko aldi bakoitzean, arboletako izerdiarekin gertatzen den legez. Herriko jendearen esanetan, gaixotasun batzuk erne egiten dira –esate baterako, elgorria–, garau batzuek sustraiak edo arbiak izaten dituzte, eta sustrai horiek erauztea komeni da garau edo granoak berriro irten ez daitezen.
Informatzaile batzuek antzina-antzinako azalpenak ematen dituzte oraindik ere. Horrela, esate baterako, gaixotasun batzuk har edo zizare batzuek eragindakoak dira; besteak beste, belarrietako mina eta txantxarra. Osabideak ere, beraz, bat datoz sineskeria horiekin. Belarriko mina, belarrian dagoen harra egarri delako izaten omen dugu; beraz, esne tanta batzuekin asetzea komeni da, mina arintzeko. Txantxar edo kariesaren kasuan, kontua harra hiltzea izaten da, eta, horretarako, alkohola erabiltzen da.
Beste alde batetik, magia kutsuko ohiturek ere atal garrantzitsua osatzen dute herri medikuntzan. Gure informatzaileek magiarekin lotutako sendabide eta gaixotasun ugariren berri eman digute; liburuan hainbat adibide jaso ditugu eta, lanaren amaieran, kapitulu oso bat eskaini diegu madarikazioari eta begizkoari, gaixotasunen eragile garrantzitsu gisa.
Erlijioarekin lotutako ohitura eta sineskeriek ere kapitulu oso bat betetzen dute argitalpen honetan. Osasun arazoak osatzeko zein arazo horiei aurre hartzeko, oso errotuta egon da leku sakratuetara joateko ohitura, santu jakin batzuei laguntza eskatzeko. Santuen artean ere zelanbaiteko “espezializazioa” dago gaixotasun batzuk edo beste batzuk sendatzeko orduan. Azpimarratzekoa da leku horiek batez ere ermitak izan direla. Baliteke baseliza horietako batzuk kultu paganoetarako lekuen gainean eraikita egotea, baina hori ez dugu lan honetan aztertu. Dena dela, lan honetan egiaztatu dugunez, gaixotasunen arrazoi edo eragileak aztertzean, informatzaileek sarritan aipatzen dute Jainkoaren borondatea. Gaixotasunak dakarren zoritxarraren aurrean, batez ere gaixoaren bizitza arriskuan dagoenean, ohikoa da oraindik ere otoitz egitea. Ospitale handietan, teknologiarik aurreratuena eta zientzia medikorik garatuena erabiltzen diren lekuetan, oraindik ere otoitz egiteko kapera aurkituko dugu.
Baina erremedio guztiak ez dira sinesmenen atalean sartzen. Lehen adierazi dugunez, lan honetan jaso dugun informaziorik gehienean erremedio enpirikoak azaltzen dira, hau da, oinarri materiala duten erremedioak. Oinarri material hori mineralekin, animaliekin eta, batez ere, landareekin dago lotuta. Horrek argi erakusten du gure informatzaileek oso ondo ezagutzen dutela beren inguru naturala. Gaur egun modan dago “herri primitiboek” gaixotasunak sendatzeko erabiltzen dituzten baliabide naturalen gaineko azterketak egitea. Azterketa horien helburua ez da antropologikoa bakarrik, farmakologikoa ere bada, medikamentu berriak bilatzeko asmoz. Eta hori ikusita, harrigarria da Europako landa eremuetako herritarrek inguruaren gainean azaltzen duten interes eskasa, batez ere, antzinako jakintzak desagertzen ari diren une erabakigarri honetan.
Gizarte tradizionalean, gaixotasunak alderdi eta ikuspegi guztietatik osatzen saiatu izan dira; esate baterako, ez dira bateraezinak izan, batetik, guk esaten dugun legez erremedio enpirikoak eta, bestetik, sineskerietan oinarritutakoak, nahiz eta gure ikuspegitik oso desberdinak izan. Horrela, adibidez, garatxoak sendatzeko modu desberdinak izan dira: batetik, teknika enpirikoetara jo izan da, esate baterako landare batzuen latexarekin bustitzea edo landareekin prestatutako enplastuak ezartzea. Beste batzuetan, tratamenduak sendabide enpirikotik haratago doan esanahia ezkutatzen du, adibidez garatxoa hilerokoaren odolarekin, barautan botatako txistuarekin edo San Joan goizean hartutako urarekin bustitzen denean. Eta, azkenik, magia kutsuko erremedioak ere erabili izan dira: esate baterako ipuru-baiak erabili dira, itxuraz garatxoen antza dutela eta haien irudikapen gisa har tzen dituztelako; baiak lurperatu egiten dira, lehortu ahala garatxoak ere lehortu daitezen. Magia homeopatikoa edo imitaziozkoa deritzo kasu horri. Era berean, garatxoak sagar erdibituarekin igurtzi daitezke eta gero sagarra lehortzen utzi, aldi berean, garatxoak ere lehortzeko. Kasu horretan, Frazerren sailkapenari jarraituz, magia kontaminatzaile edo kutsakorra izango litzateke. Kasu bi horiek magia sinpatikoaren barruan sartzen dira eta, gainera, konbinatu egin daitezke: berbarako, gatz aleekin eskrezioak igurtzi eta sutara botatzen direnean. Erremedio konplexuagoak ere badaude; adibidez, sagar ale edo zati horiek bidegurutzeetan bildurik uztea. Horrela, bildukia hartzen duenari garatxo horiek aterako zaizkio.
Herri medikuntzak beste ezaugarri bat ere badauka, sintomak osatzen ditu, ez gaixotasunak. Herriak erabiltzen dituen erremedioek ez diote gaixotasunen etiologiari erreparatzen, besteak beste, oso zaila edo, kasu batzuetan, ezinezkoa delako gaitz baten jatorria zehaztea. Herri medikuntzak gaixotasunaren ondorioei, hau da, sintomei egiten die aurre. Horren adibide asko daude jasota lan honetako kapituluetan zehar.
Halaber, gaur egun herriak erabiltzen dituen erremedioetariko batzuk edo informanteek gogoratzen dituzten batzuk, lehenago, medikuntza ofizialak erabiltzen zituen. Zientziaren aurrerapenak baztertu egin ditu apurka-apurka erremedio horiek, medikuntza akademikoak erabat ahaztu arte. Hala ere, jendeak ikasi egiten zituen eta, medikuntzaren bilakaera beste bide batetik zihoan bitartean, herritar askok gaur arte erabili izan dituzte. Herri medikuntzari buruzko lan honetan ez da erremedio eta ohitura horien jatorria aztertu, medikuntzaren historiari gehiago dagokiolakoan.
Askotan, gaixotasun baten azalpena zuzena ez izateak ez du esan nahi erabilitako erremedioak ez dakarrenik inolako onurarik; herri medikuntzak duen beste bereizgarrietariko bat da hori. Goian aipatutako belarriko minaren adibidean, argi dago mina ez duela zizare batek eragiten, baina zizare horri egarria ase tzeko botatzen den esne edo olioak, azken batean, bigundu egin lezake mingorra eragiten duen ezkor-tapoia, izan ere, bigunduta errazago ateratzen da eta, bide batez, arazoa konpondu.
Gure ikerketa
Atlas Etnografikoaren herri medikuntzari buruzko ale hau egiteko erabili diran datuak 1994 eta 1999 urteen bitartean jaso ziren. Kontuan hartzekoa da datu hori, izan ere, oso garrantzitsua da jaso den informazioaren ezaugarriei dagokienez; daturik gehienak erremedio enpirikoen gainekoak dira; informatzaile batzuek sendabide edo ohitura magikoak eta sinesmenekin zerikusia dutenak gogoratzen dituzte, baina askozaz gutxiago dira enpirikoak baino. Datuak hamarraldi batzuk lehenago jaso izan balira, era bateko eta besteko ohitura eta sendabideei buruzko informazioa askozaz parekatuago egongo litzateke.
Gure ikerketa ez da sendabideei buruzko informazio bilketa hutsa izan, hau da, nola prestatu eta aplikatzen diren. Lan honetan, sendatu nahi den gaixotasunaren gainean zer ezagutzen duten, herritarren ustez ze sintomaren bidez azaltzen den eta nondik datorren ere jaso dugu. Herriak eman dituen interpretazioak dira eta ez dute zertan bat etorri azalpen akademikoekin, hori argi dago, baina, hala ere, Frankowskik, esate baterako, honako hau idatzi zuen: «medikuntza tradizionala medikuntza modernoaren ama da, milaka belaunaldiren jakintza biltzen du eta, baten baino gehiagotan, balio handiko ezagutzak eskaintzen ditu, goi mailako zientzialariek onartu eta erabili izan dituztenak»[5].
Ale hau osatzera datozen kapituluak ez dira irizpide zientifikoen arabera antolatu. Informazioa inkesta etnografiko baten bidez jaso da, Etniker taldeek erabiltzen dutenaren bidez. Eta materialak, ahal izan den neurrian, irizpide etnografikoaren arabera antolatu dira, herriaren pentsaera eta mentalitatea hobeto jaso nahian. Zientzia medikoaren irizpideak erabili izan bagenitu, arazo handi bat izango genukeen: lana itxuraldatu egin zitekeen, gaur eguneko ezagutza akademikoetatik oso aldenduta dagoen informazioa eskema horretan sartzeko ahaleginean. Hori dela eta, argitalpen honetako kapituluak honela antolatu dira: gorputzeko atalik jasoenetik, hau da, burutik, beherantz; eta gorputzeko atalik azalekoenetik, larruazaletik, barrurantz.
Kontuan hartzekoa da, era berean, gaixotasun bakoitzerako jasotako sendabideen kopurua ez datorrela bat gaixotasun horren larritasunarekin; katarroetarako sendabide asko daude, bihotzeko gaixotasunetarako, berriz, oso gutxi. Adibiderik nabarmenena larruazaleko gaixotasunen kasuan topatzen dugu: gorputzean gehien ikusten den zatian erremedio asko jaso dira, hainbeste ze, hiru kapitulu behar izan dira denak deskribatzeko.
Lehenago ere adierazi dugunez, pentsaera tradizionalean ez zen bereizketarik egiten sendabide enpirikoen eta sinesmenekin lotu ta koen artean. Hain zuzen ere, horrexegatik ez dira aurkeztu bananduta sendabide eta ohitura mota bi horiek. Dena dela, kapitulu oso bana eskaini zaie, batetik, begizkoari eta madarikazioari eta, bestetik, erlijioarekin lotutako erremedioei, berezitasun nabarmenak dituzte eta.
Argitalpenean hainbat espezie begetal aipatu dira. Gure inkestek landare ugaritasun handia erakusten dute Euskal Herriaren isurialde bietan, bai atlantikoan bai mediterraneoan. Ahal izan den guztietan, izen herrikoiaz gain, izen zientifikoa ematen saiatu gara. Baina onartu behar dugu fidagarritasuna ez dela erabatekoa. Hainbat arrazoi daude horretarako: identifikazioa inkestatzaileak egin du, eta inkestatzaileak botanikaren gainean dakiena ez da kasu guztietan behar bestekoa. Informatzaileak ere ez dira ehuneko ehunean fidagarriak aipatzen dituzten landareak jasotzeko eskatzen zaienean, batez ere hainbat urte lehenago erabiltzen ikusi zituzten landareak aipatzen dituztenean. Eta egoera zaildu egiten da antzeko itxura duten espezie asko daudenean. Sarritan, identifikazioak egiteko, izen herrikoia zientzia arloko testuetan azaltzen den izen zientifikoarekin lotzeko joera dago. Baina kontua da batzuetan espezie batentzat hainbat izen daudela herrian eta, baita kontrara ere, hau da, izen arrunt bat hainbat espezie izendatzeko erabiltzen da.
Liburu honetara ekarritako informazioa ahoz aho zabaldu da. Kontu handiz jokatu dugu, gure informatzaileek esandako erremedioak ez daitezen izan liburuetan ikasitakoak edo komunikabideetan entzundakoak; dena dela, saihestezina da batzuetan bat etortzea informazio batzuk
Erremedio horiek, kasu batzuetan belaunaldiz belaunaldi erabili izan diren arren, ez dute zertan eraginkorrak izan ikuspegi medikotik. Baliteke kaltegarriak ere izatea gaur egun ditugun ezagutza eta higiene ohituren arabera.
Era berean, ez dugu nahi lan hau sendabelarren errezeta bilduma izatea. Gaur egun, merkatuan argitalpen asko daude horretarako; argitalpen horietan belarrak dagokien irudi edo argazki eta guzti daude jasota, eta zein gaixotasunetarako diren eta nola aplikatzen diren azaltzen da. Lan honen egitura eta asmoak ez doaz halako argitalpenen edukien bidetik.
Hasiera batean, ale honetan herri albaitaritza sartzea pentsatu zen, gai antzekoak dira eta. Hain zuzen ere, Atlas Etnografikoaren aurreko alean, nekazaritza eta abeltzaintzari buruzkoan, halaxe iragarri genuen, kontuan hartu behar baita erremedio asko berdinak direla medikuntzan eta albaitaritzan, beti ere, etxe-abereen kasuan, landareekin prestatutako erremedioak kontzentratuagoak eta dosi askoz handiagoak direla. Erlijioan edo magian oinarritutako sendabideak ere parekoak dira eta, esate baterako, petrikilo edo hezur-konpontzaile asko ganadua osatuz hasi dira lanbide horretan, eta ondoren lan egin dute pertsonekin. Hala ere, material horiek hurrengo batean argitaratzeko utzi ditugu, medikuntzari dagokion atalak hartu duen luzera ikusita.
Aldaketak
XX. mendean medikuntza akademikoa asko aurreratu da eta, urteak igaro ahala, gero eta azkarrago egiten du aurrera. Horren eraginez, herri medikuntzan oinarritutako sendabideek behera egin dute. Dena dela, medikuntza arloko aditu askok zera esan dute: “oso akats gutxi daude herri medikuntzan; kasu askotan landareen erabilera literatura zientifikoaren arabera landare horiek dituzten ezaugarrietan dago oinarrituta. Landare gutxi batzuk ikertu ditugu, literaturan azaldu ez eta sarritan erabiltzen zirelako leku desberdinetan (...), eta halakoetan landare horien eragina frogatu egin ahal izan dugu»[6].
Un aspecto interesante de la medicina popular es la función que han desempeñado los curanderos. Las personas que tenían capacidad de sanar ocuparon una posición importante en tiempos pasados, antes de que se generalizara el personal sanitario con estudios científicos. Los curanderos pertenecen a sagas familiares, se constata por lo tanto una transmisión familiar del saber, de persona a persona. Tanto éstos como otras personas relacionados con la sanación de las enfermedades fueron perdiendo protagonismo a lo largo del siglo XX a medida que el personal sanitario incrementaba su número y ocupaba sus funciones. Pero hoy en día siguen presentes aunque obviamente no con la importancia de antaño. Los que acuden a ellos lo suelen hacer tratando de solucionar una dolencia que se resiste a la medicina convencional. También se observa en la actualidad el auge de consultas ajenas a la medicina alopática como son los naturópatas, homeópatas, masajistas, expertos en dietética y belleza, herboristerías, etc.
Antaño se guardaban en casa remedios para curar pequeñas heridas, ungüentos para quemaduras y plantas para hacer inhalaciones o preparar infusiones. Gozaban de importancia los remedios de origen vegetal. En la huerta doméstica se cultivaban algunas plantas con fines terapéuticos pero la mayoría se recogían en el campo o en el monte. Para que su virtud fuese mayor algunas de ellas se debían recolectar en días del año con un significado especial; quizá el más propicio fuera la madrugada de San Juan, antes de que saliese el sol.
A mediados del siglo pasado comenzaron a cobrar importancia los preparados farmacéuticos, que poco a poco han ido desplazando a los remedios tradicionales. Hoy en día se sigue disponiendo en casa de un pequeño botiquín, pero ha cambiado radicalmente su composición. Salvo las manzanillas apenas se recolectan plantas medicinales y las preparaciones comerciales de aquéllas están desplazando incluso este último residuo de una práctica antiquísima.
De hecho la medicina popular estaba más cercana a la oficial cuando, en tiempos pasados, esta última recurría habitualmente a las especies vegetales y a las fórmulas magistrales. El progresivo incremento de los productos de síntesis y los avances tecnológicos han ocasionado un continuo alejamiento de las prácticas tradicionales.
A medida que han ido avanzando los conocimientos y mejorando las técnicas analíticas se han identificado nuevas enfermedades que antaño eran desconocidas. Un ejemplo representativo lo constituye la hipercolesterolemia, a la que popularmente se llama “tener colesterol”. Ante una nueva enfermedad se han aplicado también remedios nuevos cuyos orígenes pueden ser de lo más diversos: desde supuestas explicaciones médicas a prácticas difundidas por medios de comunicación más o menos fiables.
También ocurre que algunas enfermedades han cambiado de denominación o al menos se han asimilado a males que ya se conocían de antaño. Un ejemplo es la hipertensión, que se ha equiparado a lo que antes se llamaba tener “la sangre gorda o con impurezas”. En estos casos se suelen seguir aplicando los remedios ya conocidos.
Además de los profundos cambios acaecidos en lo relativo al personal sanitario, la generalización del uso de fármacos y el conocimiento preciso de nuevas enfermedades, también se ha producido una mejora considerable en las instalaciones médicas tanto en lo que se refiere a consultas de asistencia primaria, ambulatorios y hospitales, como a los medios técnicos de los que disponen los profesionales. Para un conocimiento más detallado de esta evolución es recomendable leer la obra del Dr. Luis S. Granjel: Historia de la medicina vasca[7].
Los informantes son plenamente conscientes de que el desarrollo de la medicina científica, combinado con una mejora de las condiciones higiénicas y de la sanidad alimentaria, ha traído resultados importantes como elevar considerablemente la esperanza de vida y frenar drásticamente la alta mortalidad infantil de décadas pasadas. El ejemplo más patente en este sentido es el relativo a la infección.
El elemento que popularmente delata la enfermedad de un modo más claro es la fiebre, más incluso que el dolor. La fiebre denota un mal mayor, generalmente algún tipo de infección, que en un tiempo en el que no se conocían los antibióticos podía comprometer seriamente la salud. Se ha considerado que la fiebre alta se corresponde con una enfermedad grave y también han preocupado las fiebres insidiosas o recurrentes. Se han utilizado dos métodos para contrarrestarla, que como es habitual en la medicina popular, no tratan de remediar las causas que la provocan sino de atajarla. El primero de ellos ha consistido en estimular la transpiración y el otro en aplicar friegas. A lo largo de la obra también se recogen numerosos remedios para curar la infección. Precisamente el descubrimiento y difusión de los antibióticos es considerado popularmente como el principal hallazgo médico del siglo XX; lo atestiguan las calles y plazas de nuestro territorio dedicadas a Alexander Fleming.
A pesar del progreso y la extensión de la medicina científica aún perduran en la mentalidad popular elementos mágicos. Uno ampliamente extendido consiste en ejecutar un remedio un número determinado de días que siempre es impar. Otro ejemplo lo constituyen las prácticas para eliminar las verrugas o las hemorroides mediante plantas, granos o pequeños frutos que las representan y que se recogen y se esconden o se portan sobre el cuerpo de tal modo que a medida que se secan éstos se cree que lo hacen aquéllas. Estas prácticas ampliamente conocidas aún son utilizadas por algunos de nuestros informantes de mayor edad. Esto es aún más evidente con algunas creencias de carácter religioso; por ejemplo, la costumbre de portar el cordón de San Blas sigue hoy en día ampliamente extendida.
La generalización del sistema sanitario ha supuesto un cambio en el comportamiento de la gente. Cuando hoy en día una persona se siente mal acude al médico de inmediato y se pone en sus manos. El médico determina cuál es el mal que aqueja al paciente y le pone un tratamiento o le deriva a una jerarquía superior de la que se presupone que tiene más medios y conocimientos, es decir, lo envía a un especialista. Este comportamiento tan natural hoy en día ha supuesto un importante cambio de mentalidad. Antaño la gente sólo acudía al curandero, o más tarde al médico, cuando consideraba que el mal que padecía era lo suficientemente importante como para no ser capaz de curarlo por sus propios medios. El que se sentía mal era responsable de sí mismo, tenía los conocimientos y los medios suficientes para aplicarlos e intentar curarse, o al menos podía obtenerlos en su entorno más inmediato. Con esta actitud concedía además una tregua a su cuerpo, es decir, confiaba en la capacidad curativa del mismo.
En cierto modo hemos dejado nuestra salud o más bien nuestra enfermedad en manos de los médicos y de quienes deciden las políticas sanitarias. Sólo en los últimos tiempos se observa un creciente interés por instruir a la población sobre las pautas que se han de seguir para la conservación de la salud, pero ha debido de suceder algo anómalo en nues tra sociedad para que sean necesarias campañas informativas y educativas orientadas a lograr esos objetivos.
Cabe preguntarse qué esconde la creciente asistencia a los médicos de cabecera por parte de personas que se sienten solas, la frecuencia con la que se recurre a las urgencias hospitalarias por problemas que carecen de la suficiente importancia, o el creciente gasto farmacéutico hasta haber convertido muchos hogares en pequeñas farmacias. ¿Qué parte de la percepción de la enfermedad corresponde a una vertiente olvidada por la medicina actual tan tecnificada, cual es el trato humano? ¿Quién se hace cargo de escuchar el sufrimiento en unas consultas en que está calculado incluso el escaso tiempo que se dedica a cada paciente? La familia y el entorno más próximo al enfermo son quienes siguen supliendo este tipo de carencias, pero a medida que vayan cambiando los modelos sociales y de familia, este tipo de atención también se verá comprometida. Los propios médicos reconocen que la gente cuando abandona la consulta ya sale en parte curada e incluso se admite la existencia de un efecto placebo que debe tenerse en cuenta a la hora de validar los fármacos.
A pesar del progresivo arrinconamiento de la medicina tradicional, en los últimos tiempos se está observando un resurgimiento de estas prácticas si bien se manifiestan bajo otras formas. Se observa un interés cada vez mayor por los conocimientos médicos venidos de Oriente. Hay gente que también recurre a las plantas medicinales, bien a las que pueden ser recogidas en los campos o en los montes de nuestra tierra o a las que se venden en las herboristerías. Este creciente interés por las mismas puede que tenga su origen en el hecho de que se consideran más naturales que los medicamentos de síntesis y que por lo tanto carecen de efectos secundarios. Esta tendencia actual es explotada por los medios de comunicación y las editoriales, que cada vez ofertan más información acerca de remedios sobre los que insisten que “proceden de nuestros antepasados”.
- ↑ Ignacio Mª BARRIOLA. La medicina popular en el País Vasco. Donostia: 1952.
- ↑ Anton ERKOREKA. Análisis de la medicina popular vasca. Bilbao: 1985.
- ↑ Jordi PABLO i GRAU. “La medicina popular de Black un siglo después” in William G. BLACK. Medicina popular. Bartzelona: 1982.
- ↑ José Miguel de BARANDIARAN. “Paletnografía vasca” in Euskalerriaren Alde, X (1920) 182-190, 224-252, eta 253-470 or.
- ↑ Eugeniusz FRANKOWSKI. Sistematización de los ritos usados en las ceremonias populares. Bilbao: 1919.
- ↑ Margarita FERNÁNDEZ. “Medicina popular navarra” in Zainak. Cuadernos de Antropología-Etnografía, XIV (1997) 35. or.
- ↑ Luis S. GRANJEL. Historia de la medicina vasca. Salamanca: 1983.