Diferencia entre revisiones de «Introduccion Medicina popular en vasconia/eu»

Revisión del 10:58 1 dic 2017

Medicina Popular (Herri Medikuntza) liburu hau Euskal Herriko Atlas Etnografikoa osatuko duen obraren beste aleetako bat dugu. Atlasaren xede nagusia kultura tradizionala egituratzen duten gertaeren bilketa sistematikoa egitea da. Proiektu honen barruan, ale honen aurretik La Ali­mentación Doméstica (Etxeko Elikadura, 1990, berrargitalpena 1999an), Juegos Infantiles (Haur Jola­sak, 1993, berrargitalpena 2005erako aurreikusita), Ritos Funerarios (Heriotz Ohikuneak, 1995), Ritos del Nacimiento al Matrimonio en Vasconia (Euskal Herriko Ohikuneak Jaiotzatik Ezkontzara, 1998) eta Ganadería y Pastoreo (Abeltzaintza eta Artzaintza, 2001) argitaratu ziren.

Orain arte argitaratutako aleen sarreretan Atlas Etnografikoaren planifikazioa agertu izan dugu, baita tokian tokiko ikerlanen eta, horren ondoren, bildutako materiala lantzeko proze­suan erabili dugun metodologiaren berri ere. Ale bakoitzak unitate bat osatzen duenez, berriro ere aurretik dagoeneko landuta dauden kontzeptu batzuk jasoko ditugu hemen.

Atlas Etnografikoa egiteko proposamena

José Miguel Barandiaranek (1889-1991), hogeiko hamarkadatik hasita euskal etnografia aztertzen lan egin zuen ikerlari handiak, I. Congreso de Artes y Costumbres delakoan (Zaragoza, 1968), Bosquejo de un Atlas Etnográfico del Pueblo Vasco^[1] izeneko komunikazioa aurkeztu zuen. Bertan, eus­kal arloan ordura arte egindako ikerlan etnografikoen zerrenda aipatu ondoren, iritzi kritikoa agertu zuen, arlo horretan izandako huts eta gabeziarik nagusienak zehaztuz.

Hurrengo urtean, V. Jornadas de Estudios Folklóricos Aragoneses izenekoan beste ponentzia bat aurkeztu zuen, Criterios generales para una investigación etnográfica de los Pueblos Pirenaicos^[2] titulua zuena. Ponentzia horrekin batera galdeketa etnografiko bat aurkeztu zuen, Europako Etnolo­giaren Nazioarteko Konferentziak 1965ean prestatutako plangintzaren arabera berreratua.

Hona hemen bi komunikazio horietan azaldu zituen puntu nagusiak:

1. Gure argitalpen etnografiko askotan, herri-tradizioak guganaino ekarri digun materiala bai­no ez dugu bildu. Baina gaur egun gure kultura ez da bakarrik gure herriaren prozesu his­torikoak orain arte izan dituen faseetako bizieren multzoa. Edozein aldetatik datozkigun eta gure galdeketak egin ohi ditugun euskal komunitateetan onartutako biziera berriek ere osatzen dute.

2. Guk egindako azterlan eta argitalpenetako asko gertaeren deskripzio estatiko eta ia mor­fologiko hutsak dira. Egileek material batzuk jaso zituzten kultur multzo nahasi horreta­tik eta datu garbi gisa erakutsi zituzten, dagozkion espezialitateko gertaerak zehaztu eta deskriba tzen dituen naturalistaren jokaerari jarraituz. Azken gertaera horiek badute berezko nolabaiteko esangura, baina beste haiek —kultur gertaerak— behatzailearenak ez diren beste neutraltasun batzuetara bideratzen gaituzten seinaleak dira. Beraz, ez da bide zuzena gertaera horiek bakandu, sustantibatu eta manipulatzea, naturalistak bere gertaerekin laborategian egingo lukeen antzera. Kultur gertaerak beraiei dagokien giza­kontestutik apartatzean eta objektibatzean beraien benetako izatetik aldendu baino ez ditugu egiten.

3. Sinboloei bakarrik begiratuta, ezin dugu kultura ulertu, ezinbestekoa baitugu sinbolo horiek erreferentziatzen duten errealitatea bizi izatea, inguru horrekin eta beste gizaki batzuekin harremanak dituen jendearekin batera. Etnologiaren barruan ezin liteke ondo uler­tu benetan bizi izan ez dena.

4. Objektuaren deskripzioa, beraz, ezin da guztiz estatikoa izan. Gizarte batean, herri bate­an, elementu guztiek hartzen dute parte beren ezaugarri fisikoen bidez —dimentsioak, pisua, bolumena, kolorea—, eta nolabaiteko esanahia dutelako, hau da, keinuak, jarrerak, bizi izateko moduak adierazten dituztelako, gizatiartuta daudelako eta esangura kulturala dutelako. Elementuok ikusteak berak keinuak pizten ditu beraiek sortu edo erabili dituz­tenengan. Asmoen, nozioen eta gizakiek beren inguruan lantzen dituzten ideien mun­duaren bistako keinuak dira. Hau horrela izanik, azterketa etnologikoetan, historikoetan bezala, interpretazioak egiteko orduan, ezin dugu ikusten ez den hori guztia albo batera utzi.

5. Gure argitalpenetan ondo zehaztu behar dugu bildutako materialaren bizitasun-indizea edo herriak zenbateraino onartzen dituen material horiek. Era berean, zehaztu egin behar dugu kulturako elementu horiek zein eremu edo gune hartzen duten herrialdean barne edo herrialdetik kanpo.

6. Euskal Herrian asko dira etnografo batek inoiz ikertu gabeko guneak. Horietan, makinis­moarekin duten kontaktuak galbiderantz daramatza biziera tradizionalak. Makinismoaren fenomenoak ere gure arreta beharko du, baina baita prozesuaren aldez aurreko faseek ere.

7. Herritarrik petoenen eta eskualde bakoitzeko jakituriak modelatutako jendearen akulturi­zazio prozesua gutxitan deskribatu izan dugu. Herria hobeto ezagutzeko, ondo ulertu behar dugu kulturaren osagaiak zergatik errotu izan diren hobeto osagai horiek modurik nabar­menenean agertzen dituzten norbanakoengan.

8. Esandako hori guztia kontuan izanda, ezinbestekotzat ikusi dugu ahalik eta arinen azterlan metodiko bati ekitea, horren ardura ikerketa etnografikoan ondo jantzita dauden taldeek izango dutelarik. Beraz, Euskal Herrian bilketa sistematikoak eratu behar ditugu, sondeo gisa, eskualde guztietako herrietan, harik eta, herri bakoitzetik, bertako bizilagunen kultur bizimoduaren oinarrizko gaiei buruzko monografia egin arte.

Etniker proiektua

Guztiok ohartu ginen Kultur Atlas hori egiteko zailtasun praktikoaz. Halere, zenbait taldek proiektua begi onez ikusi zuten eta haren aldeko giroa sortu zen. Dena den, behar-beharrezkoa zen hainbat monografia etnografiko egitea Euskal Herriko eskualde guztietan. Horretarako lan­kide-taldea osatu beharra ikusi zen, Atlasak hartuko zuen eremuan hedatzeko.

Proiektu erraldoi hori gaur egun Etniker Proiektua izenarekin ezagutzen duguna da, eta tradi­zioz Euskal Herritzat ezagutu izan dugun eremuko bizimoduaren ezaugarri diren arauak, egitu­rak eta funtzioak aztertzea du helburu.

Asmo horri eutsi nahian, eremua benetan zabala eta anitza zela kontuan izanik —bai admi­nistrazio bai kultur aldetik—, herrialdeka antolatu behar izan zen. Horretarako, Barandiaranen ekimenez, lehenengo eta behin Nafarroako ikerlari-taldea eratu ostean —Nafarroako Unibertsi­tatean Euskal Etnologiako katedraren jabe baitzen—, Etniker taldeak eratu ziren, ikerketa etno­grafikoari ekiteko prest zeuden lantaldeak. Talde horiek lurralde bakoitzean jadanik bazeuden beste kultur erakunde batzuei atxikita zeuden. Esate baterako, Nafarroako taldea Nafarroako Unibertsitateko Arkeologia Departamentuari atxiki zitzaion (1969), Gipuzkoakoa Donostiako Aranzadi Zientzia Elkarteari (1972), Bizkaikoa Bilboko Labayru Ikastegiko Etnografia Sailari (1973), Arabakoa Gasteizko Iradier elkarteari zegoen atxikita lehenengo eta behin (1973) eta, gaur egun, Arabako Mintegi Etnografikoari; eta Iparraldekoa —Frantziako Pirinio Atlantiarren departamentua hartzen duena— Baionako Lauburu Elkarteari (1986). Lantalde horietako tal­dekide guztiek dute prestakuntza unibertsitarioa eta denek egin dute tokian tokiko ikerlanera­ko ikastaroren bat, metodologia etnografikoaren inguruan. Talde horietako bakoitzean zenbait lankide daude, lurraldeko arduradunak koordinatuta.

1976ko ekainaren 5ean, Aralarreko Santutegian (N), Etniker talde guztien lehen batzarra egin zen eta Akta Liburuan Barandiaranek hitz hauekin definitu zuen proiektua:

«Etniker es un término que significa ‘investigación étnica’. En nuestro caso es el estudio de la cultura tradicional del pueblo vasco y del proceso de su evolución contemporánea. Aunque se trata de una tarea iniciada allá por el año 1921 en Vitoria, podemos decir que con el nombre actual y con nuevo método empezó el año 1964, como complemento de la cátedra de Etnología Vasca que funciona en la Universidad de Navarra gracias a la protección de la ‘Institución Prín­cipe de Viana’»^[3].

Estrategia etnografikoa

Etniker taldeek beren ikerketa etnografikoetarako zehaztutako estrategiaren oinarriak hona­ko puntu hauek dira:

1. Ikerketari ekiteko herri bat aukeratu ondoren, herri horretan bertan jaiotako edo senitar­tekotasunagatik lotura handia duen lankideren bat izango da, ikerlaria. Baldintza horri esker herrietako informatzaileekiko harremana estuagoa izan ohi da, beraiek izandako bizie­ren berri jasotzea errazagoa izanik.

2. Herri edo biztanlegune jakin bateko bizimoduaren berri jasotzea da xedea, bertako kultura osatzen duten alderdi guztiak hartuta, beti metodologia berari jarraituz eta galdeketa bera erabiliz.

3. Ikerlariak ondo ezagutzen ditu herriko hizkuntza eta bertan erabili ohi den euskalkia. Ezin­bestekoa da hizkuntza ondo jakitea bai erabilitako terminologia bai kontatutakoa modu zuzen eta egokian interpretatu eta transkribatzeko.

4. Datuak biltzea ez da bakarrik objektu eta gertaera etnografikoen morfologia jasotzea; tes­tuinguru kulturalean duten betekizuna eta esanahia ere jaso behar dira.

5. Informatzaileek gogoratzen dutenera arteko datu etnografikoak bilduko dira, eta beraiei dagozkien bizitasun-indizearen edo gizartean duten onarpen-mailaren arabera zehaztuko dira. Horrela, aintzinakoen ordez indarrean jarri diren gertaera berrien lekukotasuna ere jasoko dute, gaur egun bizi dugun transizio kulturala eurok baitakarte.

6. Aukeratutako herrian egindako ikerlanak kontrastatu eta aztertu egingo dira aldian-aldian lurraldeko Etniker Taldeko beste lankideekin batera egindako bileretan, betiere egindako inkestari dagozkion gai espezifikoez.

Galdeketa etnografikoa

Gorago aipatu dugunez, Etniker Proiektuan parte-hartzaile diren kide guztiek galdeketa bera erabiltzen dute gidaliburutzat, tokian tokiko ikerlana egiteko. Beharrezkoa da hori modu horre­tara egitea, lana bateratua izan dadin. Galdeketa hori Barandiaranek berak prestatutakoa da. Behin eta berriz argitaratu izan da Galdetegi etnografiko baterako gida izenburupean. Guztira 850 galdera daude bertan, bederatzi atal nagusitan banatuta.

Hauek dira atalak:

0. Udalerrien edo herrien datu geografikoak.

1. Etxeko gaien atala. Etxea. Elikadura. Janzkera. Familia. Senar-emazteen arteko harremanak.

2. Etxeko ohiturak: Altzariak. Atsedena eta garbitasuna. Helduen jokoak. Haur jokoak. Gaixota­sunak eta sendagaiak. Bizikera erlijiosoa. Ohikuneak: jaiotza eta bataioa, senar-emaztegaiak, ezkontza, heriotza.

3. Jarduerak: Abeltzaintza eta artzaintza.

4. Jarduerak: Itsasoa eta arrantza.

5. Jarduerak: Nekazaritza.

6. Jarduerak: Artisautza eta beste ogibide batzuk.

7. Ingurua: Auzoa eta herria. Herri-zuzenbidea eta konstituzioak.

8. Kulturizazioa: Etxea. Eskola. Erlijioa. Kultua. Jaiak. Herri-egutegia. Arteak. Sineskerak. Esaundak eta ipuinak.

9. Biografia etnografikoak: Datu pertsonalak. Prestakuntza. Bizimodu maila. Harreman sozialak. Biografiatuaren estatusa. Aldaketa kulturala. Bizitzako ohikuneak.

Ikerketen planifikazioa

Euskal Herriko Atlas Etnografikoa egiteko, 1976tik lankidetzan jardun zuten Etniker taldeek 1987an erabaki zuten lan-plangintza beste era batera antolatu eta zuzendaritzarako zituzten organoak aldatu egingo zituztela. Idazkaritza teknikoa eratu zuten, eta, tokian tokiko ikerlanak koordinatzeaz gain, ikertutako gaien berri idaztearen ardura izango zuen. Idazkaritza horren egoitza nagusia Labayru Ikastegiaren Etnografia Sailean dago, Derion (Bizkaia), gai etnografi­koetan espezializatutako bibliotekaren laguntza duelarik egoitzan bertan.

Ikerketen planifikazioari zegokionez, aurrerantzean Etniker taldeek beren kanpo ikerketak sinkronizatu egingo zituztela ere erabaki zuten, urtero galdeketa nagusiko gai bat landuko zute­larik.

Lehenengo bost urteetako lanetan garatzeko gaietarako honako hurrenkera hau zehaztu zuten: Elikadura tradizionala etxean eta elikadurari buruzko erritoak (1988). Haurren mundu ludikoa: jolasak eta abestiak (1989). Bizitzako ohikuneak: jaiotza, haurtzaro, gaztaro, ezkontza eta heriotzari buruz­ko ohikuneak (1990-1993). Herri-sendabideak (1994).

Ikerketa-egitarau hori bete ondoren, beste plangintza bati ekin zioten, jorratzeko gaiak hona­ko hauek izanik: Janzkera (1995). Abelazkuntza eta Artzaintza (1996-1997). Etxea (1998). Altzariak eta tresnak (1999). Familia eta senitartekotasuna (2000-2001). Nekazaritza ustiapena (2002-2003). Itsasoa eta Arrantza (2003).

Tokian tokiko ikerlan guztiak adierazitako epeetan egin dira. Horrela, galdetegitik, dagoene­ko jorratu dira etxeko gaiei (I eta II) eta jarduerei dagozkien gaiak (III eta IV).

Etniker taldeek, datozen urteetarako, honako gaien gaineko kanpo lanak egiteko asmoa dute: Artisautza eta beste ogibide batzuk (2004-2005). Auzoa eta herria (2006). Herri-zuzenbidea eta konstitu­zioak (2007). Kulturizazioa (2008).

Euskal Herriko Atlas Etnografikorako planifikatu den ikerlana osatuko duten gaiak hauek izango dira:

1. Sarrera eta ohar orokorrak.

2. Etxea: tresnak eta altzariak. Familia eta senitartekotasuna. (Tokian tokiko ikerlana eginda eta idatzi barik).

3. Etxeko elikadura. (1990ean argitaratuta; 1999an berrargitaratuta).

4. Janzkera. (Tokian tokiko ikerlana eginda).

5. Haur jolasak eta abestiak. (1993an argitaratuta; 2005ean berrargitaratzeko).

6. Herri-sendabideak. (1994an argitaratuta).

7. Bizitzako ohikuneak. 2 bol.: Heriotz ohikuneak. (1995ean argitaratuta). Jaiotzatik ezkontzara arteko ohikuneak. (1998an argitaratuta).

8. Abelazkuntza eta artzaintza. (2001ean argitaratuta).

9. Arrantza eta itsasoa. (Tokian tokiko ikerlana eginda).

10. Nekazaritza. (Tokian tokiko ikerlana eginda).

11. Herri albaitaritza. (Ikerlanaren zati bat eginda).

12. Ogibideak eta artisautzak. (Ikerketa fasean).

13. Auzoa, herria, zuzenbidea eta ohiturazko erakundeak. (Ikerketa 2006-2007 urteetarako planifikatuta).

14. Herri-erlijiotasuna eta herri-egutegia. (Ikerketa 2008. urterako planifikatuta).

15. Esaundak eta ipuinak.

16. Glosategiak. Kartografia. Bibliografia. Aurkibideak.

Tokian tokiko galdeketak

Atlasa egiteko erabilitako materialak, gehienbat, tokian tokiko galdeketa etnografikoetan oina­rrituta daude. Zeregin zail eta neketsu horri esker, obra honek ekarpen berria eskaintzen digu.

Oraingo obra honetarako —Herri Medikuntza— tokian tokiko galdeketak Euskal Autonomia Erkidegoko, Nafarroako Foru Komunitateko eta Pirinio Atlantiarreko Departamentu Frantsese­ko zati batean dauden herrietan egin dira. Aukeratutako herri horien ezaugarri fisiko eta demo­grafikoen berri jaso dugu dagokion atalean, eta leku bakoitzaren kokapena sarrera honetan sar­tu dugun mapan adierazi da.

Gure lurraldea osatzen duten erregio guztien ordezkaritza egokia izaten saiatu gara. Hala ere, ez dugu beti lortu ahal izan, ez baita erraza leku guztietan tokian tokiko ikerlana egiteko gai diren eta prest dauden pertsonak aurkitzea.

Etniker taldeek adostutako ikerketa Galdetegi etnografiko baterako gida izeneko lanean bildutako galdeketa ereduan dago oinarrituta: galdetegi hori tokian tokiko ikerlanak egiteko baliabidea izan da. Ale hau osatzeko batu diren datuak Gaixotasunak eta Sendagaiak ataleko galderetatik (46-170) jaso ditugu.

Inkesta irekia

Lekuan lekuko ikerketaren datuak jasotzeko orduan erabili dugun metodologiari buruz labur­pen txiki bat egin nahi genuke jarraian. Hasteko, esan beharra daukagu oinarrizko galdeketa ez dugula bakarrik erabili zenbait gertaera benetan jazo izan diren ala ez jakiteko edo toki bakoitzean nola deitzen diren jakiteko.

Gorago esan dugu Galdetegi etnografiko baterako gida horretako galderak azterlana bideratzeko direla, ikerlariak ondo jakin dezan zer behatu eta zertaz galde egin behar duen.

Tokian tokiko ikerketa egiten duena ez da, gure kasuan behintzat, inkestagile hutsa. Ikergai izango duen taldearen barruan bizi behar izango du, lekukoen bizimodua behatu, informatzai­leekin harreman estua izan, datuak neurtu eta alderatu. Informazio horrekin guztiarekin, eta berak bizi izandako gertaerak lagungarri dituela, memoria etnografikoa prestatu behar du, gal­deketan proposatutako galderei hurrenez hurren jarraituz.

Inkesta irekiko metodo horren bidez lortutako informazioa askoz aberatsagoa da. Galdetuta­koaren zehaztasunetik harago doazen ñabarduraz betetzen da informazioa. Barandiaranek sarri esan izan zuen gizakiak bizi izandakoak ezin direla aldez aurretik zehaztutako galdeketetara mugatu. Gizakiaren errealitatea gure galderen gainetik dago.

Hala ere, modu horretan eskuratutako informazioa desberdina eta desordenatuagoa da. Hori oztopo handia dugu obra osatuko duten testuak ontzeko orduan; baina, era berean, edukia abe­rastu egiten du horrek, ekarpen pertsonalek ikuspegia ireki egiten dute eta.

Obrarako materialak

Obra honetarako testua, gehienbat, Etniker taldeek tokian-tokian 1994 eta 1995ean egindako galdeketetan bildutako materialetan oinarrituta dago. Galdeketa horiek egin zituzten ikerlarien eta herrien zerrendak obraren hasierako orrialdeetan daude.

José Miguel Barandiaranek formulatutako Etniker proiektuak hainbat ikerketa etnografiko bultzatu zituen, galdetegi orokorreko jarraibideetan oinarrituta. Lan horiek honako aldizkarietan argitaratu ziren batez ere: Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra, Anuario de Eusko Folklore, Etniker-Bizkaia eta Ohitura.

Etniker taldeetako zenbait kidek galdetegiko atal guztiak osatu zituzten, eta galdetegiko herrie­tako monografia etnografikoak argitaratu zituzten: Francisco Javier eta José Ángel Zubiaurrek 1980an argitaratu zuten San Martin Unxekoa (N); Luciano Lapuentek 1971-1979 urteetan egin­dako ikerketen berri jaso zuen Las Améscoas (1990) izeneko obran; Jesús Ruiz de Larramendik Agurain uriari (A) buruzko azterlan etnografikoa kaleratu zuen 1994an, eta Anton Erkorekak Bermeori (B) buruzkoa 2002 eta 2003. urteetan.

Material etnografikoak eskuratzeko hasierako plangintza haren barruan 1983tik 1987ra bitartean Euskal Herriari zegokion eremuan beste ikerlan batzuk ere bideratu ziren, Eusko Ikaskuntzak bultzatutako “José Miguel de Barandiarán” izeneko bekak lortu zituzten lanak bilduta. Hauek dira haietako zenbait: Contribución al Atlas Etnográfico de Euskalerria. Investiga­ciones en Bizkaia y Gipuzkoa (1987), Contribución al Atlas Etnográfico de Vasconia. Investigaciones en Álava y Navarra (1990), Contribution à l’étude ethnographique de la mort en Pays Basque Nord (1997).

Ale hau idazteko, orain artekoetan bezala, kontuan izan ditugu Etniker proiektuaren barruan Barandiaranen galdeketari jarraituz egindako tokian tokiko ikerlan horiek guztiak.

Hemen landutako gaiei buruzko ikerlanak egin dituzten beste egile batzuk ere aipatu ditugu orri-oinetan, batez ere beraiengana sarri jo behar izan dugunean.

Para Vasconia continental, además de las encuestas de campo dentro del proyecto hemos recu­rrido a las llevadas a cabo por Barandiaran durante los años cuarenta y cincuenta en las locali­dades de Sara (Lapurdi), Donoztiri, Heleta, Uharte-Hiri (Baja Navarra) y Liginaga (Zuberoa). Estas investigaciones se publicaron en las revistas Ikuska y Anuario de Eusko Folklore.

Respecto al recurso a documentación etnográfica inédita hemos de mencionar primeramente el archivo del P. José Antonio de Donostia: sus datos proceden principalmente de pueblos ubicados en la montaña de Navarra y fueron obtenidos por él en las décadas de los años veinte y treinta. El acceso a este archivo ha sido posible gracias a la mediación de D.ª Teresa Zulaika, sobrina del P. Donostia, y del P. Jorge de Riezu (G.B.).

El Ateneo de Madrid, llevó a cabo en España en los primeros años del siglo XX, una encuesta sobre “Nacimiento, Matrimonio, Defunción” (1901-1902). Una parte de sus resultados, la relati­va al nacimiento, fue publicada en dos volúmenes en 1990 por el Museo del Pueblo Español con el título El ciclo vital en España. La otra parte, al menos en lo que atañe al País Vasco y a Navarra, permanece aún inédita. Hemos utilizado este material consultando los ficheros que se conser­van en el Archivo de Etnografía y Folklore de Cataluña. Institución Milá y Fontanals del Consejo Supe­rior de Investigaciones Científicas de Barcelona^[4].

Otra fuente de datos etnográficos, hasta ahora inéditos, proviene de las fichas de campo remi­tidas por sus colaboradores al Laboratorio de Etnología y Eusko Folklore que dirigía Barandia­ran en Vitoria antes de la guerra de 1936. Este pequeño archivo, deslocalizado a raíz de la con­tienda civil, fue recuperado en los años ochenta y entregado por su director a los Grupos Etni­ker con destino al Atlas Etnográfico.

Las fotografías que ilustran el texto han sido aportadas en su mayoría por los propios investi­gadores. Algunas de ellas proceden del Archivo Fotográfico del Instituto Labayru, del Archivo del Seminario Alavés de Etnografía (Grupo Etniker-Álava) y del Archivo Municipal de Vitoria mientras que otras han sido rescatadas de diversas publicaciones. En cada caso se ha menciona­do fielmente la procedencia. Los dibujos son de Iñaki Zorrakin Altube.

Contenido de la obra

El contenido de esta publicación se ajusta básicamente al resultado obtenido en campo a las cuestiones que plantea la Guía para una encuesta etnográfica (Barandiaran, 1974) en su apartado “Enfermedades y Medicinas”. Este apartado a su vez pertenece al capítulo que trata de los Usos del grupo doméstico. No se ha de perder de vista este encuadramiento para entender la orienta­ción, el alcance y los límites de su contenido.

Para la ordenación de los materiales recogidos en campo se ha atendido a la representación que nuestros informantes han ofrecido del cuerpo humano y a la interpretación que han dado al origen de las enfermedades. También se han tenido en cuenta las valoraciones populares sobre los signos de salud y las influencias ambientales o de otro signo en las enfermedades.

Junto a ello a lo largo de 24 capítulos se exponen los remedios empíricos tradicionales así como los recursos creenciales que se han aplicado a las dolencias a lo largo del siglo XX que es el periodo que comprende la investigación llevada a cabo.

Redacción

Tal como se hace constar en su lugar, tanto en la formulación del plan general de esta obra como en la elaboración de los textos que la componen ha intervenido el Comité de Redacción, cuyos miembros pertenecen a los diversos Grupos Etniker regionales. Entre los miembros de este Comité de Redacción cuyos nombres figuran en otro lugar, merece una mención particular la cualificada intervención de Luis Manuel Peña que durante años viene estudiando el tema de la medicina y de la veterinaria populares en su valle natal de Carranza (B).

En cuanto a la realización de la publicación debemos mencionar también la decisiva inter­vención que han tenido los colaboradores del Departamento de Etnografía del Instituto Labay­ru: Segundo Oar-Arteta, Mª Luisa Romarate, Edurne Romarate, Akaitze Kamiruaga, Igone Etxe­barria y José Ignacio García, bajo la dirección y coordinación de su Directora Gurutzi Arregi. A ellos ha correspondido la difícil tarea de vertebrar esta obra y para ello han tenido que reclasi­ficar todo el material obtenido en campo, revisar y, en casos, reelaborar los textos, indagar en la bibliografía pertinente, realizar las traducciones, proceder a los ajustes lexicales, seleccionar las ilustraciones y ejecutar todo lo relacionado con la preparación y puesta a punto de la publica­ción que ha estado a cargo de Jon Elorriaga responsable de ediciones del Instituto Labayru.

Criterios para la transcripción de los términos en euskera

Esta obra no persigue una finalidad filológica o lingüística. Por ello, el tratamiento de las expresiones en lengua vasca o de términos populares en las diferentes variedades locales del cas­tellano se ha hecho procurando que el grado de comprensión sea el más amplio posible para el lector medio.

Debido a la disparidad de criterios utilizados en las recogidas de material etnográfico para los términos en euskera, la transcripción de palabras en esta lengua puede resultar plural. Gene­ralmente, a lo largo de estos últimos años, los encuestadores han pretendido acercarse lo más posible a la pronunciación peculiar de cada lugar, llegando a transcribir los matices fonéticos más insignificantes, bien por falta de una referencia estandarizada en euskera o simplemente por desconocimiento de la grafía común en esta lengua. Esta tendencia quedará reflejada en nuestro Atlas y no serán pocas las veces en que hayamos podido caer en contradicciones.

A pesar de ello hemos tratado de organizar el material de las encuestas y de las diversas fuen­tes bibliográficas actualizándolo en la medida de lo posible, si bien no hasta el punto de arries­garnos a falsear los datos genuinos de las memorias remitidas.

Hemos intentado también estandarizar al máximo las frases y textos de origen dialectal en len­gua vasca, para evitar al lector actual problemas de comprensión. Se ha pretendido guardar siempre, sin embargo, las características morfológicas y sintácticas propias de la variedad lin­güística de cada lugar.

Por último hay que indicar que nos hemos atenido al resultado de materiales de campo con­cretos, y que el hecho de que no figuren en el texto todas las designaciones de una práctica no indica que se hayan descartado sino que simplemente no se han consignado entre nuestros materiales de información.

Advertencias al lector

Referencia a las localidades: Cada vez que en el texto se menciona una localidad, su nombre se acompaña de una indicación en abreviatura del territorio en el que se emplaza. Las poblaciones de Vasconia continental se registran bajo las siglas siguientes: (L) Lapurdi, (BN) Baja Navarra y (Z) Zuberoa. Las empleadas para los territorios de Vasconia peninsular son: (A) Álava, (B) Biz­kaia, (G) Gipuzkoa y (N) Navarra.

La ubicación de las poblaciones donde se ha realizado la encuesta puede consultarse en el mapa de localización geográfica de las localidades encuestadas que figura en este capítulo intro­ductorio.

Distribución geográfica de los datos: Dado el carácter de la publicación, los datos consignados están referidos a aquellas localidades donde su existencia ha sido verificada mediante la encues­ta. Es obvio interpretar que tales hechos no se ciñen a estas poblaciones; en el conjunto geo­gráfico la referencia de lugar tiene un carácter indicativo de un área más extensa.

Datación de los hechos culturales: El lector podrá observar que a lo largo de la publicación se indi­ca la vigencia o el desuso de las diversas prácticas. En ocasiones se hace una aproximación cronológica indicando la década o se toma como referencia un acontecimiento de gran transcen­dencia como es la guerra civil de 1936 para la Vasconia peninsular. No creemos que esto impli­que una indeterminación respecto a la datación, porque cualquiera que fuere la fecha aplicada tanto al inicio como a la desaparición de los hechos culturales sería inexacta.

Nuestra obra es de carácter etnográfico y no histórico, si bien recoge las prácticas de medici­na tradicional que se emplazan en el pasado siglo XX, hasta allá donde alcanza la memoria de nuestros informantes.

Agradecimientos

Esta obra que hoy presentamos ha contado con la ayuda y el patrocinio del Gobierno Vasco. En nombre de los Grupos Etniker Euskalerria queremos expresar aquí nuestro agradecimiento a la Consejera de Cultura D.ª Miren Azkarate, al Viceconsejero D. Gurutz Larrañaga y a la Direc­tora de Patrimonio del mismo Departamento, D.ª Arantzazu Arzamendi. Hacemos extensible el agradecimiento al Consejero del Departamento de Cultura y Turismo-Institución Príncipe de Viana del Gobierno de Navarra, D. Juan Ramón Corpas Mauleón. También queremos agradecer a la Diputada de Cultura de la Diputación Foral de Bizkaia D.ª Belén Greaves y al Director de Cultura D. Ricardo Bilbao. Así mismo, expresamos nuestra gratitud a D. Juan Celaya, Presiden­te de Euskal Fundazioa de Oñati, y a Caja Laboral-Euskadiko Kutxa por su aportación económi­ca a la edición de esta obra.

Han pasado muchos años desde que D. José Miguel de Barandiaran propusiera la realización de un Atlas Etnográfico de Vasconia. Los que nos consideramos sus discípulos estamos persua­didos de la importancia cultural de este proyecto.

Con el patrocinio institucional con el que esperamos seguir contando y con nuestro empeño y dedicación, los Grupos Etniker Euskalerria estamos haciendo realidad aquel ambicioso pro­yecto que, como legado de su larga y fecunda vida de investigador, nos ha dejado nuestro maes­tro: la elaboración del Atlas Etnográfico de Vasconia que «posibilitará un conocimiento en pro­fundidad de la cultura tradicional de nuestro pueblo y de las transiciones que se están produ­ciendo y será, a la vez, un seguro punto de vista para integrar la etnografía de los vascos en un estudio comparativo de las culturas».

Ander Manterola
Derio, septiembre de 2004

1. ↑ José Miguel BARANDIARAN. “Bosquejo de un atlas etnográfico del pueblo vasco. Trabajos preliminares” in Etnología y Tradiciones Populares. I Congreso Nacional de Artes y Costumbres Populares. Zaragoza: 1969, 53-57 or.
2. ↑ Idem, “Criterios generales para una investigación etnográfica de los Pueblos Pirenaicos” in Actas de V Jornadas de Estudios Folklóricos Aragoneses. Zaragoza: 1969.
3. ↑ Cfr. Euskalerriko Etniker Taldeen Akta Liburua. ADEL.
4. ↑ La encuesta del Ateneo se llevó a cabo, si bien con desigual grado de aplicación, en las localidades de Laguardia, Llodio, Bilbao, Gernika, Deba, Mendaro, Bergara, Oñati, Azpeitia, Pamplona, Sumbilla, Aoiz, Estella, Tafalla, Falces, Caparroso y Monteagudo. Las fichas con las respuestas de estas localidades forman un único grupo dentro de la distribución regional de la encuesta. Gracias a la ama­bilidad del Dr. Lluis Calvo, director de la Institución Milá y Fontanals, una copia de estos materiales figura en el Archivo del Departa­mento de Etnografía del Instituto Labayru (ADEL).