Heriotza Donoztirin (Behenafarroa)

A l'annonce de la mort, le premier voisin porte la croix à la maison du mort. Comment définit-on le premier voisin?

C'est le voisin le plus proche de la façade Est de la maison. On choisit en général celui qui se trouve devant la maison même s'il y en a un qui se trouve à la même distance mais derrière la maison. La notion de «direction de l'église n'intervient pas ici». On se base toujours sur ce critère, même de nos jours encore.

Le curé remet la croix au premier voisin. Les témoins disent que ce n'est pas andere serora qui la remettait; il y a eu une benoîte jusqu'en 1960.

Andere serorak, eliza garbitzen zien eta hil-zeinia joiten. Beste zeiniak ere harek joitien zitien.

Hil-zeiniak

– Zeinu «dang» bat noiztenka (toutes les dix secondes). Gizon batendako edo emazte batendako zeinu mota bera zen. Orai ere hola da.

– Zeinia bekan delarik, ezagutzen da hil-zeinia dela. Joiten da, elizatik kurutzea joaiten delarik hilaren etxeari buruz. Hori entzutearekin badakigu norbait herrian hil dela.

– Haur batendako, zeinu ttipiak joiten dire.

– Lehen, enterramendu artio, hil-zeiniak entzutzen ziren goizetan, eguerditan eta arratsetan.

Hilaren ganbaran, mahai ttipi baten gainean, badira ur benedikatia ezpelarekin, kurutzia eta bi tortxa. Diela 50 bat urte tortxak eta lanpioak baziren, oroit naiz baliatu ditugula 1947an.

Lanpioa horien egiteko baso batean ezartzen zen ura eta oligoa eta, gainetik, erosten zen zerbait: huni su emaiten zen eta bizirik egoiten. Luzaz argitzeko oligoa emendatzen zen. Lanpioekin baziren ere tortxak.

Ahokiaren lekia: elizan sartzean, emazteak eskuinean jartzen ziren eta, gizonak ezkerrian. Uzten zituzten bost edo sei kadera herrunka librorik.

Kutxa, ahokiaren parian, erdiko lerroan.

Ezkuak

Bi mota baziren erronda ta karrea:

– Erronda: xiri gisa batean ezko bat bere ber bildia zen, pilota baten gisan, erdian ez zen deus atxikitzeko. Zonbeit aldiz, xare baten barnean atxikia zen oihal beltxarekin.

– Bigarren mota («carree»): taula baten ingurian bildia zen ezkua, ez nola nahika.

Elizan, enterramendua aintzin, ezko guztiak bildiak ziren. Familia bakotxak ekartzen zuen bere ezkoa eta doludunen aintzinean uzten meza denboran, emazteen aintzinean.

Andere serorak pizten zitien eta zaintzen.

1947an baziren oraino ezkuak. Gero fite galdu dira.

Aurten ezkuak erosten ziren. Bakotxak berea ezagutzeko marku bat edo etxearen izena ezartzen zen bakunian. Erran behar da, lehenbiziko auzoak dolian den etxearen ezkoa, elizarat heltzen diela enterrarnendua aintzin.

Ezkuen piztea

Ahokiko emazteak eta auzoko emazte batzu hiru egunez goizeko mezan ibiltzen ziren eta ondoko igandean ere. Meza denboran, ezkua pizten zuten beren jarlekutan. Ondoko igandearen mezatik landa, ezkua etxerat biltzen zen eta berriz ekartzen ta pizten, hilarentzat, urtian erranak ziren mezendako.

Elizarat heltzeko enterramendu egunean

Aintzinean, kurutzia, lehenbiziko auzoaren eskuetan. Apeza betterrekin, kutxa, lau auzuen eskuetan. Familia: dolodunak, lehen gizonak (orai ere) eta gero emazteak, hor lehenbiziko auzoa gidari (orai ere).

Erran behar da, orai, autoan jiten direla elizarat. Elizaren aintzinean jendeak biltzen dira eta hor beren lekutan lerroan jartzen.

Apeza, etxe guzietan ibiltzen zen gorputzaren al- txatzeko betterrarekin, urrun balin bazen ere.

«Elizabidia» entzun dut bainan ez nuzu oroit.

Enterramendu meza beti goizarekin zen.

Enterramendutik landa

Etxerat itzultzen zen lerroan. Etxearen aintzinean, hor egona ziren auzoko emazteek su bat piztua zuten dolua etorri aintzin.

Arimendako omen zen su hori.

Orai, ostatian apairia emaiten da bainan ez da gauza bera jaten. Ikusi dut, diela hamabortz bat urte su hura piztia ostatiaren aintzinean.

Apairu bat egiten zen etxean, otoitzak egin eta su aintzinean.

Bazkaiteko bazen: oilo salda, tomatia haragiarekin, oiloa, gasna. Bazkalondoan, otoitz bat erraiten zen. Lehenbiziko auzoak egiten zien, kapable balin bazen edo bertze norbaiteri egin arazten zien.

Xantria gomitatia zen apairurat eta ardura otoitza egiten. Apeza ez zen heldu jaterat.

Entzun dut teilatutik, teila bat ateratzen zela bainan ez dut ikusi.

Hilaren beztitzea: auzoek egiten zuten, ez zen jende bat etxetan ibiltzen zena horrendako.

Mutil bat hiltzen zelarik, ez balin bazien familiarik, bere nagusiaren etxe ondoko hobian ezarria zen.

Gorputz altxatzia hilaren ganbaran egiten zen. Hogoi ta hamar urte huntan, beherian edo ezkaratzian egiten da. Erran behar da ez zela aisa gero jaustia denen aintzinean. Hilobia egiten zen mihisi eder batzuekin (Amikuzen ere egiten zen, Martxutan).

1947an, ezkaratzian hilobia egin ginien eta bazen kurutzia kroxetaz egina mihisi batian.

Ez zen jeus izartzen kutxan barnian, bainan Hazparnen burupeko bat izartzen zen.

Bere arropa ederrenarekin beztitia zen hila, boneta eta zapetak gainean.

Doluko arropa

– Emazteentzat: mantaleta, oihal bat aintzinean. Ez zen ezagutzen ahal nor zen. Dolodunek eta lehenbiziko auzoek mantaleta ekartzen zuten.

Bertze auzoek, doluko mantalina ekartzen zuten.

Biharamunean eta bi egunez, mezako eta ondoko igandean pasatu artio, mantaleta ekartzen zen.

Ardurenian, alargunak dolua atxikitzen zuen bere bizi guzian.

Bertze igandetan eta astelehenetan ere, mezarat joaiteko kaputxina ezartzen zen: buria hartzen zien. Burian oihala biltzen zen: arrosa bezala eta gibelerat joaiten zen.

– Gizonendako: brazar bat bazuten besoan, eta leheno, kapa bat bazuten.

Diru ofrenda

Erraiten da ere «meza ofrenda».

Mezarik emaiten ez duten jendeek emaiten dute mezasaria.

Biltzen da meza denboran (meza erdian), enterramendu egunian eta ondoko igandean. Enterramendu egunian, mezarik emaiten ez duten herritarrek beren meza saria eskaintzen dute: hogoi sos zen. Ondoko igandian, bi herritarik heldu ziren jendeak ofrendaren emaiterat (Donoztiri eta Donamartiri).

Oroit naiz entzunik hori eman zien gizon bati: bere bizia hasi berria zien (esposatu, etxe ttipi bat erosi eta berritzen hasia) eta norbait ezagun auzoko herrian, Donamartirin, hil. Ofrenda emaiterat joan behar zien ondoko igandean eta hogoi soseko hura falta, auzoan baitzien emazte xahar bat, ahal zien bezala bizi zena, hak prestatu zakon hogoi sosekoa ofrendaren emaiteko ondoko igandean, auzo herrirat.

Ondoko igandean, alimaleko jandea heldu zen.

Ofrenda emaiteko, behar zen xutitu eta apezak presentatzen zien kurutzefikari musu eman ta sosa utzi. Meza emaiten zutenek ez zuten ofrendatzen. Mezen biltzeko, enterramendutik landa, etxean biltzen zirenak emaiten zuten xantreari. Lehenauzoak ere biltzen zitien mezak.

Xantria, 1935 arte, egun guziz mezan ibiltzen zen. Laboraria zen.

Ondoko igandean, jaun erretorak oihuten zitien meza eman zuten guziak.

Hasten zen familiatik, auzoak eta besteak. Izigarriko efetia egiten zien jakitia zonbat meza bildu ziren. Aberatsek meza ainitz ukaiten zuten eta entzun dut frangotan salatzen: «aberatsak ere badik zerurat joaiteko xantza gehiago. Zeria ere sosaikin irabazten duk aiseto, ardurenian meza gehiago biltzen dik, eta meza horiek zerendako emaiten dira: aski grazia ukan ditzan zerurat heltzeko».

Aditziak efetia egiten zien ehun meza goiti balin bazen; bestenaz hogoi ta hamar edo berrogoi meza bildiak ziren. Orai ere mezak emaiten dira, bainan afixatzen dira eliza bortan.

Enterramendutan, zonbait aldiz, bi edo hiru apezek meza erraiten zuten, auzo herrietakoak ziren. Horrendako, familiak galde egiten zien eta behar zen pagatu. Martxutan (eta Donoztirin?) zortzi haurrek eremaiten zituzten tortxak hil etxetik elizarat eta sosa ukaiten zuten.

Kutxa, 1955 artio, gizon bizkarrez ekarria zen. Urrun zelarik, baziren kanbiatzeko kutxakariak.

Hilaren beilatzeko auzoak heldu ziren gau guziko; kanbiatzen ziren biak irian bainan batzuten jatekoa sukaldian. Orai, beila bat egiten da gau hastian bainan ez da nehor egoiten gau guziko, bekan gertatzen da.

Ez zen «mindurik».

Haur batendako zeinu ttipia joiten zen. Haurrek galtza xuriz bestiz, kutxa ekartzen zuten.

Ez zirenak bataiatuak mezarik gabe enterratuak ziren, hilerrietako leku berex batian: hori Martxutan, Donoztirin, ez dakit.

Katiximan entzunik, haurrek bekaturik ez zutela, hartako ez zirela purgatoriorat joaiten bainan linguetarat.

Bataiatuak ziren haurrak, etxeko hobian ezarriak ziren. Denboran, ohartu niz ainitz haur hiltzen zela sor eta biharamunean edo bi egun barne eta beste andana bat urte baten burian («urtemina» erraiten zen). Hiru urte burian beste zonbaitzu, bainan gutio.

Hila deitzen duten gauza batzutaz: diela hiruetan hogoi bat urte, katiximan erretorak erraiten zaukun bazirela holako batzu bainan ez zela sinesterik behar ukan:

– Ezkerretik entzun balin bada belia orroaz marka txarra.

– Xakurra marruma itsusi batian (urrubika) ari zelarik, biziki denborarik gabe izanen zela hil bat. Lehenauzoa ibiltzen zen apezaren xeka. Kabaler, joariak kentzea, ez dut intzun.

Etxeetan, hil bat bazelarik, leihoak zerratzen ziren eta orai ere. Erloien: zeinia gelditzen zen ere bainan tenoria emaiten zien.

Maixturuak hilaren izariak hartzen zitien eta kutxa egiten. Gero, kutxan izartzen zien.

Sorhouet jaun eta anderea. Donoztirin. (Sorhouet anderea, Martxutarra da).

Peio Goityk eginiko txostena