Revisión del 07:09 27 oct 2017 (ver código) Admin (discusión | contribuciones) (Página creada con «*Bokata jotzea, lixiba jotzea») ← Edición anterior		Revisión del 07:09 27 oct 2017 (ver código) Admin (discusión | contribuciones) (Página creada con «**Izenak **Trantsizioak») Edición siguiente →
Línea 655:		Línea 655:
	*[[La_colada_bogadea_egin_lixiba_jo|Bokata jotzea, lixiba jotzea]]		*[[La_colada_bogadea_egin_lixiba_jo|Bokata jotzea, lixiba jotzea]]
−	**Denominaciones	+	**Izenak
−	**Transiciones	+	**Trantsizioak
	*[[Secado_y_planchado_de_la_ropa|Secado y planchado de la ropa]]		*[[Secado_y_planchado_de_la_ropa|Secado y planchado de la ropa]]

---

Revisión del 07:09 27 oct 2017

ETXEA ETA LURRALDEA

I. POPULAKETA BASKONIAN

Latitudearen araberako aldaketa populaketan

Faktore geografiko eta historikoak

• Luzaideko kasua (N)

• Sakana (N)

Populaketa sakabanatua

• Antzinako aurrekariak

• Aurrekari historikoak

• Populaketa sakabanatuaren adibideak

• Baserri berrien sorrera

Populaketa kontzentratua

• Aurrekariak

• Populaketa kontzentratuaren adibideak

• Gaur egungo populazioen hazkundea

 

II. ETXEAREN HARREMANA ZORUAREKIN, KLIMAREKIN ETA JARDUERAREKIN

Etxea eta haren ingurua

• Etxearen harremana zoruarekin

• • Oinarriaren eragina
  • Uraren presentzia lurpean
  • Zoruko materialen ustiapena
  • Orografiaren eragina

• Etxearen harremana klimarekin

• • Hormak, hutsuneak eta orientazioa
  • Teilatua eta eraikin atxikiak
  • Hegoaldeko lurraldea, euri gutxiagokoa
  • Adibideak eta gaur egungo egoera

Etxea eta bizilagunen jarduera

• Nekazaritzako eta abeltzaintzako jarduerak

• Merkataritzako jarduerak

• Gaur egungo egokitzapenak

Eranskina: Ekoizpenaren eragina, baserri motetan

 

III. ETXEEN IZENAK, ORIENTAZIOA ETA KOKAPENA

Etxe kontzeptuaren zehaztapena eta izenak

Etxearen izena

• Jabearen izena, abizena eta ezizena

• Jabearen lanbidea eta jarduera

• Toponimia

• Auzokideen etxeak, populazio kontzentratuan

Etxearen orientazioa

• Ekialderako orientazioa, eguzki-begian

• Hegoalderako orientazioa

• Orientazioa populazio kontzentratuko guneetan

Etxeak eta lurrak populaketa sakabanatuan eta mistoan

Erregimen kontzentratuko etxeen egoera

• Horma erdibitzaileek banatutako etxeak

• Belenaz, arteaz edo mokarteaz banandutako etxeak

• Larrainak edo la rainak banandutako etxeak

Etxearen ondoko lursaila

• Larraina

• Baratzea edo ortua

 

ETXEAREN EGITURA

IV. ETXEEN ESKUALDE-EREDUAK

Jakingarri nagusiak

Arabako etxeen ereduak

• Arabako Errioxako etxea (Moreda)

• Lautadako etxea

• Mendialdeko etxea (Bernedo)

• Agurain hiribilduko etxea

Bizkaiko etxeen ereduak

• Enkarterriko etxea (Karrantza Harana)

• Busturialdeko etxea (Gautegiz-Arteaga)

• Durangaldeko etxea (Abadiño)

• Arratia Haraneko eta Gorbeia mendiaren inguruetako etxea (Zeanuri)

• Durango hiribilduko alde zaharreko etxea

• Gernika-Lumo hiribilduko etxea

Gipuzkoako etxeen ereduak

• Goierriko etxea (Ataun)

• Beasaingo etxea

• Zeraingo etxea

• Debagoieneko etxea (Elosua)

• Debabarreneko etxea (Elgoibar)

• Urola Kostako etxea (Aia)

Nafarroako etxeen ereduak

• Isurialde atlantikoko etxea (Bera)

• Pirinioetako etxea (Erronkari Harana)

• Nafarroa Erdialdeko etxea (Allo)

• Herritarren etxea edo errebalekoa (Viana)

• Orbaibarko etxea

• Ebro ibaiaren erriberako etxea (Valtierra)

• Etxebizitza leize-zuloetan (Erribera)

Baskonia kontinentaleko etxeen ereduak

• Lapurdiko etxea (Sara)

• Ainhoako etxea (L)

• Amikuzeko etxea (Huarte-Hiri-NB)

• Arberoako etxea (Donoztiri-NB)

• Heletako etxea (NB)

• Zuberoako etxea (Liginaga)

Arrantzaleen etxeak

Eranskina: Etxearen mendeetako trantsizioak Baskonia kontinentalean

 

V. TEILATUA

Fatxadaren harremana teilatuarekin

Teilatu motak

• Inklinazio gradua

• • Teilatuaren bilakaera historikoa Orreagan (N)

• Isurialdeen forma eta kopurua. Urak, isuriak

• • Klimaren faktorea
  • Etxe multzokatuak
  • Etxebizitzaren forma
  • Isurkien kopuruaren eta estatusaren arteko erlazioa
  • Zenbait kausa
  • Isurkien kopuruaren banaketa geografikoa

1. eranskina: Teilatuaren harremana zenbait alderdi ekonomiko eta klimatikorekin

Estalkiaren materialak

• Zurezko euskarria

• Teila

• • Teilen jatorria
  • Teila bizkarduna
  • Teila laua

• Zurezko estalkia: oholak

• Harrizko estalkia: harri-losak

• Material berriak

Teilatuaren egitura

• Jakingarri nagusiak. Gailurra, kapirioak, latak

• Zutabetan bermatutako egiturak

• Egitura guraizedunak

• Igeltsuzko keretak eta gangak

Teilatu-hegalak. Boladua

Teilaturako irteera. Tximinia

Aldaketak

2. eranskina: Isurkien aniztasuna solairu angeluzuzena duten etxeetan

3. eranskina: Tximinia, erregaiak eta klima

 

VI. ZIMENDUAK ETA HORMAK

Zimenduak, oinarriak

• Oinarri gogorren gaineko zimenduak

• Sendotasun gutxiagoko oinarrien gaineko zimenduak

Hormak

• Eraikuntza-materialak

• • Harria. Hareharria, karehaitza
  • Zura. Aizkola
  • Lurra, adreilua, pezoa eta hesia

• Zurezko bilbapenak dituzten hormak

• Harlanduzko hormak

• Morteroak

• Hormen eraikuntza

• Hormen luzitua

• Hormak, gaur egun

• Leize-zuloak

Zurezko barne-egitura

• Zuraren erabilera zabaldua

• Zur motak

• Altzarria

• Egitura. Hagak, pilareak

Barruko hormak eta tabikeak. Hesiak, tabikeak

Zoruak

• Zorua sarreran eta ukuiluan

• Zorua etxebizitzan

Eskailerak

• Barruko eskailerak

• Kanpoko eskailerak

• Hiriko etxebizitzetako eskailerak

Sabaiak

• Oholezko sabaiak

• Gangatilazko sabaiak

Eraikuntza-materialen jatorria

• Harria. Kareharria, hareharria

• Karea eta igeltsua. Karea, igeltsua

• Zura. Haritza

• Teila, adreilua eta pezoa

• Material berriak

 

VII. ATEAK ETA LEIHOAK

Etxearen hutsuneen orientazioa

Hutsuneen banaketa fatxadan

Hutsuneak

• Ate nagusia. Ateak, albateak

• • Araba
  • Bizkaia
  • Gipuzkoa
  • Nafarroa
  • Baskonia kontinentala

• Leihoak. Leihoak, leihatilak

• • Araba
  • Bizkaia
  • Gipuzkoa
  • Nafarroa
  • Baskonia kontinentala

• Balkoiak

Barruko ateak

Ateak eta leihoak ixteko sistemak

• Sarrerako atearen edo ate nagusiaren itxiera

• • Trangak. Trangak
  • Sarrailak
  • Beste itxiera batzuk. Maratilak, txaramelak

• Barruko ateen itxiera. Kisketak

• Leihoen itxiera. Maratilak, trabelak

• Babeserako hesiak

Aldaketa berriak

 

VIII. ETXEAREN BARRUKO BANAKETA

Jakingarri nagusiak

Landa-eremuko etxeak

• Bizkaia

• • Abeltzaintza nagusi den inguruetako etxeak. Enkarterri eta Arratia-Orozko
  • Nekazaritza nagusi den inguruetako etxeak. Uribe, Busturialdea eta Durangaldea

• Gipuzkoa

• • Goierri
  • Debagoiena eta Deba Erdialdekoa
  • Oria Erdialdekoa
  • Donostia eta Bidasoa Beherea

• Baskonia kontinentala

• Araba

• • Gorbeia mendiaren inguruak
  • Arabako mendebaldea
  • Lautada
  • Mendialdea
  • Arabako Errioxa

• Nafarroa

• • Pirinioetako eremua eta Pirinioez azpiko iparraldea. Mendialdea
  • Pirinioez azpiko hegoaldea. Erdialdea
  • Hegoaldea. Erribera

Arrantzaleen etxebizitzak

Hiriguneetako etxebizitzak

Etxe modernoak

Eranskina: Etxe nobleak. Jauregiak. Jauregiak

 

IX. ETXEAREN ORNAMENTAZIOA

Jakingarri nagusiak

Kanpoko hormak. Fatxada

• Fatxada zuriberrituak eta harria agerian dutenak

• Zurezko bilbapena

• Ornamentazio landuak

• Apaingarri begetalak

Teilatua

Etxe-hegalak. Etxe-hegalak

Ateak eta leihoak

• Burdineriak

• Tailuak ateburuetan

• Hesi apaingarriak

Armarriak

Inskripzioak

Barruko dekorazioa

 

SUTONDOA ETA ETXEKO ALTZARIAK

X. SUTONDOA, ARGIZTAPENA ETA SUKALDEA

Beheko sua, supazterra

• Izenak

• Sutondoak hartzen duen lekua

• • Erdiko sutondoa
  • Alboko sutondoa
  • Deskribapena

• Sutondoan erabilitako erregaia, errekina

• • Erregairik ohikoenak
  • Mediterraneoko isurialdea

• Sua piztea edo suspertzea

• • Suharria. Pizteko sistema berriak
  • Sua suspertzea, sua izarkitzea
  • Suaren hasierako hornidura

• Sutarako egur motak edo egurketak

• Sutegiaren oinarria eta hondoa. Su azpikoa

• • Su-gibeleko harria

• • • Apaindurak

• • Laratza

• Tximinia eta keen irteera. Tximinia

• • Beheko suaren tximinia
  • Sukalde ekonomikoaren tximinia
  • Tximiniaren garbiketa

Ogia egiteko labea, ogi-labea

• Labeak hartzen duen lekua eta haren forma

• • Labeak sukaldean edo etxeari atxikita
  • Labe exentuak

• Labearen eraikuntza-materialak

• Labearen erabilera

Etxearen argiztapena. Etxeko argia

• Antzinako argitzapen-prozedurak: azaoa

• Oliozko lanpara edo argiontzia, kriseilua

• Kandelak

• Petroliozko argiontzia, petrolio-ontzia

• Karburozko lanpara, karburo-argia

• Argi elektrikoa

Sukaldea, ezkaratza

• Su txikiak

• Sukalde ekonomikoak eta geroko trantsizioak

• Sukaldea, familia-bizitzaren ardatza

 

XI. SUTONDOKO ETA ETXEKO ALTZARIEN MULTZOA

Sutondoko tresneria

• Bi herritako arketipoa

• • Beasain (G)
  • Zangoza (N)

• Izenak eta deskribapena

• • Suburdinak
  • Zondokoak
  • Burdin-kakoa
  • Sutegiko pala, burtzina
  • Hiruzangoa
  • Danbolina
  • Opilen parrila, talopalea, taloburnia
  • Gerrenak, parrila, burruntzia
  • Errautsaren pala, pala
  • Hauspoa
  • Galdara, pertza, eltzea
  • Kobrezko berogailua

Sukaldeko altzariak

• Aulkia, zizeilua eta beste eserleku batzuk

• Sukaltarria, harraska

• Haustegia, hautsontzia

• Pegartegia, edarrategia

• Mahaiak eta beste elementu batzuk

• • Mahaiak
  • Oramahaiak
  • Latak, lukainka-haga

• Armairuak, arasak eta zapaldak

• • Ontzitegiak, apala
  • Arasa
  • Arasa

• Hoztegia eta haren bilakaera

Sukaldeko hatuak

• Tximiniaren apainketa. Tximini-zapia

• Mentsulan, kanpaian edo sutondoan kokatutako objektuak. Tximini-uztarria

• Hatuei buruzko jakingarri nagusiak

• Arreoaren deskribapenak

• • Baskonia kontinentala
  • Bizkaia
  • Araba
  • Gipuzkoa
  • Nafarroa

• Sukaldeko altzarien artisau-fabrikazioa

• • Etxeko fabrikazioa
  • Etxetik kanpoko fabrikazioa

• Trantsizioak etxeko hatuetan eta altzarietan

 

XII. ALTZARIEN MULTZOA: EGONGELA, LOGELAK ETA GARBIKETA

Egongelako edo jangelako hatuak

• Altzariak

• Irudi erlijiosoak

• Familia-argazkiak agerian

Logelako hatuak

• Logela, gela gisa

• Jakingarri nagusiak

• Oheak

• Kutxak, komodak eta armairuak. Eskapolota, arropa-kutxa

• Altzari laguntzaileak

• • Konketa mugikorra

• Gortinak eta alfonbrak

• Irudi erlijiosoak

• • Gurutzefika, gurutzea
  • Koadro edo estanpa erlijiosoak
  • Argazkiak
  • Ur bedeinkatuaren ontzia

Garbigela eta hango hatuak

• Irola edo komuna

• Garbigela

• Bainugelaren eta hango hatuen trantsizioa

Musika-tresnak. Irratia, telebista eta teknologia berriak

• Musika-tresnak

• Irratia, telebista eta teknologia berriak

 

XIII. ETXEAREN GARBIKETA, ARROPA ETA BAXERA

Etxearen garbiketa

• Etxearen garbiketa, muturreraino eraman, garbi-ikuzia

• • Garbiketako produktuak eta tresnak
  • Eguneroko garbiketa eta asterokoa
  • Garbiketa orokorra eta data seinalatuetakoa
  • Desintsektazioa

• Zoruen garbiketa

• • Erraztatzea. Ginarrea, erratza
  • Fregatzea eta hareztatzea
  • Ezkoztatzea

• Fatxadak eta barnealdeak kareztatzea, zuritzea eta pintatzea

Arroparen garbiketa

• Arroparen garbiketa errekan edo latsarri publikoan

• Bokata-jotzaile edo latsariak

• Bokata jotzea, lixiba jotzea

• • Izenak
  • Trantsizioak

• Secado y planchado de la ropa

• Teñido doméstico de la ropa

Lavado de la vajilla, harrikoa egin

• Lavadoras y lavavajillas

 

CONSTRUCCIONES ANEJAS A LA CASA

XIV. ESPACIOS PARA LABORES AGRÍCOLAS Y CONSTRUCCIONES COMPLEMENTARIAS

Espacios domésticos para aperos, productos y ganado

• Portal y carrejo. Atariko tresneria

• Desván o sobrao, ganbara

• Establo, korta, ikuilua

Construcciones complementarias

• Generalidades

• Cuadras, corrales, descubiertos

• Cabañas, bordas o pajares. Lastategia

• Chabolas, etxeordeak, tejabanak

• Estercolero, ongarritegia

• Gallinero, oilategia

• Cochiquera, txerritokia

• Cobertizo para ovejas, artegia

• Abejeras, erlategiak

• Animales domésticos que guardan la casa

• Lagos y bodegas

• Pozos

• Refugios y cabañas de campo. Txabolak

Apéndice 1: Corrales de campo en Navarra

Apéndice 2: Hórreos, garaiak

Apéndice 3: Chabolas de carboneros, ikazkinen txabolak

 

CREENCIAS Y RITOS DOMÉSTICOS

XV. RITOS ENTORNO AL FUEGO DOMÉSTICO

Las brasas del hogar. Sua biltzen, sua batzen

El fuego del hogar en días señalados

• El tronco de Navidad. Gabon-subila

• El fuego nuevo de Pascua. Su berria

Incorporación a la casa de un animal recién adquirido. Etxerako izan

 

XVI. SÍMBOLOS PROTECTORES DE LA CASA

Ritos al iniciar la construcción de la casa

Ritos al finalizar el tejado. Monjorra, bizkar-festa

Bendición de la casa

Ritos contra la tormenta y el rayo

• El hacha con el filo apuntando a la tormenta. Aizkora ahoaz gorantza

• Piedras contra la tormenta. Tximistarri

• Sanjuan haritza, el roble de San Juan

• Quema de hierbas el día de San Juan

• Arantza zuria, espino albar

• Laurel bendecido, ereinotz bedeinkatua

• Quema del laurel bendecido

• Eguzki-lorea, flor de cardo

Ritos religiosos de protección de la casa

• El agua bendita, ur bedeinkatua

• Las candelas bendecidas, kandela bedeinkatua

• Invocaciones a Santa Bárbara

• Conjuros. Campanas

Símbolos e imágenes religiosas

• Cruces

• Placas del Sagrado Corazón. Ateko Jesusen Bihotza

 

FAMILIA

XVII. FAMILIA Y PARENTESCO

Familia. Parentesco. Parentela

• En localidades vascófonas

• • Etxekoak
  • Familia/sendia
  • Senitartekoak/ahaideak

• En localidades castellanohablantes

• • Familia
  • Parentesco
  • Parentela
  • Otros parentescos

• Extensión de la comunidad familiar

Nombres y grados de parentesco

• Denominaciones euskéricas

• Denominaciones castellanas

Nombres familiares

• Nombre familiar o apellido

• Nombres de pila más usuales

• Cómo se nombran las personas

• • Apodos, ezizenak

• Apellido de la mujer casada

Nombres y fórmulas entre parientes

• De los hijos a los padres

• De los esposos entre sí

• De los padres a los hijos

• Tratamientos

• • Berori/berorika (usted)
  • Zu/zuka (usted-tú)
  • Hitanoa/hika (tuteo coloquial)
  • Alteración en el tratamiento
  • Otros tratamientos. Las almas en pena

 

XVIII. PATRIMONIO FAMILIAR Y SU TRANSMISIÓN

Patrimonio familiar. Ondasunak

• Concepto de patrimonio familiar

• Conservación e indivisión del patrimonio familiar

• Enajenación de los bienes troncales

Condominio de bienes aportados al matrimonio. Dana biona

• Consentimiento de la mujer para la enajenación de bienes

• Transiciones

Capitulaciones o mandas matrimoniales, ezkonpapera

• Capitulaciones matrimoniales

• Mandas matrimoniales

• Transformaciones

Libertad de testar y troncalidad en el régimen foral. Trongaleko ondasunak

• La elección del heredero. Premua, andregaia. Etxegaia

• Cohabitación de los matrimonios mayor y joven

• El heredero y los demás hijos

• Testamento de hermandad. Alkar-poderoso

Testamento en territorio en régimen de derecho común

• Sistema hereditario

• Cohabitación de los matrimonios mayor y joven

• El heredero y los demás hijos

• Situación del cónyuge superviviente

La sucesión intestada

La sucesión de hijos naturales, seme bortak

Testamento del tío sin hijos

Testamento a favor de no parientes

 

XIX. VIDA Y FUNCIONES DE LOS ESPOSOS

Vida en común de los esposos

• Vida en común en el trabajo

• Vida en común en los días festivos

• Colocación de la mujer en la mesa

Funciones y ocupaciones del marido y de la esposa

• Funciones y ocupaciones del marido

• Funciones y ocupaciones de la mujer

Autoridad en la sociedad conyugal

• Derechos cuasiparitarios

• Dominación del marido por la mujer

• Desavenencias conyugales

• • Causas de las desavenencias o enfados
  • Separaciones matrimoniales

• Cortesía y etiqueta

Vida social de los esposos

• Vida social conjunta

• Relaciones de las mujeres casadas

• Relaciones de los hombres casados

• Situación actual

Autoridad de los padres sobre los hijos. Gurasoen aginpidea

• Autoridad cuasiabsoluta o autoridad compartida

• Transmisión de la autoridad

• Patria potestad y emancipación

• Signos de respeto hacia los mayores

• Relación tío-sobrino

La educación de los niños

• Papel principal de la mujer

• Reparto de responsabilidades entre los padres

• Formación del peculio personal

Papel de la mujer en la transmisión de los valores y creencias

• Papel del hombre en la transmisión cultural

La adopción. Urikoak, bortes

• Frecuencia y denominaciones

• Consideraciones generales

• Motivaciones

• • Sustitución del niño muerto
  • Causas económicas o razones benéficas
  • Matrimonios sin hijos
  • Adopciones temporales

• Adopción de parientes

Transformaciones en la familia y en las costumbres

• Disminución de la actividad agraria

• Bienes y herencia

• Trabajo de la mujer fuera de casa

• Solapamiento de generaciones y estructura familiar

• Relaciones entre padres e hijos. La autoridad paterna

• Los ritos de paso en la actualidad

• La religiosidad hoy en día

• Tradición oral, educación y escuela

• Cambios de costumbres

 

XX. RELACIONES CON LA FAMILIA Y LOS PARIENTES

Relaciones con la familia

• Intervención de los padres de los esposos

• • Desavenencias

• Tratamiento y atenciones para con los suegros

Relaciones de los consortes con sus familias de origen

Reuniones de parientes

• Calendario festivo

• Reuniones con motivo de ritos de paso

• • Ceremonias funerarias

Orden de los parientes en las ceremonias

• Orden de los parientes en las bodas

• Orden de los parientes en los bautizos. Apadrinamiento

• Orden de los parientes en los cortejos fúnebres

• Marcas de duelo y su duración

Recuerdos históricos de la casa y de la familia

• Recuerdos de los antepasados

• Recuerdos de casas singulares del vecindario

• Leyendas relativas a la casa y a sus antiguos moradores

• • La casa más antigua de la localidad

• La memoria de los antepasados de la casa. Gure arbasoak

• Obligaciones para con los antepasados

• Etxeko sepulturea. La sepultura de la casa

• Aniversarios

• Ofrendas

• • Ofrenda de pan
  • Ofrenda de luz y de limosna

• El culto a los difuntos de la familia hoy día

Recuerdos de familia

• Fotografías y diplomas

• Ropa, vajilla y enseres

• Prendas y objetos significativos

• • Joyas

• Objetos religiosos y funerarios

 

XXI. HONOR DE LA FAMILIA

Honor de la casa y de la familia. Etxearen ondra

• Sentimiento del honor de la casa y de la familia

• Solidaridad entre parientes

• • Labores agrícolas y trabajos urgentes. Estukurako beharrak
  • Desgracia, enfermedad grave o muerte
  • Orfandad. Umezurtzak
  • Ayuda económica

• Parientes ricos y parientes pobres

• • Prestación de ayuda
  • Indiferencia

• Los parientes emigrados

• • Regreso a la casa familiar

• Cumplimientos y visitas. Bisitak

• Querellas y reconciliación. Haserreak eta konponketak

• • Motivaciones de las desavenencias
  • Consecuencias de las desavenencias
  • Resolución de las desavenencias
  • Ofensas

• El Consejo de Familia. Biltzea

Efectos del parentesco

• Hospitalidad

• • Visitas ordinarias
  • Fiestas patronales y navideñas
  • Estudios

• Pago de deudas

• Valor del testimonio entre parientes

• Condición de los ancianos y enfermos

• • Transiciones

• Los criados, morroiak

• • Relaciones entre dueños y criados
  • Contratación de criados

• Las criadas, neskatoak

• Contratación de obreros temporales

• Contratación de artesanos. Arotzak, harginak