Otras fórmulas en euskera
De Altzai (Ip) provienen estas tres fórmulas, comptines, utilizadas para señalar a quién le toca iniciar el juego:
- Mündüna, mündüna
- Mikrela, txantxeta
- Porreta, Kastilla xibau (1)
- Feida, Zeida
- Madama, litxerra (2)
- Flikun, Flakun
- Berza tuba.
- (1) Xibau, cheval en béarnais. (2) Litxerra, plat long pour cuire les rôtis.
- Niña buba
- Kattalina
- nor da hila?
- Maialanda.
- Barda zer jan dü?
- Aza eta porrü
- jan eta dolü.
- Niña buba / Catalina / ¿quién ha muerto? / Maialanda. / ¿Qué comió anoche? / Berza y puerro / comió y se dolió.
- Kirra jurra
- mirra zafia
- patapena patapi.
De Lekunberri (N):
- Kuku miku
- anda miku
- txantxa perro
- kastellano,
- plon plan ikusi el'erdie
- lagun txarran erdie
- puzkarrena putz
- ladrón.
De Lekeitio (B):
- Kiku, biku-ganianiku,
- txorijak umiak basuan ditu,
- txantxi-parra kasti-llano,
- bidian bidian kanta-soño
- erla, erla, tiki, taka, pist[1].
Las tres siguientes proceden de Ondarroa (B), la primera de ellas relacionada con las anteriores:
- * Kukumiko añaneko txantxa parra,
- kastellana miramira guardasol
- eskubatian
- un capón
- billotsa errosa capotita hermosa.
También se decía en lugar de «un capón», «veinticinco y un capón».
- * Kukumiko kañola kañaberia larosa,
- pitxoke ta pitxoke, jaunak nora zuazte.
- Kalian gora kalian bera, biribiltxua
- [alkate.
- Eskuan daukat auzixa, poltzan
- [urregorrixa,
- amumatxoak balekixa, atako letzake
- [begixa.
- * Sagarrian, pagadian, dres, kundrá.
Esta tercera, muy breve, solamente era utilizada por niños pequeños.
En esta otra, que procede de Ataun (G), predomina el castellano:
- Dondonite
- sakiti fuera
- tú si quieres
- sales fuera
- por las puertas
- de madera
- sagarra, manzana
- una, dos, tres
- fuera[2].
En Goizueta (N) recuerdan una breve fórmula que comprende tan solo los dos primeros versos de la anterior:
- Don do nil
- sakitin fuera.
La siguiente versión fue recogida por Lekuona[3] sin especificar localidad:
- Don do nil
- sakitin fuera.
Otra fórmula similar:
- Don don niten
- sakiti sakiti fuera,
- Doña Petra Salamuera,
- tú quisiera, si era fuera. (Berastegi-G)
Más versiones:
- Mingala, mingala
- tu te la fa
- itturritik behera
- joan ta ¡fuera! (Lekunberri-N)
- Jesukriston baratzan
- aza burue loratzen
- aitatxo, amatxo,
- purra, purra
- itxito. (Zerain-G)
En Ataun (G) se han recogido las tres siguientes:* Harrapaketan berriketan zarie zertan
- * Harrapaketan berriketan
- zarie zertan
- hamalau erregaletan
- horra bada bertan.
También en el primer verso «bertan» por «berriketan».
- * Ezkutaketan ketan
- denok jolasketan
- batzuek aldamenetan
- zu bakarrik bertan.
- * Ezkutaketan berriketan
- zarie zertan
- hamalau erregaletan
- horra bada bertan.
La siguiente se utilizaba en Erasun (N) para determinar quién debía ser el perseguidor en un juego de escondite conocido como «Altxaketa»: «Ruxe - muxe - errote - kabe - lore - viene - kox».
Al que le correspondía kox se le excluía del corro, y así, sucesivamente, se repetía hasta que quedase solamente uno[4].
En Leitza (N) utilizaban esta otra para jugar a «Balea»: «Gaztañe - gora- bera- txipitin - txapatan - fuera».
El señalado con el fuera quedaba excluido del círculo en el que se efectuaba el sorteo. Así continuaba éste hasta que sólo quedase un niño que recibía el nombre de betetzen y era el encargado de tratar de capturar a los demás[5].
Esta misma versión la cita Aingeru Irigaray[6]: «Gaztaiña gora bera txikitun txakutun fuera».
Una más, ésta de Maya (N): «Gaztaña, txikitin, xakutun fuera»[7].
El «Bule» era un juego de escondite en San Sebastián (G). Se empezaba por hacer el sorteo para designar el que había de ser para, cantando: «Don don, candel, barriola, barriola plust»[8].
En Oiartzun (G)[9] y Elizondo (G)[10] se conocen fórmulas prácticamente idénticas a la anterior.
De Arraioz (N) procede esta otra:
- Bat, birle, iru, lau,
- ezkontzen da mundu hau,
- arrotoña fraile,
- kukua meza emaile,
- ukiki, ukiki,
- katu zarra miliki.
- Uno, dos, tres, cuatro, / se casa este mundo, / la rata es fraile / el cuclillo el celebrante, / ukiki, ukiki, / el gato viejo se lame.
Las siguientes son de Abadiano (B):
- * Antontxu, Antontxu zara zu
- kuartillu t'erdigaitik
- oia saldu dozu.
- Aitte datorrenian, pian
- ama datorrenian, nian.
- Etxetik kanpora
- bialduko zaittu.
- * Txilin txili mañe
- bijjer santa Mañe
- etzi Domu Santu
- umien zuluen sartu
- ama negarrez
- aitte dolorez
- abadie kantuen
- enrielen pozez.
* Sorgiña piruliña erratza gaiñean ipurdia zikiña kapela buruan. Sorgiña, sorgiña, ipurdia zikiña ezetz harrapatu? Tentela zara zu.
En Andoain (G)230 para echar suertes para el juego recitaban:
Isabela, Manuela Catalina veinte; veinte bulete,
zipi-zipiton,
Martin zapatón, carnabela trompeta lau kirikon.
Lau kiri Andrés, bost si sila gurutze,
enonita santagurutze,
enonita santa gurutze.
Además de las fórmulas recogidas por Manuel Lekuona citadas con anterioridad, a continuación se mencionan otras, algunas de ellas del mismo estilo que las precedentes. En ningún caso se cita su lugar de procedencia, sin embargo se incluyen por su interés231.* Pin-pon, lau seron;
tres sardinas y un capón; saltxa-pika, tortolika
de putzon.* Don-don kikelabon;
saltsa-luka, esla-buka buka, madre, saltsa-bon; likan-likan, tortolikan... Bran-brutx!* Don-don, kikilikon; saltsa-pica, tortolica... Bran-brutx!
- Don-don, ke-bon; attona Martxelon; kiski-ti, kaska
kaska-melon.
230 LEF.
231 LEKUONA, «las canciones infantiles», cit., pp. 138-142. * Don-don, kikilikon; tartali kopulente, attona Martxelon kañabera-kañabera lau pilikon;
mizketan-mizketan koxka melon.* Don-don-don; bera-bera baña cuatro ríos que hay en Prantzia arre matxube, arre mandube don-don-don que se salga usted.
- Pin-ion, la-Va la-Valentzia; aquí Española Prantzia; pone-pone así aberia opendi. Pin-pon, Don Vicente Don.
- Dona-dona Isabela Manuela, Catalina;
veinte bonete,
zipi-zipitón
Martín-zapatón, kañabela tronpeta, lau kirikon;
zaku zar batian iru gizon;
lau kiri-andre
bost señala gurutze Elduñeta Santa Gurutze.* Dingi-lingo mañe bijar Santa Mañe etzi San Andres, abadie kantuan, umia zilluan; atte samiñez,
ama negarrez. Din-dana.* Elie,
errotan gari berrie,
Antziola ko oyan azpin aingeru kaska-zurie.* Arrelando-lando Marikita buscando; cinco compañía;
emen gatoz lau
kanpae-joten bi;'emaizu limosnia Jaungoikuagaitik.* Otsailko-otsailko,
nik otzoa biek ilko•,
okela bat eta okela bi nere burruntzie bete bedi.* Txixta-mixta, organixta; emen ez dagola, or dagola.
- Mix-mix, Erramix; arratoia kolkoan;
ematen, ematen, ematen... neronei ematen.* Iru ta iru, sei iru bederatzi amar emeretzi, bat ogei;
kixkili ta mixkili irurogei.* Iru ta iru sei, iru bederatzi, amar emeretzi, bat ogei,
bost egun,
sei milla,
atxuketa-billa. Ku-ku!* Kurrillo-kurrillo lepo-luze; Naparro-naparro bide-luze.
- Fuera fuera,
xexena fuera;
adarra motxa punta-zorrotxa... Arrapatzen ba-zaitut, arrapatzen ba-zaitut, bertan-bertan ilko zaitut.* Txan-txin-txibirin, Bilbo'ra ba, une. Txan-txin-txibirin zer eiten? Txan-txin-txibirin makillatxuek txan-txin-txibirin ekarten.
- Txin-txirikitin txorie, txoritxo txilibitarie...
Erein nuen ogie oso arlo aundie.
uste nuen eun anega, imiña bat zan guztie imiña bat zan guztie... Txin-txirikitin, txorie, txoritxo txilibitarie.
El mismo Lekuona en otro texto citado con anterioridad varias veces, incluye estas otras232:* Bolinén-bolinén, fardín-fardín, gordín-gordín... álere báskuné. Ke burdún, ke bardán,
arruá lo burdún; turún-tarán, taríariarán...
álere báskuné... prantsés-euskálduné...* Anianda-manianda
Maria itsusia ohean da•, leio ttipi, xapatera minje, atxipotin zillarra
Añato ŕen bearra...
Opilttuttela billatu!* Arla-marla, etxola kamala, betria gliga, truntxa muntxa,
errota kafia, linjera kostera!* Pin-pin txoria txori papo-gorria, lan jan, koinata, txori-saltza on bat da.
- Din-dan, balan dan Balerakoak elizan,
elizakoak kanpoan:
— Betiri buru gogorra, non duk ire beorra? — Antxet zagok
lau-zangoz ipurdi-gora.* Kadira-kadira lumatxa, Txantxin-txarreko neskatxa. Upa! Upa! Mariaño!
Aingeru Irigaray recoge una versión más, empleada cuando se juega «Kukuka» para saber a quién le toca hacer de bete:
232 LEKUONA, «La Poesía Popular Vasca, cit., pp. 138-139.Dobela, dobela, kina, kina,
eskola, erregina, kondesina, bina, bin, keko argin, Salamanka,
tripili trapala, aingeru guarda, para ti dama233.
También aparecen citadas por este mismo autor las siguientes fórmulas recogidas en el Valle de Salazar (N):* Martin bonbin
errege ta sorgin,
tipula ta gatza,
Martin purdilatza.
Se utiliza en un juego parecido al golf «Kalika iokoa». Sirve para distribuir los participantes en dos bandos. La declama cada uno de los jefes de equipo y aquél a quien corresponda la última sílaba pasa al grupo del recitador.* Don, don bakadon Isabela Manuela, itipiti apata
kaskaren trella
kanaderan trompeta, lau kirikol.* Ardo mardo
kin, kin, kin,
porta ziri porta min, xere, mere, petxe234.
Esta otra la aporta Azkue y fue recogida en Murelaga (B):
Don don kandel,
mitro miko muskatel, txiribiri gaña
norezikan baña
pera paruala
txiribon txiribon235.
233 APAT-ECHEBARNE, Noticias y viejos textos, op. cit., pp. 170171.
234 Ibidem, p. 175. El P. Donostia cita una versión prácticamente idéntica para Sara (Ip): «Martín bonbin / erregeren sorgin / Tipula ta gatz / Martín ipurdi late.. Cfr. APD. Cuad. 3, ficha 334.
233 AZKUE, Euskalerriaren Yakintza, IV, op. cit., p. 306.
- ↑ Ibidem, ficha 949.
- ↑ Pili ARIN BAZTARRIKA. Ataungo jotas tradizionalak. Donostia, 1985, p. 30.
- ↑ LEKUONA, «Las canciones infantiles», cit., p. 139.
- ↑ Juan GARMENDIA LARRAÑAGA. Juegos juveniles» in AEF, XXXIII (1985-86) p. 25.
- ↑ Ibídem.
- ↑ APAT-ECHEBARNE, Noticias y viejos textos, op. cit., p. 242.
- ↑ APD. Cuad. 3, ficha 288.
- ↑ José de ELIZONDO. «Folklore donostiarra. Juegos de la infancia» in Euskalerriaren Alde, XVIII (1985) p. 298.
- ↑ Manuel de LEKUONA. «Cantares populares» in AEF, X (1930) p. 67.
- ↑ APD. Cuad. 3, ficha 356.