Diferencia entre revisiones de «Ganado porcino»

De Atlas Etnográfico de Vasconia
Saltar a: navegación, buscar
(Página creada con « <div align="right">'''↵''' Volver al apartado principal</div> {{#bookTitle:Ganaderia y pastoreo en Vasconia|Ganaderia_y_pa...»)
 
 
(No se muestran 6 ediciones intermedias del mismo usuario)
Línea 1: Línea 1:
 +
== Crías ==
  
 +
=== Ahardia ===
 +
 +
En lengua vasca se recoge en varias localidades ''ahardi (aardi) ''(Astigarraga, Ezkio, Getaria, Telleriarte-G; Ezkurra-N; Liginaga-Z) para dar nombre a la cría de cerda hembra joven o ejemplares hembra de porcino en general. También se ha registrado para el mismo uso la palabra ''ahardiko (aardiko) ''(Mezkiritz, Ultzama-N). Se ha consignado asimismo ''ahartama (artama) ''(Mezkiritz) para la cerda hembra.
 +
 +
Se atestigua la denominación ''aharkela (arkela, arkala, arkila) ''(Orozko, Urduliz-B; Arraioz-N) para referirse a la hembra, sea cría o de más edad. También es utilizado este término en algunas localidades para llamar a la cría hembra (Bera-N). Puede aparecer para hacer referencia a animal macho (Amorebieta-Etxano-B).
 +
 +
=== Aketza ===
 +
 +
Llaman ''aketz (aketx) ''(Hondarribia-G; Sara-L; Arraioz, Ezkurra, Larraun, Ultzama-N) al verraco.
 +
 +
Se denomina, a su vez, ''akezgai ''(Sara-L) a la cría de cerdo macho hasta que cumple los seis meses de edad.
 +
 +
=== Cocha, cocho. Cochina, cochino ===
 +
 +
Designan ''cocha ''(Bernedo, Moreda-A; Améscoa, Lezaun, Roncal-N) a la cerda hembra. Es también muy usada la denominación ''cocho (cucho) ''(Apellániz, Bernedo, Moreda-A; Abanto, Galdames, Muskiz, Zierbena-B; Allo-N) para hacer referencia al cerdo macho.
 +
 +
Utilizan los términos ''cochino ''o ''cochinillo ''(Ribera Alta-A; Aoiz-N) para la cría recién nacida del cerdo, hasta los dos o tres meses. De forma parecida llaman ''cuchillo ''(Abanto, Galdames, Muskiz, Zierbena-B) a la cría pequeña. Se usa también ''cochino ''(Apodaca-A) para el cerdo macho.
 +
 +
Llaman ''chon ''o ''chona ''(Abanto, Carranza, Galdames, Muskiz, Zierbena-B) al macho o hembra, respectivamente, del ganado de cerda de más de un año de edad. Se identifica con ''chona primeriza ''(Carranza) a la que pare por primera vez.
 +
 +
Denominan ''cuto ''(Aoiz, Mélida, Roncal, Sangüesa, San Martín de Unx-N) al ejemplar del ganado porcino en general.
 +
 +
Se llama ''churri ''o ''churrín ''(Apellániz, Bernedo, Urkabustaiz-A) al cerdo joven, hasta más o menos los dos años de edad.
 +
 +
Se refieren con ''guarro ''(Urkabustaiz) al ejemplar macho. Es ''gorrín (gurrín, gurrí) ''o ''gorrina ''(Apellániz, Bernedo, Urkabustaiz-A; Carranza-B; Allo, Aoiz, Améscoa, Lezaun, Mélida, Roncal, Sangüesa, San Martín de Unx-N) la cría macho o hembra, respectivamente, de la cerda, hasta que cumple dos o tres meses. Se puede usar con ejemplares de cerdos jóvenes, hasta los dos años de edad.
 +
 +
El término ''cetón ''(Urkabustaiz) se utiliza referido al cerdo pequeño o gorrín. Se denomina ''tetón ''o ''tetona ''(Agurain, Apellániz, Berganzo, Moreda, Treviño, Urkabustaiz-A) a la cría recién nacida, hasta los dos meses de edad. Llaman ''marzal ''(Lezaun) a la nacida entre enero y marzo. En otras localidades se consigna que este término sirve para denominar a los animales de medio año de edad (Urkabustaiz).
 +
 +
Se emplea ''primal ''o ''primala ''(Agurain, Apellániz, Araia, Berganzo, Bernedo, Treviño, Urkabustaiz-A; Améscoa-N) con el ejemplar joven, macho o hembra, desde los seis u ocho meses hasta los dos años.
 +
 +
== Adultos ==
 +
 +
=== Txerria. Urdea ===
 +
 +
''Txerri, txarri, zerri (xerri) ''(Amorebieta-Etxano, Buia-Bilbao, Fruiz-B; Dohozti-BN; Beasain, Hondarribia-G; Ezkurra, Izurdiaga-N) es la denominación general para el ganado de cerda en lengua vasca. Puede utilizarse para las crías que aún maman (Liginaga-Z), aunque para este último caso hacen más bien uso de términos como ''txerri tipi (zerri tipi) ''(Dohozti-BN).
 +
 +
Se emplea también en zona castellanoparlante ''charri ''(Apellániz, Apodaca, Urkabustaiz-A) para hacer referencia al cerdo (macho). Llaman también ''charro ''(Apodaca, Urkabustaiz) a este mismo animal.
 +
 +
Aluden con ''txerri gizen ''(Larraun-N) al cerdo que se utiliza para ser cebado, que se sacrificará para consumirlo. Se consigna asimismo ''txerri apo ''o el compuesto ''txerrapo (txarrapo) ''(Beasain, Getaria, Oñati-G). ''Txerri kapatu (txarri kapau) ''(Zeanuri-B) sirve para señalar al cerdo macho que ha sido castrado.
 +
 +
''Txerri-ama ''o ''txerrama (txarri-ama, txerrama, txarrama, zerriama, zerrama, xerrama) ''(Amorebieta-Etxano, Urduliz, Zamudio-B; Beasain, Getaria, Oñati, Telleriarte-G; Sara-L; Larraun-N) se utiliza para denominar a la hembra; también ''txerri-makera (txarri-makera) ''(Amorebieta-Etxano-B; Ezkio-G). Llaman ''zerranza ''(Astigarraga-G) a la hembra adulta que ya ha parido.
 +
 +
''Txerrikume'', junto con ''zerrikume ''y ''txarrikume'', en todas sus variantes locales ''(txerrekome, txarrikuma, xerrikume) ''(Amorebieta-Etxano, Atxon do-Abadiano, Fruiz, Urduliz-B; Astigarraga, Beasain, Ezkio, Getaria, Hondarribia-G; Arraioz, Eugi, Izurdiaga, Ultzama-N), son los términos más generales y extendidos para denominar a la cría del cerdo. Hacen referencia en la mayoría de los casos al animal recién nacido hasta que cumple los tres o seis meses de edad (Zeanuri-B; Sara-L). Se utiliza ''txerraska ''o ''zerraska (xerraska) ''(Liginaga-Z) para nombrar a la cría de cerda de medio año.
 +
 +
Se han registrado ''apo ''(Orozko, Urduliz, Zamudio, Zeanuri-B; Ezkio-G) y ''apote ''(Astigarraga-G; Izurdiaga-N) para el cerdo padre. A su vez llaman ''barbo ''(Ezkurra-N) al cerdo macho mayor.
 +
 +
Se usa la forma ''bargasta ''(Zeanuri-B) para referirse a la cría hembra de la cerda cuando ya está crecida, ''kaskonduta, ''o a la cerda que aún no ha sido cubierta. Llaman ''txarri-bargasta ''al ejemplar hasta los seis meses. ''Makera (makerra) ''(Zamudio, Zeanuri-B) es la cerda madre. También se atestigua este término en zona castellanoparlante, ''maquera (maqueta) ''(Ayala, Apellániz, Apodaca, Urkabustaiz-A; Carranza-B).
 +
 +
El término ''bargo ''(Ultzama-N) hace referencia a la cría macho, desde los cinco o seis meses hasta alrededor del año (Dohozti-BN; Sara-L; Ultzama-N). En algún lugar se registra su uso para referirse también a la hembra (Larraun-N).
 +
 +
Denominan ''urde ''(Dohozti-BN; Liginaga-Z) generalmente a la cerda. También se utiliza ''urdeama (urdama) ''(Arraioz, Eugi, Ultzama-N).
 +
 +
Llaman ''urrixa (urriza) ''al ejemplar hembra del ganado porcino (Sara-L). Se utiliza la denominación ''ordots (ordotx, oots) ''(Amorebieta-Etxano, Atxondo-Abadiano, Urduliz-B; Astigarraga, Ezkio, Getaria, Telleriarte-G; Sara-L; Arraioz, Bera, Eugi, Ezkurra, Mezkiritz, Ultzama-N; Liginaga-Z) para referirse a las crías macho de la cerda y al cerdo macho en general. Se ha consignado ''irausi (irusi) ''(Ezkio, Oñati-G) para la hembra que está en celo.
 +
 +
[[File:3.44 Zerrama bere tipiarekin. Aldude (BN) 2000.jpg|center|600px|Zerrama bere tipiarekin. Aldude (BN), 2000. Fuente: Peio Goïty, Grupos Etniker Euskalerria.]]
 +
 +
=== Cerda, cerdo ===
 +
 +
''Cerda ''y ''cerdo ''(Agurain, Ayala, Berganzo, Moreda, Urkabustaiz, Valdegovía-A; Abanto, Galdames, Muskiz, Zierbena-B; Aoiz, Mélida, Sangüesa, San Martín de Unx-N) son las formas generales en castellano para referirse al ejemplar, hembra y macho respectivamente, del ganado porcino.
 +
 +
Llaman ''cerda alta ''(Urkabustaiz-A) a la hembra cuando anda al macho. También ''barredera ''(Roncal-N) y ''barrionda ''(Apellániz-A) para la cerda que está en celo; en cambio utilizan ''baldera ''(Urkabustaiz) para la que no pare.
 +
 +
Se alude con ''cerdito ''(Ayala-A; Abanto, Galdames, Muskiz, Zierbena-B) a la cría macho del cerdo.
 +
 +
Se hace uso de ''puerca ''y ''puerco ''(Moreda-A) para la hembra y el macho, respectivamente, del ganado de cerda.
 +
 +
Nombran ''rostrizo ''o ''rostriza ''(Apellániz, Moreda, Valdegovía-A) a la cría macho y hembra, respectivamente. Se utilizan los términos ''crión ''o ''criona ''(Valdegovía).
 +
 +
Llaman ''marrancho ''o ''marrancha ''(Apellániz-A; Carranza-B) al ejemplar macho o hembra, según corresponda, desde los cuatro a los doce meses de edad.
 +
 +
Con la expresión ''marrano ''(Urkabustaiz-A; Abanto, Galdames, Muskiz, Zierbena-B) se refieren al macho. Recibe también el nombre ''macho'', a secas (Carranza).
 +
 +
Se llama ''verraco (varraco) ''(Apodaca, Apellániz, Berganzo, Urkabustaiz-A; Carranza-B; Sara-L; Aoiz, Lezaun, Mélida, Roncal, Sangüesa-N) al cerdo macho adulto o al que es ya padre. Se consigna en zona vascófona ''berrata ''(Liginaga-Z), procedente del francés ''verrat''.
 +
 +
Denominan ''lechona, ''también en zona vascófona (Hondarribia-G; Ezkurra, Larraun-N), a la cerda que está criando. El término ''lechón'', sin embargo, se utiliza en varias localidades (Moreda, Urkabustaiz-A; Sangüesa-N) para la cría pequeña.
 +
 +
''Galga ''(Apellániz-A) es la cerda joven y flaca.
  
  
 
<div align="right">[[Denominaciones_segun_especie_edad_y_sexo|'''↵''' Volver al apartado principal]]</div>
 
<div align="right">[[Denominaciones_segun_especie_edad_y_sexo|'''↵''' Volver al apartado principal]]</div>
{{#bookTitle:Ganaderia y pastoreo en Vasconia|Ganaderia_y_pastoreo_en_vasconia}}
+
{{#bookTitle:Ganadería y Pastoreo en Vasconia|Ganaderia_y_pastoreo_en_vasconia}}

Revisión actual del 13:30 17 jun 2019

Crías

Ahardia

En lengua vasca se recoge en varias localidades ahardi (aardi) (Astigarraga, Ezkio, Getaria, Telleriarte-G; Ezkurra-N; Liginaga-Z) para dar nombre a la cría de cerda hembra joven o ejemplares hembra de porcino en general. También se ha registrado para el mismo uso la palabra ahardiko (aardiko) (Mezkiritz, Ultzama-N). Se ha consignado asimismo ahartama (artama) (Mezkiritz) para la cerda hembra.

Se atestigua la denominación aharkela (arkela, arkala, arkila) (Orozko, Urduliz-B; Arraioz-N) para referirse a la hembra, sea cría o de más edad. También es utilizado este término en algunas localidades para llamar a la cría hembra (Bera-N). Puede aparecer para hacer referencia a animal macho (Amorebieta-Etxano-B).

Aketza

Llaman aketz (aketx) (Hondarribia-G; Sara-L; Arraioz, Ezkurra, Larraun, Ultzama-N) al verraco.

Se denomina, a su vez, akezgai (Sara-L) a la cría de cerdo macho hasta que cumple los seis meses de edad.

Cocha, cocho. Cochina, cochino

Designan cocha (Bernedo, Moreda-A; Améscoa, Lezaun, Roncal-N) a la cerda hembra. Es también muy usada la denominación cocho (cucho) (Apellániz, Bernedo, Moreda-A; Abanto, Galdames, Muskiz, Zierbena-B; Allo-N) para hacer referencia al cerdo macho.

Utilizan los términos cochino o cochinillo (Ribera Alta-A; Aoiz-N) para la cría recién nacida del cerdo, hasta los dos o tres meses. De forma parecida llaman cuchillo (Abanto, Galdames, Muskiz, Zierbena-B) a la cría pequeña. Se usa también cochino (Apodaca-A) para el cerdo macho.

Llaman chon o chona (Abanto, Carranza, Galdames, Muskiz, Zierbena-B) al macho o hembra, respectivamente, del ganado de cerda de más de un año de edad. Se identifica con chona primeriza (Carranza) a la que pare por primera vez.

Denominan cuto (Aoiz, Mélida, Roncal, Sangüesa, San Martín de Unx-N) al ejemplar del ganado porcino en general.

Se llama churri o churrín (Apellániz, Bernedo, Urkabustaiz-A) al cerdo joven, hasta más o menos los dos años de edad.

Se refieren con guarro (Urkabustaiz) al ejemplar macho. Es gorrín (gurrín, gurrí) o gorrina (Apellániz, Bernedo, Urkabustaiz-A; Carranza-B; Allo, Aoiz, Améscoa, Lezaun, Mélida, Roncal, Sangüesa, San Martín de Unx-N) la cría macho o hembra, respectivamente, de la cerda, hasta que cumple dos o tres meses. Se puede usar con ejemplares de cerdos jóvenes, hasta los dos años de edad.

El término cetón (Urkabustaiz) se utiliza referido al cerdo pequeño o gorrín. Se denomina tetón o tetona (Agurain, Apellániz, Berganzo, Moreda, Treviño, Urkabustaiz-A) a la cría recién nacida, hasta los dos meses de edad. Llaman marzal (Lezaun) a la nacida entre enero y marzo. En otras localidades se consigna que este término sirve para denominar a los animales de medio año de edad (Urkabustaiz).

Se emplea primal o primala (Agurain, Apellániz, Araia, Berganzo, Bernedo, Treviño, Urkabustaiz-A; Améscoa-N) con el ejemplar joven, macho o hembra, desde los seis u ocho meses hasta los dos años.

Adultos

Txerria. Urdea

Txerri, txarri, zerri (xerri) (Amorebieta-Etxano, Buia-Bilbao, Fruiz-B; Dohozti-BN; Beasain, Hondarribia-G; Ezkurra, Izurdiaga-N) es la denominación general para el ganado de cerda en lengua vasca. Puede utilizarse para las crías que aún maman (Liginaga-Z), aunque para este último caso hacen más bien uso de términos como txerri tipi (zerri tipi) (Dohozti-BN).

Se emplea también en zona castellanoparlante charri (Apellániz, Apodaca, Urkabustaiz-A) para hacer referencia al cerdo (macho). Llaman también charro (Apodaca, Urkabustaiz) a este mismo animal.

Aluden con txerri gizen (Larraun-N) al cerdo que se utiliza para ser cebado, que se sacrificará para consumirlo. Se consigna asimismo txerri apo o el compuesto txerrapo (txarrapo) (Beasain, Getaria, Oñati-G). Txerri kapatu (txarri kapau) (Zeanuri-B) sirve para señalar al cerdo macho que ha sido castrado.

Txerri-ama o txerrama (txarri-ama, txerrama, txarrama, zerriama, zerrama, xerrama) (Amorebieta-Etxano, Urduliz, Zamudio-B; Beasain, Getaria, Oñati, Telleriarte-G; Sara-L; Larraun-N) se utiliza para denominar a la hembra; también txerri-makera (txarri-makera) (Amorebieta-Etxano-B; Ezkio-G). Llaman zerranza (Astigarraga-G) a la hembra adulta que ya ha parido.

Txerrikume, junto con zerrikume y txarrikume, en todas sus variantes locales (txerrekome, txarrikuma, xerrikume) (Amorebieta-Etxano, Atxon do-Abadiano, Fruiz, Urduliz-B; Astigarraga, Beasain, Ezkio, Getaria, Hondarribia-G; Arraioz, Eugi, Izurdiaga, Ultzama-N), son los términos más generales y extendidos para denominar a la cría del cerdo. Hacen referencia en la mayoría de los casos al animal recién nacido hasta que cumple los tres o seis meses de edad (Zeanuri-B; Sara-L). Se utiliza txerraska o zerraska (xerraska) (Liginaga-Z) para nombrar a la cría de cerda de medio año.

Se han registrado apo (Orozko, Urduliz, Zamudio, Zeanuri-B; Ezkio-G) y apote (Astigarraga-G; Izurdiaga-N) para el cerdo padre. A su vez llaman barbo (Ezkurra-N) al cerdo macho mayor.

Se usa la forma bargasta (Zeanuri-B) para referirse a la cría hembra de la cerda cuando ya está crecida, kaskonduta, o a la cerda que aún no ha sido cubierta. Llaman txarri-bargasta al ejemplar hasta los seis meses. Makera (makerra) (Zamudio, Zeanuri-B) es la cerda madre. También se atestigua este término en zona castellanoparlante, maquera (maqueta) (Ayala, Apellániz, Apodaca, Urkabustaiz-A; Carranza-B).

El término bargo (Ultzama-N) hace referencia a la cría macho, desde los cinco o seis meses hasta alrededor del año (Dohozti-BN; Sara-L; Ultzama-N). En algún lugar se registra su uso para referirse también a la hembra (Larraun-N).

Denominan urde (Dohozti-BN; Liginaga-Z) generalmente a la cerda. También se utiliza urdeama (urdama) (Arraioz, Eugi, Ultzama-N).

Llaman urrixa (urriza) al ejemplar hembra del ganado porcino (Sara-L). Se utiliza la denominación ordots (ordotx, oots) (Amorebieta-Etxano, Atxondo-Abadiano, Urduliz-B; Astigarraga, Ezkio, Getaria, Telleriarte-G; Sara-L; Arraioz, Bera, Eugi, Ezkurra, Mezkiritz, Ultzama-N; Liginaga-Z) para referirse a las crías macho de la cerda y al cerdo macho en general. Se ha consignado irausi (irusi) (Ezkio, Oñati-G) para la hembra que está en celo.

Zerrama bere tipiarekin. Aldude (BN), 2000. Fuente: Peio Goïty, Grupos Etniker Euskalerria.

Cerda, cerdo

Cerda y cerdo (Agurain, Ayala, Berganzo, Moreda, Urkabustaiz, Valdegovía-A; Abanto, Galdames, Muskiz, Zierbena-B; Aoiz, Mélida, Sangüesa, San Martín de Unx-N) son las formas generales en castellano para referirse al ejemplar, hembra y macho respectivamente, del ganado porcino.

Llaman cerda alta (Urkabustaiz-A) a la hembra cuando anda al macho. También barredera (Roncal-N) y barrionda (Apellániz-A) para la cerda que está en celo; en cambio utilizan baldera (Urkabustaiz) para la que no pare.

Se alude con cerdito (Ayala-A; Abanto, Galdames, Muskiz, Zierbena-B) a la cría macho del cerdo.

Se hace uso de puerca y puerco (Moreda-A) para la hembra y el macho, respectivamente, del ganado de cerda.

Nombran rostrizo o rostriza (Apellániz, Moreda, Valdegovía-A) a la cría macho y hembra, respectivamente. Se utilizan los términos crión o criona (Valdegovía).

Llaman marrancho o marrancha (Apellániz-A; Carranza-B) al ejemplar macho o hembra, según corresponda, desde los cuatro a los doce meses de edad.

Con la expresión marrano (Urkabustaiz-A; Abanto, Galdames, Muskiz, Zierbena-B) se refieren al macho. Recibe también el nombre macho, a secas (Carranza).

Se llama verraco (varraco) (Apodaca, Apellániz, Berganzo, Urkabustaiz-A; Carranza-B; Sara-L; Aoiz, Lezaun, Mélida, Roncal, Sangüesa-N) al cerdo macho adulto o al que es ya padre. Se consigna en zona vascófona berrata (Liginaga-Z), procedente del francés verrat.

Denominan lechona, también en zona vascófona (Hondarribia-G; Ezkurra, Larraun-N), a la cerda que está criando. El término lechón, sin embargo, se utiliza en varias localidades (Moreda, Urkabustaiz-A; Sangüesa-N) para la cría pequeña.

Galga (Apellániz-A) es la cerda joven y flaca.