Índice de contenidos

I. ANIMALIEN HAZKUNTZA

Isurialde atlantikoa

• Bizkaia

• Gipuzkoa

• Baskonia kontinentala

Isurialde mediterraneoa

• Araba

• Nafarroa

 

II. ANIMALIEN ARRAZAK

Behiak eta idiak

• Betizu

• Montxina

• Terreña

• Piriniotarra

• Aziendaren bilakaera‏

• Eranskina: Arraza autoktonoen deskribapena

Ardiak

• Isurialde atlantikoko arrazak

• • Latxa eta manexa
  • Karrantzarra, sasi-ardia eta eusko-bearnesa

• Isurialde mediterraneoko arrazak

• • Latxen, txurren eta merinoen bizikidetza

• Nafarroako rasa ardia

• Eranskina: Arraza autoktonoen deskribapena

Ahuntzak

• Eranskina: Arraza autoktonoen deskribapena

Txerriak

• Eranskina: Arraza autoktonoen deskribapena

Behorrak, astoak eta mandoak

• Eranskina: Arraza autoktonoen deskribapena

Beste animalia txiki batzuk: untxiak, txakurrak eta katuak

• Eranskina: Arraza autoktonoen deskribapena

 

III. ANIMALIEN IZENAK

Izenak espeziearen, adinaren eta sexuaren arabera

• Ardi-azienda

• • Kumeak
  • Helduak
  • Beste izen batzuk

• Behi-azienda

• • Kumeak
  • Helduak

• Txerri-azienda

• • Kumeak
  • Helduak

• Ahuntz-azienda

• • Kumeak
  • Helduak

• Zaldi-azienda

• • Kumeak
  • Helduak

• Asto-azienda

• • Kumeak
  • Helduak

• Mando-azienda

• • Kumeak
  • Helduak

• Hegazti-azienda

• • Kumeak
  • Helduak
  • Zenbait animalia

 

IV. ANIMALIEKIKO HIZKUNTZA ETA TRATUA

Etxe abereei jarritako izenak

• Ardiak

• • Ezaugarri fisikoengatik
  • Izaerarengatik
  • Jaiotze-lekuarengatik
  • Familiako kideen, ezagunen edo ospetsuen izenak
  • Kateatutako izenak

• Behiak eta idiak

• • Ezaugarri fisikoengatik
  • Pertsona-izenak eta jatorri-izenak
  • Izaerarengatik

• Zaldiak

• • Ilajearen kolorearengatik
  • Itxurarengatik eta izaerarengatik

• Txakurrak

• • Ilajearen kolorearengatik
  • Itxurarengatik, izaerarengatik eta ezaugarri astralengatik

• Ahuntzen, astoen, katuen eta txerrien izenak

Animaliekiko hizkuntza eta tratatzeko modua

• Animaliekiko tratua

• • Laztanak

• Etxe abereekin erabilitako hizkuntza

• • Behiak
  • Behorrak eta astoak
  • Ardiak eta ahuntzak
  • Txakurrak eta katuak
  • Oiloak, ahateak eta txerriak

• Txistuak

• • Ardiak
  • Beste animalia batzuk

• Azienda akuilatzeko tresnak

• • Akuilua. Pertika
  • Burdin sarea
  • Zartailua, zigorra edo usta

 

V. ANIMALIAK HAZTEKO UKUILUAK ETA BARRUTIAK

Ukuilu tradizionala

• Baserri barruko abeletxeak: ukuilua

• • Ukuiluaren ezaugarriak
  • Banaketak ukuiluetan

• Etxetik kanpoko abeletxeak

• Askak

• • Animaliak asketara lotzea
  • Hesiak edo parrilak
  • Lastategia

• Simaurra

Etxe abereak hazteko barrutiak

• Txerrikortak

• Oilategiak

• • Lo egiteko makilak
  • Errutegiak

• Untxitegiak

• Usategiak

 

VI. UKUILURATUTAKO AZIENDAREN ELIKADURA

Aziendaren elikadura etxean

• Behiak

• • Isurialde mediterraneoa
  • Ur-hornikuntza

• Idiak

• Zamariak

• Ardiak eta ahuntzak

• Txerriak

• Oiloak eta beste hegazti batzuk

• Untxiak

• Txakurrak eta katuak

Kumeen elikadura

• Txahalak

• Bildots emeak

• Axoak

• Txerriak

• Moxalak eta astoak

• Txitak

• Untxiak

• Kumeak eta katuak

Aziendaren elikadura mendian

• Isurialde mediterraneoa

• Isurialde atlantikoa

• Animalien kontrola belazeetan

• • Hesola bati lotutako soka edo katea
  • Hankak elkarrekin lotzea
  • Langa
  • Belazeak hesitzea

 

VII. ANIMALIEN UGALTZEA ETA ZAINTZA

Etxe abereen ugalketa-zikloa

• Behiak

• • Araldia eta estaltzea
  • Haurdunaldia
  • Erditzea
  • Erditutako behiaren zaintza

• Ardiak

• • Araldia eta estaltzea
  • Haurdunaldia eta erditzea

• Ahuntzak

• Behorrak

• • Araldia
  • Haurdunaldia eta erditzea

• Astemeak

• Mandoak lortzea

• Ahardiak

• Untxi emeak

• Oiloak eta usoak

• • Sexua finkatzea
  • Errutea
  • Lokaldiaren bidezko ernalkuntza
  • Txitaldia
  • Arrautzen jaiotzea

• Txakur emeak

• Katemeak

• Geldialdiak eta ernalkuntza artifiziala

Aziendaren adina kalkulatzeko prozedurak

• Behiak

• Ardiak

Animalien gorputzen manipulazioa

• Bildots emeei buztana moztea

• Beste mozketa, anputazio eta zulatze batzuk

• Adarrak kentzea

• Irentzea

• • Zezenak
  • Astoak eta zaldi-azienda
  • Ahariak eta
  • Txerriak eta ahardiak
  • Oilaskoak

Ferratzea

• Ferratze-prozesua

• • Zaldi-azienda
  • Behi-azienda

• Ferrak eta iltzeak

• Ferratzaileek egindako beste operazio batzuk

 

VIII. MENDIKO AZIENDA

Azienda mendian harrapatzea

• Lakioa

• Gatza eta ogia

• Oihuak eta zaratak

• Heltze-txakurren erabilera

 

IX. ARTALDEAREKIN MENDIRA IGOTZEA

Artaldearen igoera

• Klimaren eta bazkalekuen eragina

• Mendira igotzea aziendaren ezaugarrien arabera

• Eguneroko zikloa duen artzaintza

• Aplikatzeko arautegia

• Artzaintza gaur egun

Bazkaleku onenak artaldearentzat

• Udako bazkalekuak edo garaiak

• Neguko bazkalekuak edo haranekoak

• Isurialde mediterraneoa

• Bazkaleku kaltegarriak

Artzainaren urteroko zikloa eta mendiko egonaldia

• Gorbeiako (B) artzaina

• Urbiako artzaina eta Aizkorrikoa (G)

• Zuberoako artzaina

• Alloko (N) artzaina

 

X. JABETZA MARKAK

Aziendaren jabetza markak

• Ebakia belarrian. Akatsa

• • Ebakien motak eta izenak
  • Azienda larriari egindako ebakiak

• Pinturarekin egindako seinaleak

• Bikez edo breaz egindako marka. Biketzea

• Burdinazko marka

• • Burdinazko markak adarretan, apatxetan edo muturrean

• Aziendaren markatze-lanetan izandako aldaketak. Krotaloa

Zintzarriak edo dunbak. Arranak, zintzarriak

• Zintzarrien soinua

• Zintzarri eta ezkila motak

• • Ardiak
  • Transhumantzia
  • Ahuntzak
  • Behiak eta behorrak

Aziendaren apaindurak

• Txilinezko idunekoa eta txintxirrinak

• • Uztaren garraioa
  • Nekazaritzako beste lan batzuetan

• Zamari apainduak

• Aziendaren dotoretzea

• • Zamariei zurdak apaintzea

 

XI. BAZKALEKU KOMUNALAK

Ezaugarriak eta bilakaera

• Komunalen murrizketa eta galera

• Baso-sartzeak eta ixteak

• Uztondoak

• Udalen eta diputazioen esku-hartzea

• Erabiltzeko baldintzak

Komunalak Bizkaian

• Gorbeia mendikatea

• Anbotoko eta Oiz mendikateak

• Enkarterriko haranak

• Karrantza

Bazkalekuen ermandade eta komunitateak Araban

• Gorobel mendikateko komunitatea

• Badaia mendikateko komunitatea

• Guibijoko komunitatea

• Urkabustaizko komunalak

• Arkamo Mendikateko Elkartea

• Gaubea harana

• Valderejo mendikatea

• Berganzoko komunalak

• Mendi komuneroa Toloñon

• La Isla mendi komuneroa

• Hernán Ruiz mendiko komunala

• Izkigoiti eta Izkibeheiti antzinako komunitateak

• Guardiako eta haren Lurreko mendi komuneroa

• Moreda eta Vianako komuneroak

• Kodes mendikatea

Partzuergoak Gipuzkoan eta Araban

• Gipuzkoako eta Arabako Partzuergo Orokorra

• Partzuergo Txikia edo Komun Txikia

• Entziako Partzuergo Orokorra

• Iturrietako Partzuergoa

Aralar mendikateko elkarteak

• Enirio-Aralarko Mankomunitatea

• Aralarko Elkartea

Urbasa eta Andia mendikateak

• Ameskoetako komunalak

• Lokiz mendikatea

• Lezaun eta Ultzamako komunalak

Nafarroako Pirinioak

• Baztan

• Erroibar

• Agoitz eta Longida

• Zaraitzu

• Erronkaribar

• • Debekagunea
  • Zatiak eta portuak
  • Mendiko galsoroa, kasalenkoa eta komuna

• Bardeako bazkalekuak

Eskortak

• Zangoza

• San Martin Unx

• Mélida

• Lodosa

• Allo

Partzuergoak

• Pirinioen arteko partzuergoak

• Hiru Behien Zerga

Euskal Herri kontinentala

• Lurralde-sindikatuak

• Kaiolarra

 

XII. ARTZAINEN MENDIKO KOKAPENAK

Karrantzako mendiak

• Txabolak eta kasetak

Gorbeia mendikatea

• Zeanuri

• Orozko

• Zuia

Aizkorri mendikatea

• Urbia-Oltza

• Degurixa-Alabieta

• Arriurdin

Aralar mendikatea

• Beasain

• Ataun (1927)

• Ataun (1955)

• Abaltzisketa (1955)

• Larraun

• Artegi kupuladunak. Arkuak

Nafarroako Pirinioak

• Basaburu Txikia

• Baztan

• Esteribar

• Aezkoa

• Zaraitzu

• Erronkaribar

Erdialdeko Nafarroa eta Bardea

• Zangoza

• San Martin Unx

• Allo

• Agoitz

• Bardea

• Mélida

Arabako Mendiak

• Valderejo

• Arkamo mendikatea

• Gorobel mendikatea

• Guibijo mendikatea

• Badaia mendikatea

• Trebiñu

• Toloño mendikatea

• Izki mendikatea

• Arabako Errioxa. Moreda

• Kodes mendikatea

Euskal Herri kontinentala Espazioaren antolaketa mendian

• Habitat hirukoitza

• Lapurdi

• • Sara
  • Azkaine

• Nafarroa Beherea

• • Aldude
  • Ibarre
  • Garazi

• Zuberoa

• • Liginaga
  • Muskildi
  • Zunharreta
  • Etxebarre

 

XIII. TRANSHUMANTZIA ETA TRANSTERMINANTZIA

Artzaintza ibiltaria

• Transhumantzia handia. Transhumantzia txikia. Transterminantzia

Neguko bazkalekuetarako ibiltaritza

• Neguko transhumantzia handiak

• • Pirinioetako haranetatik Bardeara

• • • Bazkaleku komunerako eskubidea
    • Abelbideetan barrena
    • Joanaldirako prestakuntzak eta ordena
    • Gertaerak eta elikadura abelbidean barrena
    • Bardean sarrera eta egonaldia. Itzulera

• • Transhumantziako beste mugimendu batzuk Nafarroan
  • Transhumantziako mugimendu pirinio-akitaniarrak

• Neguko transhumantzia txikia eta transterminantzia

• • Transhumantzia Bizkaiko mendietara eta kostaldera
  • Transhumantzia Gipuzkoako mendietara eta kostaldera
  • Pirinioetako transhumantzia haranetara eta kostaldera
  • Nafarroako Erriberako transhumantzia

Udako transhumantzia

• Udako transhumantzia Urbasa eta Andia mendikateetara

• Udako transhumantzia txikia eta transterminantzia

• • Arabako mendiak
  • Bizkaiko mendiak
  • Aralar eta Aizkorri mendikateak
  • Ernio eta Izarraitz mendiak
  • Urbasa eta Andia mendikateak
  • Baskonia kontinentala

Bizitza neguko bazkalekuetan

• Bardeako artzaina

• Artzain transhumantea lurraldeen arabera

Bizitza udako bazkalekuetan

• Udako transhumantzia Urbasa eta Andia mendikateetara

• Transhumantzia txikia eta transterminantzia

• • Arabako eta Bizkaiko mendiak
  • Aralar mendikatea
  • Urbasa eta Andia mendikateak

Neguko bazkalekuen erabilgarritasuna

• Araba

• Bizkaia

• Gipuzkoa eta Lapurdi

• Nafarroa

Artzainen ibiltaritzaren egutegia

• Ekialdeko Pirinioak

• Mendebaldeko Pirinioak

• Urbasa eta Andia mendikateak

• Aizkorri eta Aralar mendikateak

• Bizkaiko mendiak

Abelbideak

• Bideak, bidexkak. Ardibideak

• Abelbideak. Altxubideak

• • Abelbideak Araban
  • Abelbideak Nafarroan

 

 

XV. ARTZAIN MOTAK

Artaldearen jabe diren artzainak

• Artzain-mutilak. Artzainen seme-alabak

• Artzainen elkarteak, partzuerrak

Artalde handien artzainak

• Soldatapeko artzainak

• Morroiak

• Morroi-nagusia

• Kontsiderazio soziala

Kontzeju-artzainak

• Lanak

• • Araba
  • Nafarroa

• Kontratu-baldintzak

• Soldata. Elikadura. Gabonsariak

 

XVI. ARTZAINAREN JANZKERA

Beroki tradizionalak

• Kapusaia. Txartesa. Kapilizioa

• Bizkar-babes edo zamarra; aurrekoa edo atzekoa

• Manta. Buru-berokia. Kapeluak

Oinetako tradizionalak

• Abarkak

• Galtzerdiak

• Lazoak, mantak

• Polainak, galtzoinak

• Eskalapoiak. Kalotxak

• Erraketak

Artzainaren tresnak eta armak

• Morrala edo bizkar-zorroa. Alportxak

• Artzain-makila

• Habaila eta malotea

• Txurra. Eskumakila. Zurruna

• Eltzagorra. Eltzagorra

• Burruna. Eltzagorra

• Suzko armak

 

XVII. ARTZAINEN HATUAK ETA ARTISAUTZA

Artzain-tresnak

• Zurezko ontziak

• Iraupena

• Kaikua. Jezteko ontzia

• Kotxua. Jezteko azpila

• Iragazkia. Iragazkia

• Abatza

• Maletxa. Irabiagailua

• Epakia. Ezpata

• Gaztanontzia. Zimitza, gaztazala

• Txurka. Euskarria

Ontziak eta mahai-tresnak

• Koilarak

• Platerak. Txalia. Taloaska

• Oporra. Esne-potoak

• Gatzontziak. Oliontziak

• Urarentzako ontziak

Artilearen artisautza

• Iraupena eta gainbehera

• Artilearen hautaketa

• Garbiketa

• Kardatzea

• Irutea

• Ehuna

Zintzarrientzako idunekoak, uztaiak

• Izenak

• Idunekoak egitea

• Trantsizioa

 

XVIII. BASAPIZTIEN EHIZA

Otsoaren ehiza

• Otsoaren desagerpena

• Duela gutxiko berragerpena

• Otsoari buruzko sinesmenak eta kondairak

• Defendatzeko bitartekoak

• Ehiza-teknikak

• • Tranpak, lakioak eta amu pozoituak
  • Uxaldiak eta ehiza eskopetaz

Azeriaren ehiza

• Azeriak eragindako kalteak

• Ehiza-teknikak

• • Kutxen bidezko ehiza
  • Lakioak
  • Zepoak
  • Amu pozoituak
  • Ehiza eskopetarekin

Harrapari txikiak

• Hegaztiak

• Karraskariak

• Mustelidoak eta biberridoak

 

XIX. ARDI-JEZTEA. ARDI-JEZTEA

Jeztea, batzaldia

• Jeztearen izena eta tokia, jeiztegia, eskorta

• Jezteko denbora eta forma. Kukurumuku jeitzi

• Jezteko metodo berriak

• Esne-ekoizpena

Ardi-esnea eta ahuntz-esnea. Horien erabilera

• Isurialde atlantikoa

• Isurialde mediterraneoa

• Ahuntz-esnea

Eskuz egindako behi-jeztea

• Jezteko prozedura

• Jezteko makinen sarrera

Produktuen garraioa artzain-sarobetik

• Esnearen garraioa, esnetako haga

• Produktuen garraioa

 

XX. GAZTAGINTZA

Ardi-gazta egitea

• Gatzagia, legarra

• Gaztagintza Baskonia atlantikoan

• • Gazta Bizkaiko eta Arabako artzain-sarobeetan
  • Gazta kostaldetik gertuko eremuetan
  • Gazta Urbian eta Aralarren
  • Gazta Baskonia kontinentalean

• Gaztagintza Baskonia mediterraneoan

• • Gaztagintza Araban
  • Gaztagintza Nafarroan

• Ardi-gazten pisua eta forma

• Gazta motak

• • Gazta zaharra
  • Erronkariko gazta eta Urbasa gazta

Gazten merkatua

• Euskal Herri penintsularreko merkatuak

• Baskonia kontinentaleko merkatuak

Beste esneki batzuk

• Gazura

• Zenbera

• Gaztanbera

 

XXI. ARDI-MOZTEA. ARDI-MOZTEA

Ardi-moztea

• Ardi-mozteko sasoia

• Kautela-neurriak

• Esquiladores, ardi-moztaileak

• Instrumentos de esquileo, ardi-mozteko artaziak

• Procedimientos de esquileo

• El esquileo octobrino, urri-moztea

• El esquileo hoy

La lana, artilea

• Venta de lana para usos domésticos

• Venta de lana a fábricas textiles

• Calidad y estima de la lana. Haitzeko ardia

• Producción y precios de la lana

• La venta de lana hoy

• Industria lanera, iletegia

 

XXII. MATANZA DOMÉSTICA DE ANIMALES

Procedimientos utilizados para la matanza doméstica

• Matanza doméstica del cerdo

• Matanza doméstica de corderos y cabras

• Matanza doméstica de ganado vacuno

• Matanza doméstica de aves de corral

• Matanza doméstica de conejos

La venta de ganado para carne

• Ganado ovino destinado a carne

• Compradores de carne de ovino

• • Venta preferente a tratantes
  • Venta a particulares y en los mercados

• Ganado vacuno destinado a carne

La piel de las ovejas, ardi-larrua

• Compradores de pieles

• La piel como melena del yugo, estalkia

• Precios de la piel

 

XXIII. FERIAS GANADERAS Y COMPRAVENTA DE GANADO

Ferias ganaderas

• Ferias alavesas

• Ferias vizcainas

• Ferias guipuzcoanas

• Ferias navarras

• Ferias de Vasconia continental

• Ferias fuera de Vasconia

• Transiciones contemporáneas

El acuerdo de compra

• Inspección de las reses

• Regateo

• Cierre del trato, tratura heldu

• Chocar las manos, bostekoa eman

• El alboroque o robla

• Adquisición condicional y cuarentena del ganado

• Formas de adquirir el ganado

El precio del ganado

• Modalidades y forma de pago

• Unidad monetaria de la transacción

Importancia de la ganadería en la economía familiar

• Relevancia del ganado

• Complementariedad de la ganadería con otras actividades

• Cambios actuales

 

XXIV. LAS ABEJAS. ERLEA

La cría de abejas

• Extensión del cultivo de abejas

• La trashumancia

Fabricación y tipos de colmenas, erlauntza

• Colmenas de tronco, cuezos, cepos

• Colmenas de tabla, erlauntza

• Colmenas tejidas con vegetales, erle-kofoina

• Colmenas en oquedades

Captura de enjambres, erlakumea harrapatu

• La salida del enjambre

• Detención del enjambre

• Recogida del enjambre

• Búsqueda de enjambres silvestres

• Recogida de enjambres silvestres

• Captura de enjambres propios. La cogedera

• Separación y unión de enjambres

• Propiedad y marcado de enjambres

• Adquisición de enjambres

Recolección de los panales. Abaraskak

• Época de recolección

• Procedimientos de recolección. Catar la miel

• Medios de protección

Obtención de los productos apícolas

• La miel, eztia

• La cera, argizaria

Uso de los productos apícolas

• La miel

• El aguamiel

• La cera

• El veneno

 

XXV. PROTECCIÓN CREENCIAL DEL GANADO

San Antonio Abad, patrono del ganado

• Día festivo para los animales

• Ritos en su festividad

• • Sahumerios y hogueras de San Antón
  • Concentraciones de ganado ante las iglesias

• • • Navarra
    • Álava
    • Gipuzkoa y Bizkaia

• • Bendición de alimentos y cencerros
  • Rodeos a la Cruz de San Antón

• Invocaciones y ofrendas al Santo

• Estampas y cruces en establos

San Blas

• Ritos y bendiciones en su festividad

San Juan Bautista, protector de los rebaños

• Ramos y flores en la mañana del solsticio de verano

Símbolos protectores contra el rayo

• El espino albar, elorria

• El laurel bendecido, erramua

• Quema del laurel

• Santa Cruz de mayo

• Las candelas bendecidas

• Otros procedimientos y prevenciones

• El hacha primitiva

Bendiciones rituales

• Txabolas y rebaños

• Establos y corrales

• Pasturajes del monte

 

XXVI. CREENCIAS Y COSTUMBRES

Sobre la incubación de las gallinas

• Número impar de huevos

• El signo de la cruz

• Época idónea para la incubación

Ritos de adaptación a la casa

• Ganado

• Gallinas y gatos

 

XXVII. JUEGOS DE PASTORES

Juegos de pelota

• Pelota-jokoa

• Urdanka

• El chute

Juegos de lanzamiento

• Makilak zeharkatzea

• Makila-jokoa

• Zotzaldatzea

• Al palo

• Lanzamiento de barras

• Harrika

• Burruna

• Lanzamiento de piedras. Honda

Juegos de mesa

• Cartas

• Artzain-jokoa. Tres en raya

Cantos e instrumentos musicales

• El canto

• Instrumentos músicos de los pastores

• • Cuernos
  • Silbos y flautas
  • Sumpriño
  • Alboka